ضرورت تدوین منشور اخلاقی برای حضور مؤثر در رسانه‌های اجتماعی

گروه فرهنگی: امروزه تب حضور در رسانه‌های اجتماعی فراگیر شده و هر روز نیز بر دامنه این حضور و شکل‌گیری فرهنگ‌های خاص این محیط ها افزوده می‌شود. سرعت بالای این تحولات و همه گیر شدن حضور در این محیط ها و به ویژه عطش آن در سنین نوجوانی و افراد کم سن و سال برای ورود هرچه زودتر به اینگونه دنیاها، دغدغه‌هایی را به لحاظ اجتماعی به ویژه از منظر مجازی و تأثیر متقابل آن برجامعه ایجاد کرده که به همین دلیل به سراغ مریم سلیمی مدرس دانشگاه‌های سوره، آزاد اسلامی و علمی و کاربردی می‌رویم.

به گزارش بولتن نیوز ، وی در مقطع دکترای علوم ارتباطات تحصیل کرده و از پژوهشگران حوزه ارتباطی و تصویری است. مشروح گفت وگو با این مدرس دانشگاه را در ادامه می‌خوانید.

*شبکه‌های اجتماعی به ویژه اینستاگرام تا چه اندازه توانسته است بر سبک زندگی تأثیر بگذارد؟

پیش از هرگونه بحث در خصوص شبکه‌های اجتماعی و اینستاگرام ابتدا نگاهی به دسته‌بندی انواع رسانه داشته باشیم. رسانه‌ها به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند اعم از چاپی، الکترونیکی، دیجیتال، آنلاین، نوظهور، نهادی، نصبی، فرانهادی و گروه جدیدی از رسانه‌ها با عنوان رسانه‌های اجتماعی. گروه رسانه‌های اجتماعی دارای بیش از ۲۳ نوع هستند که متداول‌ترین آنها فروم‌ها یا تالارهای گفت‌و‌گو، وبلاگ‌ها، میکروبلاگینگ‌ها (مانند توئیتر)، ویکی‌ها، پادکست‌ها و وادکست‌ها، کامیونیتی‌های محتوایی، شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های اجتماعی هستند. با به وجود آمدن سیستم عامل‌های تحت موبایل، گونه اخیر از رسانه‌های اجتماعی شکل گرفته‌اند که تمرکز اصلی آن به جای وب، بر روی اپلیکیشن است.

اینستاگرام گونه‌ای از شبکه‌های اجتماعی با هدف اشتراک‌گذاری عکس و ویدئو است. با توجه به بهره‌گیری از اینستاگرام در محیط موبایلی، آن را اپلیکیشن عکس محور نیز می‌دانند. با توجه به تمرکز سوال شما بر اینستاگرام، بهتر است نخست نگاهی آماری به آن داشته باشیم. اینستاگرام رکورد ۵۰۰ کاربر فعال در ماه را در لیست افتخارات خود دارد و بنا بر ادعای خود حدود ۳۰۰ میلیون کاربر روزانه از آن بهره می‌گیرند. جالب است بدانید تعداد کاربران اینستاگرام در سراسر جهان در طول دو سال اخیر دو برابر شده است. بیشترین کاربران آن نیز جوان‌اند. به طوری که افرادی در سنین ۱۸ تا ۲۰ سال حداقل دو بار در روز اینستاگرام‌شان را چک می‌کنند. ۷۰ درصد کاربران اینستاگرام حداقل یک بار در روز به چک کردن اینستاگرام‌شان اقدام می‌کنند. بیش از ۱۶ میلیارد عکس تاکنون در اینستاگرام به اشتراک گذاشته شده است. این روند رو به رشد است چراکه در هر دقیقه بیش از ۲۱۶ هزار عکس در این اپلیکیشن پست می‌شود و بیش از ۹۵ میلیون عکس و ویدئو در روز در این محیط به اشتراک گذاشته می‌شود. در هر ثانیه نزدیک به ۸ هزار و ۵۰۰ بار لایک در اینستاگرام زده می‌شود و در هرثانیه بیش از ۱۰۰۰ نظر گذاشته می‌شود. بازار هشتگ‌ها نیز داغ بوده و بیشترین هشتگ‌های آن نیز selfie، beautiful، love  و fashion  هستند. هشتگ محبوب سال ۲۰۱۳ هشتگ love بوده است. زنان حضور فعال‌تری نسبت به مردان برخوردارند  هرچند آمارهای متفاوتی در این خصوص وجود دارد. در برخی کشورها همچون تایلند زنان حضور بیشتری در اینستاگرام دارند و در برخی کشورها همچون عربستان، حضور مردان در این اپلیکیشن پررنگ‌تر است.

*ایرانیان تا چه اندازه در شبکه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام حضور دارند؟

تنوع آماری در این حوزه بسیار است. ولی مبتنی بر یکی از آمار، این عدد را بیش از ۷ میلیون عضو ایرانی فعال می‌دانند. البته با توجه به بهره‌گیری این اپلیکیشن بر روی اکثر گوشی‌های تلفن همراه، این عدد بسیار بیشتر از اینها خواهد بود. براساس اعلام دبیر شورای عالی فضای مجازی در شهریور امسال، ۴۰ میلیون گوشی هوشمند و ۴۰ میلیون کاربر در این فضا وجود دارد. ایرانی‌ها چندین میلیون فالوور در صفحات اینستاگرام دارند و بسیاری از این صفحات در ظرف ۲۴ ساعت بیش از دو تا سه هزار کامنت به خود اختصاص می‌دهند. حتی برخی اخبار در این شبکه که حتی جزو اولین‌های شبکه‌های اجتماعی نیست بیش از ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار لایک می‌خورد. به اعتقاد من حضور ایرانیان در اینستاگرام نظر به عدم فیلتر بودن و راحتی دسترسی به آن چشمگیر و روزافزون است. البته لازم است یاد آوری کنم که گرچه اینستاگرام فیلتر نیست، ولی طرح فیلترینگ هوشمند روی آن اجرا می‌شود.

*مدل تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی به جه شکل است و آیا از الگوریتم خاصی برای تاثیر بیشتر بهره می‌برند؟

در بحث اهمیت اینستاگرام و اثرگذاری آن همین بس که ۹۰ درصد اطلاعاتی که در مغز ما انتقال داده می‌شوند بصری هستند. مردم ۸۰ درصد چیزهایی که می‌بینند به خاطر می‌آورند. از سویی ۴۰ درصد مردم محتوای بصری را بهتر متوجه می‌شوند. از این منظر، اثرگذاری اپلیکیشن‌ها و محیط های تصویر محور بیش از محیط‌های متن محور است و در به یادآوری و یادسپاری آنها در نزد کاربران از نقش و جایگاه مؤثری برخوردارند. براساس یکی از مطالعاتی که بر روی حدود یک میلیون و ۵۰۰ عکس با حدود ۵۴۰ هزار کاربر صورت گرفته، نشان داده تصاویر با سطح رنگ کمتر، دارای چهره، تصاویر شلوغ، با رنگ‌های سرد و با رنگهای روشن‌تر بیش از سایر عکس‌ها لایک خورده‌اند. همین درک اثرگذاری محیط های بصری بر کاربران است که سبب شده تا محیط‌های تصویر محور بیش از سایر محیط‌ها جذاب‌تر برای حضور برندها و شرکت‌ها و سازمان‌ها و نیز انجام انواع فعالی‌تها به ویژه با نگاه تجاری و تبلیغی باشد. اینستاگرام به محیطی برای رقابت برندها و بازار مناسبی برای تجارت الکترونیک و نیز حوزه جذابی برای سفر و گردشگری تبدیل شده است و مقاصدی از جهان که لایک و کامنت بیشتری می‌گیرند در صدر برترین‌های مقاصد گردشگری جهان قرار می‌گیرند. رقابت برندها با تعداد فالوور بیشتر معنای جدی‌تری به خود می‌گیرد. ۹۰ درصد از برندها و شرکت‌ها در اینستاگرام اکانت دارند. ۳۰ درصد از مردم برای تجارت از اینستاگرام استفاده می‌کنند. اگر در گذشته گروه‌های مرجع، رسانه‌های جمعی و روابط عمومی‌ها سعی بر تأثیرگذاری بر افکار عمومی را داشتند، امروزه این تلاش برای تأثیرگذاری به سطوح فردی نیز رسیده است به طوری که در رقابتی خلاقانه گاه یک چوپان یا یک روستایی به یاری عکس‌هایش می‌توانند با فالوورهای بیشتر، فضایی برای دیدن شدن خود و زندگی و محیط زندگیش در این فضای مجازی باز کند و از دل روستا، مجالی برای دیده شدن و حضور در رسانه‌های جمعی بیابد. تبدیل «همین الان یهویی» به عرفی رایج در محیط‌های مجازی تبدیل شده و حتی همین الان یهویی، حریم خصوصی را تنگ‌تر و غلبه حریم عمومی را افزون کرده است.

*به نظر شما دلیل انتشار عکس‌های یهویی و عکس‌های لحظه‌ای کاربران و یا عکس‌هایی از بهترین لحظه‌های زندگی‌شان در شبکه‌های اجتماعی چیست؟

 واژه Selfie در سال‌های اخیر بسیار فراگیر شده و به وفور در شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌شود. سی ان ان معتقد است اولین بار این کلمه در ۱۳ سپتامبر ۲۰۰۲ در یک چت روم توسط یک مرد استرالیایی به کار رفته است. نزدیک به یک دهه طول کشید تا این کلمه همه‌گیر شود. پیشینه اولین عکس سلفی جهان را به سال ۱۸۳۹ مربوط می‌دانند. پیشینه سلفی هرچه که باشد اکنون به یکی از علایق و روش‌های پرطرفدار در شبکه‌های اجتماعی به ویژه اینستاگرام تبدیل شده است که عموما نیز با عبارت «همین الان یهویی» یا من و... یهویی باب شده است. «یهویی» معادل عامیانه «به یکباره» است. فرهنگ یهویی، از حیطه طنز و سرگرمی یا قدرت نمایی‌های اینستاگرامی پا فراتر گذاشته و وارد برخی مسابقات رسمی نیز شده است. مانند مسابقه عکس سلفی و کتاب با عنوان «من و کتاب یهویی». «همین الان یهویی» به عرفی رایج در محیط های مجازی به ویژه اینستاگرام بدل شده است. عکس‌ها به جای حضور در آلبوم‌های شخصی خانگی، در قاب‌هایی عمومی جای می‌گیرند و ضمن روایت لحظه به لحظه زندگی افراد به ویژه اگر مشهور باشند، دامنه حریم خصوصی آنها را تنگ‌تر و تنگ‌تر می‌کند؛ چراکه غلبه حریم عمومی بر آن فزونی می‌گیرد. در حال حاضر، بیش از ۳۵ میلیون عکس سلفی در اینستاگرام وجود دارد که این عکس‌ها را افراد از خود می‌گیرند یا در طول دست یا به یاری مونو پد یا به یاری آینه. اینستاگرام و دیگر شبکه‌های اجتماعی محیطی رسانه‌ای مستقل برای هر فرد ایجاد کرده تا هر کس قادر باشد با تصاویری از زندگی شخصی در قالب‌هایی همچون یهویی یا سلفی، زندگی خانوادگی، کاری، اجتماعی‌اش در واقع خود را با هوادارانش به اشتراک بگذارد. این تب تند در میان چهره‌های هنری، ورزشی و حتی سیاسی بالا گرفته و گاه حاشیه آفرین نیز می‌شود. عطش داشتن لایک و تأیید و نیز داشتن هوادار بیشتر، از منظری کسب اعتبار و جایگاه بالاتر اجتماعی تلقی می‌شود و این عطش برای دیده شدن بیشتر، رقابتی را بعضا ناسالم ایجاد کرده است که گاه هنجارهای اجتماعی و اخلاقی را نادیده می‌گیرند و گاه از برخی خط قرمزها عبور می کنند. جذب عضو یا هوادار بیشتر، به دارنده اکانت قدرت بیشتری می‌دهد و به همان نسبت اثرگذاری یا حاشیه‌آفرینی را در خصوص آن بیشتر می‌کند؛ چراکه بیشتر در معرض رصد است. شاید به نوعی بتوان گفت تعداد فالوور بیشتر یک ثروت اجتماعی برای هر فرد در شبکه‌های اجتماعی تلقی می‌شود. همین نیز باعث می‌شود تا افراد به روش‌های مختلفی برای این جذب متوسل شوند از خرید فالوور، توسل به سایت‌هایی که گاه ۱۰۰ فالوور تضمینی به فرد به طور مجانی و رایگان می‌دهند، تلاش برای آموزش و استفاده از ترفندهایی برای جذب فالوور بیشتر، توسل به جایزه دادن‌ها، راه‌اندازی کمپین‌های مختلف، استفاده از نفوذ سایر شبکه‌ها یا رسانه‌های اجتماعی، استفاده از ابزارهای تحلیل‌گر حساب کاربری، نظارت‌گر هشتگها، رعایت ملاحظات زمانی و درک زمان‌های طلایی در اینستاگرام (به عنوان مثال ساعت ۵ تا ۶ عصر آخر هفته‌ها و ساعت  ۸ شب در روز اول هفته ) و...  . زمانی که تعداد کاربران فیس‌بوک از مرز ۵۰۰ میلیون، بسیاری آن را سومین کشور پرجمعیت جهان پس از چین و هند نامیدند. هر روز بیش از پیش باید شاهد کشورهای پرجمعیت مجازی بود و قدرت هر یک از صاحبان آنها، به همین اعضاست و اثرگذاری بر افکار آنها. هر محیط یا شبکه‌های اجتماعی به کشوری بدل می‌شوند و اعضای آن در عمل  شهروندان آن کشور. البته بحث سکنه یافتن مجازی، در محیط‌هایی همچون زندگی دوم یا سکند لایف، معنای بیشتری می‌یابد. در این محیط‌ها، گروه‌ها، تالارها، وبلاگ‌ها، صفحات کاربری ...، هر یک ایالت یا استان یا گاه یک شهرند بسته به اعضای آنها با دامنه اثرگذاری در همین حد. با تمرکز بیشتر بر اینستاگرام باید گفت، دسترسی سهل به اینستاگرام به ویژه در ایران و جذابیت‌ها و مزیت‌های آن برای کسب هوادار بیشتر، ثبت لحظه به لحظه زندگی شخصی، کاری، اجتماعی، خانوادگی، رویدادها و وقایع روزانه توسط کاربران به یک عرف در این محیط تبدیل شده است. جذب فالوور بیشتر و گرفتن کامنت و  لایک یا مورد پسند واقع شدن روزافزون، انگیزه بیشتری به فعالان این حوزه می‌دهد. هیجان حضور در چنین محیط‌هایی بعضا نحوه برخورد کاربران با آن را به یک بازی تبدیل می‌کند. بازی که انگار گرفتن لایک یا کامنت بیشتر و فالوور بیشتر، انگیزه تداوم فعالیت و رسیدن به سطوح بالاتری را برای مشتقان این محیط‌ها فراهم کند. لایک یا واکنش سایرین برای آنها حکم پاداش در بازی را دارد. در عین حال که فرصت دیده شدن و شهرت بیشتر را برای افراد به دنبال می‌آورد.

*آیا این عکس گذاشتن‌ها تبدیل به الگو نمی‌شود؟ اینکه افراد به واسطه آن زندگی‌شان را با یکدیگر مقایسه کنند؟

اینستاگرام از جمله محیط‌هایی است که همه به ویژه مشهورترها فرصت عرضه بیشتر خود را از منظر بصری دارند. در زیر چتر این عکس‌ها بسیاری از مضامین قابل برداشت و رویت است. از ظاهر، پوشش، رفتار، سبک زندگی و...، غیر از عرف‌ها و رفتارهای ویژه این محیط ها که به دیگر شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی نیز نفوذ می‌کنند، هر فرد با فالوور بیشتر می‌تواند از تأثیراتی بر هوادارانش برخوردار باشد. دیدن این‌گونه عکس‌ها از ظاهر، پوشش و ظاهر و رفتار به تدریج می‌تواند از سوی هواداران از منظر تقلیدی یا الگویی مورد رصد و پیگیری قرار گیرد، البته این اثرگذاری در سنین پایین‌تر معنادارتر خواهد بود.

*این‌ها چه قدر می توانند سبک زندگی افراد را تحت تأثیر قرار دهند؟

به هر تقدیر، عکس‌ها متن، زیرمتن و فرامتن‌های خود را دارند و هر یک، نظر به اثرگذاری تصاویر بر مغز ما می‌توانند به تدریج آثاری را از منظر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... بر کاربران و هواداران داشته باشند. این مسأله از منظر سبک زندگی و یا از منظر مد و لباس نیز می‌تواند اثرگذار باشد. عکس‌ها و ویدئوها و آنچه رواج می‌دهند، از منظر ارتباطی، اجتماعی و رفتاری و فرهنگی و گاه سبک زندگی می‌توانند آثاری داشته باشند. 

شاید امروزه بتوان نظریه کاشت گربنر و همکارانش را از منظری دیگر دید و فضای بحث را به جای تلویزیون در حوزه‌های وسیعتر در قالب رسانه‌های تصویر محور بسط کرد. مبتنی بر نظریه کاشت (با درک انتقادهای وارده بر آن)، هر چقدر مردم زمان بیشتری را صرف تماشای تلویزیون کنند، باورها و فرض‌های آنها در مورد زندگی و جامعه بیشتر با پیام‌های مکرر و ثابت در برنامه‌های هنری تفریحی و سرگرمی تلویزیونی همخوان خواهد شد. شاید بتوان این‌گونه گفت که هرچه کاربران و فالوورهای زمان بیشتری را صرف حضور در گروه‌های هدف و مورد علاقه خود در اینستاگرام یا دیگر شبکه‌های اجتماعی تصویرمحور کنند، در مجاورت پیام‌های مکرر از یک مرجع، زندگی خود را بیش از پیش با آن همخوان خواهد کرد یا حداقل علاقمندند که همخوان کنند. این بحث را به مثابه یک فرض می توان در نظر می‌تواند.

*راهکار چیست؟ چه راهی برای مقابله با این کار وجود دارد؟

براساس پیشنهاد اتحادیه اروپا ، نوجوانان کمتر از ۱۶ سال برای استفاده از اینستاگرام و فیس بوک و دیگر شبکه‌های اجتماعی  باید رضایت والدین‌شان را برای حضور یا فعالیت در این محیط داشته باشند. علاوه بر بحث‌های کنترلی خانواده‌ها به ویژه برای نوجوانان و افراد کم سن و سال، به طور عمومی‌تر باید بتوان سطح سواد را به ویژه در ۵ سواد فناوری و اینترنتی، رسانه‌ای، اطلاعاتی و بصری افزایش داد و بخشی از این مهم نیز به یاری وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم قابل تحقق است. به جز آن، همراهی رسانه‌های جمعی برای افزایش سطح سوادهای مذکور به ویژه در رده جوان و نوجوان با روش‌های مختلف ضروری است. یکی از دلایل مقاومت نوجوانان و جوانان در مقابل توصیه‌ها، جنبه ارشادی آنهاست. به جای نگاه نصیحت‌گرانه باید از دریچه منافع آنها در درک ضرورت ارتقای سواد با آنها مواجه شد. در نگاهی سریع به انواع سواد مورد بحث باید گفت در حوزه سواد اطلاعاتي، با سواد کسي است که بتواند از ميان حجم زياد اطلاعات موجود، نيازهاي اطلاعاتي خود را شناسايي، تجزيه و ترکيب کند. موارد ناخواسته را کنار بگذارد و نهايتاً به آنچه نيازمند است دست يابد. در بحث سواد فناوري می‌توان گفت هدف از سواد فناوري آماده کردن افراد براي مشارکت هوشمندانه و انديشمندانه در فعاليت‌هاي محيطي است. به طور کلي سواد فناوري داراي سه بعد مرتبط با يکديگر، شامل دانش، روش فکر، توانمندي و عمل کردن است. سواد رسانه‌ای نیز  عبارت است از مهارت در تفکر انتقادي درباره منبعي که از آن اطلاعات دريافت مي‌کنيم. به زبانی دیگر تشخیص سره از ناسره و رعایت رژیم مصرف رسانه‌ای. در خصوص سواد بصری نیز باید گفت سواد بصری به مهارت انسانی در فهم و ترجمه تصویر اطلاق می‌شود. به یاری سواد بصری می‌توان به خوانش و درک تصاویر دست یافت و متوجه آثار آنها و نیز متن و زیرمتن و فرامتن آنها شد. در تعریف سواد اینترنتی نیز می‌توان به نقل از سعیدرضا عاملی، استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران اشاره کرد مبنی بر اینکه امروز سواد اینترنتی صرفاً به معنای دانش و سواد خواندن، فهمیدن، تحلیل کردن و یا حتی مواجه خلاقانه با امور مرتبط با فضای مجازی نیست؛ بلکه به معنای توانائی استفاده و عمل معطوف به تعامل، تولید و مشارکت خلاقانه در این محیط مجازی است. به عبارتی سواد اینترنتی (مجازی) به عنوان توانائی زندگی کردن، کار کردن و بهره گیری از امکانات و منابع فضای مجازی است. آموزش و پرورش به یاری کتاب تفکر و سواد رسانه‌ای اولین گام‌های ترویج سواد رسانه‌ای را برداشته و در بسته آموزشی خود در ارتباط این درس نیز، دانش‌آموزان را با سواد بصری آشنا کرده است، ولی این تلاش‌ها کافی نیست و این همراهی باید از سوی آموزش عالی و رسانه‌های جمعی نیز تداوم یابد. محدوده سوادها باید بیش از پیش گسترش یابد و در کنار دانش‌آموزان و دانشجویان، این نهضت سوادآموزی باید همه‌گیر شود. از سوی دیگر تهیه منشور اخلاقی برای حضور مؤثر در رسانه‌های اجتماعی از سوی یک مرجع متولی فضای مجازی می تواند راه‌گشا باشد. در مسیر اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی بیشتر در این حوزه، استفاده از روش‌های بصری همچون اینفوگرافیک، می‌تواند از اثرگذاری بیشتری نسبت به سایر روش‌ها برخوردار باشد.