راه فرار در قیامت کجاست؟

به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب روز 10 فروردین به آیه 10 سوره قیامت پرداخته شده و در آن آمده است:

 

يَقُولُ الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ
سوره قیامت (75) آیه 10

ترجمه
انسان ‌گوید آن روز کجاست [جای] فرار؟

نکات ترجمه ای
«الْمَفَرُّ»
از ماده «فرر» گرفته شده است که کلمه «فرار» به معنای «گریختن و خود را از دام خطر رهانیدن» است  (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏9، ص54)  و گفته‌اند کلمه «مفرّ» هم به معنای «محل فرار، گریزگاه» به کار می‌رود، هم به معنای «وقت فرار»، و هم به معنای مصدری (خود فرار کردن)؛ و در این آیه هر سه معنا محتمل است (مفردات ألفاظ القرآن، ص628)
اگرچه قرائت این کلمه به صورت «مَفَرّ» رایجتر است، اما در قرائات شاذه به صورت «مَفِرّ» و حتی «مِفَرّ» هم قرائت شده است (مجمع‌البیان، ج10، ص595).

 

حدیث
1) روایت شده است که حضرت یحیی ع در طول شب دائما در فکر بهشت و جهنم بود تا اینکه شبش صبح می‌شد و خوابش نمی‌بُرد؛ و سپس هنگام صبح می‌گفت:
خدایا ! کجاست [جای] فرار؟ و کجاست محل قرار؟ خدایا [جای] فراری جز به سوی تو نیست.
مصباح الشريعة، ص86

2) از امام کاظم ع از پدرانشان روایت شده است که امام حسین ع فرمود:
یکبار در مسجد نشسته بودیم که موذن از مناره بالا رفت و گفت: الله اکبر الله اکبر. بناگاه اشک از دیدگان امیرالمومنین ع سرازیر شد چنانکه از گریه‌اش ما هم به گریه افتادیم.
چون موذن تمام کرد حضرت فرمود: آیا می‌دانید که موذن چه می‌گوید؟
 گفتیم خداوند و رسولش و وصی او بهتر می‌دانند.
[سپس حضرت علی ع شروع به توضیح فقرات اذان کردند تا بدینجا که: ] اما اینکه گفت «شهادت می‌دهم که خدایی جز الله نیست»  اعلام است به اینکه شهادت دادنی جایز نیست مگر با شناخت قلبی، گویی که می‌گوید: بدان که همانا هیچ معبودی جز خداوند عز و جل نیست و هر معبودی جز خداوند عز و جل باطل است، و با زبانم اقرار می‌کنم بدانچه در قلبم هست از علم به اینکه خدایی جز الله نیست و شهادت می‌دهم که هیچ پناهگاهی از خدا جز به خودش نیست واز شر هیچ شرور و فتنه هیچ فتنه‌گری جز به خداوند نمی‌توان پناه برد ...
التوحيد (للصدوق)، ص239-238

3) روزی جماعتی از شیعیان در محضر امام باقر ع  بودند. حضرت آنها را موعظه کرد و هشدار داد؛ اما آنها چندان جدی نگرفتند. ایشان ناراحت شدند. دقایقی سر به زیر انداختند و سپس سر بلند کرده و سخنانی آتشین در مواخذه آنها بر زبان راندند و در پایان فرمودند: ای فرزندِ سه روز! روزی که در آن زاده شدی، و روزی که تو را در قبرت می‌گذارند، و روزی که از قبرت به جانب پروردگارت رهسپار خواهی شد! که چه روز عظیمی است آن روز! وای از هیبت شگفتی‌آورش و شترهایی که آب را بر آنها بسته‌اند [کنایه از شدت وخامت اوضاع] !
چه شده که بدن‌هایتان را آباد و دل‌هایتان را ویران می‌بینم؟!
به خدا سوگند اگر آنچه را ملاقات خواهید کرد و به سوی او رهسپارید می‌دیدید، می‌گفتید: «ای كاش بازگردانده می‏شديم و ديگر آيات پروردگارمان را تكذيب نمی‏كرديم و از مؤمنان می‏شديم» (انعام/27) و گوینده‌ای که جلیل است فرمود: «بلكه برای آنها آنچه پيش از آن پنهان می‏كردند آشكار شده، و اگر (به دنيا) بازگردانده شوند حتما به آنچه از آن نهی شده‏اند برمی‏گردند، و بی‏شك آنان دروغگويند.» (انعام/28)
تحف العقول، ص292

 

تدبر
1️⃣  این انسانی که امروز در مورد زنده شدن در قیامت تردید می‌کند (قیامت/3) و می‌گوید قیامت کی و کجاست (قیامت/6) در روز قیامت دنبال راه فراری می‌گردد؛ اما دیگر دیر شده است.

2️⃣ راه فرار در قیامت کجاست؟

اگر قیامت محل ظهور همه‌کاره بودن خداوند است، پس تنها جایی که مَفَرّ است، خود اوست و کسی در آنجا به او پناه می‌برد، که در دنیا به او پناه برده باشد؛ اما کسی که از او رویگردان بوده، آنجا که بطلان هر امر غیرخدایی آشکار می گردد، کجا می‌خواهد برود؟

3️⃣ انسانی که ایمان نداشت و آن را نامعقول جلوه می‌داد و برای اینکه جلوی خود را باز کند [که هر گناهی دلش می‌خواهد انجام دهد]، درباره آن چون و چرا می‌کرد (قیامت/3-6)، در قیامت دنبال راه فرار می‌گردد.
اگر هر آنچه در آخرت رخ می‌دهد، باطن عمل خود شخص در دنیا بوده، این «دنبال راه فرار گشتن» مربوط به چیست؟
الف. این ظهور ملکات دنیوی اوست که وقتی در سختی‌ها می‌افتاد دنبال راه نجات می‌گشت؛ و اینک هنگام مواجهه با حقیقت، روال سابقش [که نسبت به جدی بودن قیامت بی‌اعتنا بود] را کاملا انکار می‌کند، آن گونه در آیات دیگر حکایت شده (انعام/23؛ مجادله/18) که در عرصه قیامت، مشرکان هم شرک‌ورزیدنشان را انکار می‌کنند. (المیزان، ج20، ص105)
ب. چه‌بسا بتوان گفت همین بی‌پناهی و درماندگی و دنبال راه فرار گشتن نیز بازتاب حقیقت زندگی دنیوی خود اوست!
نکته تخصصی انسان‌شناسی
اگر توجه کنیم که قیامت باطن دنیاست، آنگاه این انسانی که در قیامت دنبال راه فرار است، در همین دنیایش هم حقیقتا مضطرب و بی‌پناه بوده است؛ و سعی می‌کرده با سرگرم کردن خویش، این درماندگی و بیچارگی خود را نادیده بگیرد.
با این توضیح، چه‌بسا بتوان این آیه را روی دیگر آیه‌ای دانست که می‌فرماید: «الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب‏؛ کسانی که ایمان آوردند و دلهایشان با یاد خدا آرامش می‌یابد؛ بدانید که دلها تنها با یاد خدا آرامش می‌یابد» (رعد/28).
ج. انسان موجودی است که نیازمند و محتاج آفریده شده است؛ و تنها رجوع به خداست که نیاز واقعی وی را رفع می‌کند. اگر کسی در دنیا احساس بی‌نیازی کرد و سر به طغیان برداشت (علق/6-7)، و نیاز خود به خدا را انکار کرد، این گونه نیست که واقعا از هر پناهگاه و تکیه‌گاهی بی‌نیاز شده باشد؛ و در قیامت است که معلوم می‌شود چه کسی بی‌پشتوانه مانده است.

4️⃣ عموم مفسران و علمای نحو، «یومئذ» را ظرف متعلق به «یقول» دانسته‌اند (در آن روز چنین می‌گوید که...) و لذا آن را بر انسان منحرفی که منکر قیامت بود تطبیق داده‌اند.
در عین اینکه این معنا صحیح است، اما گزینه دیگر این است که «یومئذ» را به لحاظ نحوی مقول قولِ (= گفته و سخنِ) این انسان قلمداد کنیم و آنگاه مراد از آیه چنین می‌شود: «انسان می‌گوید: آن روز جای فرار کجاست.»
آنگاه این آیه در قبال آیات قبل، مقایسه بین دو انسان خواهد بود: انسانی که در آخرت تردید می‌اندازد و می‌گوید آخرت کی و کجاست؟ و انسانی که از حالا دلنگران آخرت خویش است و می‌گوید برای رهایی و فرار از عذاب آخرت چه تدبیری بیندیشم؟
توجه
با توجه به قاعده «امکان استفاده یک لفظ در چند معنا»، صحیح بودن یک معنا، دلیل بر غلط بودن معنای دیگر نمی‌شود؛ و لذا هر دو معنا با دو لحاظ جداگانه می‌تواند مورد نظر بوده باشد.