وصول به خداوند سفری است که جز با مرکب شب نمی‌شود

سوره مزّمّل (73) آیه 6   
بدرستی که اقدام شبانه است که پابرجاتر و در مقام سخن استوارتر است.
1) در مورد «ناشئة الیل» از امام باقر و امام صادق ع روایت شده است که منظور قیام در آخر شب برای نماز شب است. و از امام صادق ع درباره «و أقوم قیلا» روایت شده است که منظور آن است که شخص از بسترش برمی‌خیزد و فقط خدا را قصد کرده است و غیر خدا را مد نظر ندارد.
(مجمع البيان، ج‏10، ص570)

2) امیرالمومنین ع در فرازی از خطبه معروف به «خطبه متقین» در وصف آنان می‌فرمایند: امّا شب هنگام! براى عبادت برپا ایستاده‌اند، جزءجزء قرآن را تلاوت كنند و به ترتیل می‌خوانند، چه ترتیلی؛ خود را به آيات قرآن اندوهگين ساخته، و داروى دردشان را از آن برگيرند. و اگر به آيه‏اى گذشتند كه تشويقى در آن است، حریصانه بدان روی آرند و جانهاشان از شوق برآن مشرف گردد و گمان برند که در مقابل دیدگانشان است. و اگر از آيه‏اى گذشتند كه در آن بيم دادنى است، گوش دلهاى خويش بدان نهند، آنسان كه پندارى بانگ بر آمدن و فروشدن آتش دوزخ را مى‏شنوند؛ پشت خود را [به ركوع] خم کرده؛ و پيشانيها و دست‏ها و زانوها و كناره‏هاى پا را [به سجود] بر زمين گسترانيده‌اند، از خدا مى‏خواهند طوق [جهنم] از گردن‌شان بردارد.
نهج‌البلاغه، خطبه193؛ الأمالي(للصدوق)، ص571

3) از امام حسن عسگری ع روایت شده است: وصول به خداوند عز و جل سفری است که جز با مَرکَب شب به دست نمی‌آید.
بحار الأنوار، ج‏75، ص380

4) از امام صادق ع روایت شده است که فرمودند: من بشدت ناراحت می‌شوم از شخصی که نزد من می‌آید و درباره عمل رسول الله ص از من سوال می‌کند، بعد می‌گوید من اضافه بر این انجام دهم؟! گویی به نظرش می‌آید که رسول الله در کاری کوتاهی کرده است! و نیز بشدت ناراحت می‌شوم از شخصی که قرآن خوانده است؛ و شب از خواب بیدار می‌شود اما از جایش بلند نمی‌شود [و صبر می‌کند] تا اینکه صبح ‌شود و برای نماز صبحش بلند شود.
من لا يحضره الفقيه، ج‏1، ص479
مقصود از «شخصی که قرآن خوانده است» ظاهرا اشاره به همین آیات سوره مزمل درباره توصیه به نماز شب است و حضرت ظاهرا می‌خواهند بفرمایند او از تاکید قرآن بر نماز شب خبر دارد، اما به آن عمل نمی‌کند.
1️⃣ در این آیه سه تعبیر «ناشِئَةَ اللَّيْلِ» ،  «أَشَدُّ وَطْئاً» و «أَقْوَمُ قيلاً» به کار رفته که هر سه تعابیری ویژه‌اند که تنها یکبار در قرآن کریم به کار رفته‌اند، اما ظرفیت معنایی گسترده‌ای دارند و در احادیث و اقوال مفسران در مورد هریک دیدگاههای متنوعی مطرح گردیده است.
با توجه به قاعده «امکان استفاده از یک لفظ در چندین معنا» اینکه همه آنها (و بلکه معانی دیگری که اینان بدان توجه نکرده‌اند) مد نظر باشند، بعید نیست؛ و قبول هریک به معنای نفی سایر معانی نیست؛ و از هر معنایی که انتسابش به آیه درست باشد، می‌توان نکات خاصی استنباط کرد، که همه این استنباط‌ها (در صورتی که شرایط استنباط رعایت شده باشد) می‌تواند درست باشد؛ و برای نشان دادن صحت یک انتساب نیازی نیست بقیه دیدگاه‌ها را مردود بشمریم.
به عنوان مقدمه تدبر در این آیه، اشاره‌ای به اهم این اقوال خواهیم داشت:
«ناشئه لیل» گاه به معنای «وقت خاصی» دانسته شده، گاه «اقدام خاصی» و گاه «نماز خاصی»؛ و در هر مورد نیز دیدگاههای متنوعی مطرح گردیده است:
الف. اشاره به وقت خاصی است.
الف.1. ساعات شب، از این جهت که پشت سر هم پدید می‌آیند. (طبرسی، بیضاوی)
الف.2. کل شب است از این جهت که بعد از روز پدید می‌آید (ابن‌عباس)
الف.3. ساعات تهجد در شب. (مجاهد)
الف.3. زمان بعد از نماز عشاست (حسن و قتاده و ابن‌عباس)
الف.4. ساعات اولیه شب (ابن‌عباس، کسائی) (چون «نشأ» به معنای «ابتدا کردن» هم می‌باشد، بیضاوی)
الف.5. واقعه و پدیده شب (المیزان، ج20، ص64)
الف.6. بین مغرب و عشاء (امام سجاد، انس بن مالک، ابن‌عمر)
ب. اشاره به اقدام خاصی است.
ب.1. قیام و ایستادن شبانه (معجم المقاييس اللغة، ج‏5، ص429؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص807) به زبان حبشی به معنای «قیام به عبادت شبانه» است (ابن‌مسعود و سعید بن جبیر)
ب.2. قیام در آخر شب برای نماز شب (حدیث1)
ب.3. بیدار شدن بعد از خوابیدن است (عایشه)
ب.4. خود عمل برخاستن از بستر به سمت عبادت (بیضاوی)
ب.5. عبادتی که در شب پدید آید. (بیضاوی)
ج. اشاره به نماز خاصی است.
ج.1. نماز شب (حدیث1) از این جهت که مستلزم قدم را بر زمین گذاشتن است (طباطبایی)
ج.2. دو رکعت نماز خاصی که از امام سجاد ع روایت شده که بین نماز مغرب و عشاء خوانده می‌شود (رکعت اول: حمد و آیات54-56 سوره اعراف و آیات163-164 سوره بقره و 15 بار سوره توحید؛ رکعت دوم: حمد و آیة‌الکرسی و آیات آخر سوره بقره (از لله ما فی السموات تا آخر) و 15 بار سوره توحید) (الكافي، ج‏3، ص449).

در مورد مراد از تعبیر «أَشَدُّ وَطْئاً» این دیدگاهها بیان شده است:
الف. پرمشقت‌تر و سنگین‌تر (طبرسی)
ب. انجامش سخت‌تر و تکلف‌آمیزتر (در مقایسه با نمازهای یومیه) (بیضاوی، ابوحیان)
ج. ثابت‌قدم‌تر (به خاطر صفای روح که به دلیل عدم مشغولیتهای روزانه، در شب حاصل می‌شود) (طباطبایی)
د. موافق‌تر و هماهنگ‌تر از حیث هماهنگی چشم و گوش با دل (یعنی انسان در قیام شبانه برای عبادت، چون اشتغالات کمتری دارد، چشم و گوشش بیشتر با دلش همراهی می‌کند و حضور قلب بهتری خواهد داشت)
ه. دارای نشاط بیشتری برای نماز و عبادت (کلبی)

در مورد مراد از تعبیر «أَقْوَمُ قِيلًا» این دیدگاهها بیان شده است:
الف. خالصانه‌تر بودن قیام شبانه (حدیث1)
ب. راست‌ترین سخن (تفسیر قمی، ج2، ص392)
ج. «قرائت صحیح‌تر و با توجه به عدم اشتغالات روزانه، برای حضور قلب موثرتر است» (انس، مجاهد، ابن‌زید) ثابت‌تر و صواب‌تر بودن سخن به خاطر دوری از اشتغالت روزانه که مانع حضور قلب می‌شود (طباطبایی و بیضاوی)
د. سخن محکمتر است (بیضاوی)
ه. دارای نشاط و اخلاص و برکت بیشتری است (عکرمه)
و. اجابت در آن سریعتر است (ابن‌شجره)
ز. سزاوارتر است برای قاری قرآن تفقه و اندیشه کردن (زید بن اسلم)

منابع دیدگاه‌های مطرح شده، در غیر مواردی که به منبع تصریح شده است:
مجمع البيان (طبرسی) ج‏10، ص570
أنوار التنزيل (بیضاوی) ج‏5، ص256
 البحر المحیط (ابوحیان)، ج10، ص314
 المیزان (طباطبایی) ج20، ص64.

2️⃣ نماز شب و شب‌زنده‌داری، انسان را در مسیر وصول الی الله ثابت‌قدم‌تر (أشد وطئا) می‌کند و هم حضور قلب بیشتری برای انسان هست که سخنانی که می‌گوید (اعم از خواندن قرآن و نماز و دعا) با توجه به معانی است ولذا در دل رسوخ بیشتری می‌کند و همین دوباره انسان را در سیر الی الله ثابت‌قدم‌تر می‌گرداند.
به طور خلاصه، «نماز شب، عامل ثبات قدم و تقویت عقیده مومن می‌شود» (تفسیر نور (قرائتی) ج10، ص268)

3️⃣ نماز شب و شب‌زنده‌داری، انسان را در مسیر وصول الی الله ثابت‌قدم‌تر (أشد وطئا) می‌کند.
متقین کسانی‌اند که اهتمام جدی به نماز و تلاوت قرآن در شب دارند و به ما گفته‌اند که جز با سوار شدن بر مَرکَبِ شب نمی‌توان مسیر وصول الی الله را پیمود.
تاملی با خویش
بسیاری از ما، با اینکه اینها را می‌دانیم، اما چندان جدی نمی‌گیریم اما چرا؟
نظر شما چیست؟
فکر می‌کنید امیرالمومنین ع به این سوال چه پاسخی داده‌اند؟
شخصی خدمت امیرالمومنین ع آمد و گفت: من چرا از نماز شب محروم هستم؟
حضرت فرمود: تو شخصی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است. (أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَيَّدَتْكَ ذُنُوبُكَ؛ علل الشرائع، ج‏2، ص363)
و در میان گناهان هم به طور خاص، امام صادق ع از اثر دروغ گفتن در اینکه مانع از نماز شب شود، سخن گفته‌اند. (علل الشرائع، ج‏2، ص363)
خداوند در این ماه مبارک رمضان به همه ما توفیق توبه و نماز شب عنایت فرماید.
الهی آمین.

4️⃣  انسان مومن باید سخن محکم و استوار بگوید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَديداً» (احزاب/70)
اما این امر پشتوانه می‌خواهد.
شاید به همین جهت است که گفته‌اند شب‌زنده داری و نماز شب، انسان را به سخن أقوم (قائم و استوارتر) می‌رساند.

5️⃣ از اصرار قرآن کریم بر قیام و عبادت شبانه و تاکید بر تاثیر آن در ثابت‌قدم‌تر کردن انسان می توان نتیجه گرفت:
الف. در عبادت، عنصر زمان موثر است. (تفسیر نور، ج10، ص268)
ب. بعضی از فیوضات و برکات، تنها در شب به دست می‌آید (تفسیر نور، ج10، ص268)، چنانکه بالاترین رشد انسان در «شب قدر» حاصل می‌شود که ارزش و اثری بیش از هزار ماه دارد.
ج. تاریکی شب زمینه بهتری برای عبادت بی‌ریا همراه با خضوع و خشوع فراهم می‌کند. (تفسیر نور، ج10، ص268)
د. عبادت شبانه تاثیر ماندگارتری در روح دارد. (تفسیر نور، ج10، ص268)
ه. در عالم دنیا، اساساً وقایع مهم عالم در شب رخ می‌دهد.