جمعه سیاه

گروه سیاسی -  شروع نهضت امام خمینی(ره) و مبارزات بی بدیلش در آغاز دهه ی چهل و قیام 15 خرداد،اسلام سیاسی را در سطحی گسترده رویاروی رژیم قرار داد. تلاش های فكری و سیاسی حضرت امام(ره) به عنوان رهبر نهضت با توجه به گستره وسیع هواداران اسلام انقلابی در میان روشنفكران دینی،سرانجام در میان مجموعه مخالفان سیاسی رژیم،جایگاه استوار و خدشه ناپذیر آن را تثبیت كرد و به عنوان خمیر مایه فكری انقلاب توانست همه جریان های موجود را باخود همراه ساخته یا به حاشیه براند. اما این نهضت به جرقه ای نیاز داشت كه در هفده دی 1356 افروخته شد و انقلاب را در شكل تازه ای كه عبارت از رویارویی آشكار و مستقیم با رژیم پهلوی بود به حركت در آورد و فضای نسبتا مساعد سیاسی سال های پس از 1355 نهضت را سرعت و شتاب بیشتری بخشید، كه طبیعتا واكنش دولت، سركوب خونین و قهرآمیز همه خیزش های انقلابی در تمامی مناطق كشور بود.


یكی از مقاطع حساس مبارزات ملت مسلمان ایران علیه رژیم پهلوی، قیام 17 شهریور 1357 می باشد كه در این نوشتار به بررسی قیام و آثار آن خواهیم پرداخت.   

به گزارش بولتن نیوز،در پی سیاست سركوب خونین در اواخر بهار تا اواسط تابستان سال 1357 از شدت و گستره اعتراضات و فعالیت  های مخالفان رژیم تا حد زیادی كاسته شد و در تیر ماه همان سال، اوضاع كشور كاملا رو به آرامش نهاد. ناظران خارجی و مفسران سیاسی رژیم به این جمع بندی دست یافتند كه شاه پس از یك رشته در گیری با شورشیان و سركوب مخالفان از دی ماه 1356تا خرداد ماه 1357، اكنون ابتكار عمل را به دست گرفته  و كاملا بر اوضاع مسلط است و اكنون هیچ خطر جدی رژیم را تهدید نمی كند. شاه در این دوران در یك مصاحبه تشریح كرد كه "هیچ قدرتی توان كنار نهادن مرا نخواهد داشت. چه 700 هزار تن نیروی از من پشتیبانی می كنند، همه كارگران و اكثریت مردم پشت سرم هستند و من قدرتمندم."

اما شهریور ماه سال 1357 كه مصادف با ماه رمضان بود. در شب های این ماه مبارك، در اكثر مجالس مذهبی ومساجد از اسارت و خفقان و نبودن آزادی و توهین رژیم به مقدسات ملت ایران صحبت می شد و مردم اعتراض خود را در قالب راه پیمایی نشان می دادند. در شب های هفتم،هشتم و نهم شهریور ماه به هنگام تظاهرات بین مردم و عوامل رژیم درگیری به وجود آمد. این درگیری منجر به كشته و زخمی شدن تعدادی از هم وطنان در میدان ژاله شد. یكی از شاهدان عینی واقعه شب های ماه رمضان در این باره چنین می گوید "مردان و زنان، در میدان ژاله تا انتهای خیابان ژاله جمع شده بودند و آقای علامه نوری سخنرانی می كردند. بعد از گذشت چند شب، گاردی ها از قبل در میدان ژاله خاك اره و بنزین ریخته بودند تا بدین وسیله مانع هرگونه تظاهراتی شودند، بعد از اتمام سخن رانی، در حدود ساعت دوازده ونیم و به هنگام بلند شدن مردم، یكدفعه كبریت كشیدند و خیابان آتش گرفت. در آن شب به طرف مردم تیراندازی شد و مردم در كوچه های اطراف پراكنده شدند."


لذا می توان بیان داشت نطفه ی روز خونین 17شهریور،در شب های ماه رمضان و بعد از روی كار آمدن دولت به اصطلاح آشتی ملی شریف امامی ـ در پنجم شهریور ـ بسته شد. روز سیزدهم شهریور ماه كه مصادف با عید فطر بود دولت اجازه داد، مردم در سراسر كشور برای برپایی نماز عید فطر گرد هم آیند. نماز عید در چند نقطه تهران از جمله در میدان ژاله به امامت علامه یحیی نوری خوانده شد و بعد از اتمام نماز،مردم درحالی كه پیراهن های خونین شهدای شب های قبل را بر سر چوب زده بودند در مسیر خیابان شهباز به راه پیمایی پرداختند. با برگزاری نماز عید فطر در سایر مناطق تهران، راه پیمایی عظیمی انجام گرفت.


اهمیت تظاهرات  و حضور مردم در این راه پیمایی گسترده، از دید مفسران خارجی پنهان نماند. خبر گزاری آسو شیتد پرس درچهارده شهریور در تلكس خبری خود،تفسیری از جورج كرایسكی آورد و نوشت" شاه ایران با یك انقلاب گسترده عمومی كه شدیدترین تهدید برای سلطنت وی است، مواجه شده است،بیشتر ناظران معتقدند كه شاه 58 ساله،تاج و تخت خود را حفظ خواهد كرد؛ اما به قیمتی گزاف. دوستان و دشمنان شاه همه عقیده دارند كه اعتراضات عمومی روز افزون در هفت ماه گذشته، محمدرضا شاه پهلوی را به طرف دیواری رانده است كه فقط دو مجرای خروج دارد: تفویض اساسی قدرت به مردم و یا دیكتاتوری شدیدترازآن چه كه منتقدانش تا به حال به وی نسبت داده اند.

به دنبال تظاهرات گسترده ی روز پنج شنبه شانزدهم شهریور ماه و دعوت مردم به برگزاری تظاهرات در روز جمعه هفدهم شهریور ماه، انقلاب وارد یكی دیگر از برهه های حساس خود شد. پایداری و استقامت ملت ایران به خصوص در راه پیمایی روز شانزدهم شهریور ماه رژیم را با چالشی جدی مواجه ساخت؛ به طوری كه در اولین ساعات روز جمعه هفدهم شهریور ماه ارتشبد غلامعلی اویسی از رادیوی تهران و حومه اعلام حكومت نظامی كرد. به موجب این اعلامیه علاوه بر تهران در یازده شهر دیگر كشور به مدت 6ماه حكومت نظامی اعلام شد. مردم تهران كه از حكومت نظامی اطلاعی نداشتند پیش از ساعت 6صبح، سیل  اسا روی به خیابان ها آوردند. مركز تجمع آنان میدان ژاله بود و طبق برنامه قبلی خود را برای رساندن به میدان ژاله كه آن روزها به دلیل شهادت تعداد زیادی از مردم به میدان شهدا تغییر نام داده بود آماده كردند. همین كه مردم به خیابان های اطراف میدان رسیدند ناگهان با دیدن تانك ها و زره پوش های نظامی رژیم غافلگیر شدند. سرانجام ماموران  رژیم پس از چند بار اخطار به متظاهرین حدود ساعت 9 صبح از زمین و هوا به قتل عام مردم پرداختند. وحشی گری نیروهای نظامی رژیم ساعت ها ادامه داشت و در اطراف میدان پیكر شهیدان و مجروحانی بود كه در صحنه نا برابر همچنان باقی مانده و خون هایی كه هر گوشه ای از میدان را گلگون كرده بود.


حضرت امام روز هجدهم شهریور ماه با ارسال پیامی به ملت ایران ضمن ابراز همدردی با ملت، كشتار وحشیانه را محكوم نمودند و دولت آشتی ملی را دولتی تحمیلی و غیرقانونی اعلام داشتند.

اما این واقعه خونین دارای پیامدهایی نیز بود كه اینك به آنها خواهیم پرداخت.

1ـ تردید و تزلزل در اراده رژیم در رویارویی با ملت
2ـ تزلزل ارتش

3ـ گسترش اعتصابات و تضعیف روز افزون دولت

4ـ تحكیم بخشیدن رهبری حضرت امام(ره)

5- تعمیق شكاف بین مردم و حكومت پهلوی

6- تشدید سر در گمی آمریكا در برابر مسائل ایران

در واقع می توان گفت واقعه 17 شهریور نخستین زنگ خطر را برای زمامداران آمریكا به صدا در آورد. از همین زمان گروهی از سران آمریكا به بررسی دقیق تر و بازنگری كارشناسانه در حوزه مسائل ایران ترغیب شدند كه ماحصل این بررسی ها چیزی جز سردرگمی هر چه بیشتر آمریكا در امور ایران نبود كه با توصیه های ضد و نقیض به شاه همراه می شد و در نتیجه مسیر انقلاب را هر چه بیشتر هموار می ساخت.

وقایع روی داده در جمعهٔ سیاه در روزگار خود، در افواه هزاران کشته یافته بود؛ هرچند بعدها توسط عمادالدین باقیو دیگران بر طبق آمار منابع رسمی وقت (بنیاد شهید) ادعا شد که تعداد کشته شدگان حدود ۹۰ نفر بوده‌است

دعوت کنندهٔ اصلی راهپیمایی روز هفده شهریور روحانی‌ای به نام علامه یحیی نوریبود. این فرد از مبارزین برضد نظام شاهنشاهی بود که به صورت انفرادی عمل می‌نمود و ساکن اطراف میدان ژالهبوداز اولین ساعات صبح روز جمعه، مردم برای شرکت در راهپیمایی و نماز جمعهبه امامت علامه یحیی نوریراهی میدان ژالهگردیدند. غافل از آنکه از ساعت ۶ صبح، حکومت نظامی توسط فرماندار تهران ارتشبد غلامعلی اویسیاعلام و درحال اجراست و اجتماع بیش از سه نفر ممنوع است. اعلام دیرهنگام حکومت نظامی (ساعت ۶ صبح همان روز) از دلایل شلوغی این تظاهرات بود

تعداد کشته‌ شدگان

فرمانداری نظامی تهران آمار ۸۷ کشته و ۲۰۵ مجروح را تأیید نمود. اما مخالفان حکومت، اعلان داشتند که در این روز بیش از ۴٬۰۰۰ نفر کشته شده‌اند و تعداد کسانی که تنها در میدان ژاله جان باخته‌اند ۵۰۰ نفر است. میشل فوکو فیلسوف فرانسوی که برای پوشش دادن وقایع انقلاب در یک روزنامه ایتالیایی به محل حوادث رفته بود مدعی شد که ۴٬۰۰۰ تن در این روز هدف گلوله قرار گرفته‌اند. اما سال‌ها بعد عماد الدین باقیطی تحقیقی با توجه به دسترسی‌اش به آمار بنیاد شهید انقلاب اسلامیو منابع دیگر تعداد کشته شدگان ۱۷ شهریور را ۸۸ نفر ذکر می‌کند که ۶۴ نفر آنها در میدان ژاله کشته شدنددکتر محمد باهریکه در آن زمان عهده دار سمت وزارت دادگستری بوده است می گوید بنابر گزارش سازمان پزشکی قانونی و سازمان بهشت زهرا مجموع کشته شدگان روز هفدهم شهریور و زخمی هایی که تا روز بیست وششم شهریور فوت کرده‌اند ۱۲۶ نفر بوده است.

نام‌ ها

هفده شهریور با نامهای جمعهٔ سیاه و جمعهٔ خونین نیز در ادبیات انقلاب اسلامی شناخته شده‌است. سران جمهوری اسلامی ایراناین روز را «یوم‌الله» به معنی «روز خدا» نام‌گذاری کرده‌اند

نتیجه گیری

بی تردید، قیام 17شهریور را می توان به عنوان یكی از نقاط عطف مبارزات ملت مسلمان ایران علیه رژیم پهلوی دانست. ابعاد عظیم كشتار و سركوب مردم بی گناه در این روز باعث شد تا انقلابیون و رهبران آن ها در حركت خود مصمم تر گردند و در این بین رهبری مدبرانه حضرت امام خمینی(ره) نقشی به سزا داشت. حمایت های سران به اصطلاح دموكرات آمریكا از رژیم پهلوی در سركوب مبارزین نیز باعث گردید تا ادعاهای به اصطلاح حقوق بشری و دموكراتیك آن ها در بین مردم رنگ ببازد و ماهیت اصلی آنان برای مردم ایران هرچه بیشتر نمایان گردد. در مجموع باید گفت قیام خونین 17 شهریور عاملی موثر در تشدید مبارزات مردمی و تسریع در سقوط رژیم پهلوی به شمار می رود.

منابع:
www.danesheroz.ir
www.irdc.ir