شیخ محمد خیابانی: «منور الفکرها! کاری نکنید که انقلاب دست رجّاله افتد»

گروه سیاسی - روز ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ قیام مسلحانه شیخ محمد خیابانی علیه دولت وثوق الدوله در تبریز آغاز شد . شیخ محمد خیابانی از جمله مبارزینی بود كه در سالهای پایانی حكومت قاجار در نقاط مختلف كشور به مقابله با استعمار و استبداد پرداخت

به گزارش بولتن نیوز،خیابانی در 1256 ش. در خامنه ـ‌از توابع تبریزـ متولد شد. او پس از چند سال كار و تحصیل مقدماتی در روسیه كه محل اقامت پدرش بود به تبریز بازگشت و به تحصیل علوم دینی پرداخت. وی علاوه بر فقه و اصول، ادبیات ـ عرب را فرا گرفت و به كسوت روحانیت درآمد. مدتی امام جماعت مسجد جامع تبریز شد و سپس به دوره دوم مجلس شورای ملی كه در آبان 1288 آغاز به كار كرد، راه یافت. هنگام اولتیماتوم روسیه تزاری برای بیرون راندن مستشاران خارجی و ادامه اقامت مستشاران روسی در ایران كه با موافقت احمد شاه رو به رو شد و به تعطیلی مجلس دوم انجامید، شیخ محمد خیابانی به مبارزه علیه حضور استعماری بیگانگان ادامه داد. او طی نطق‌های پرشوری در مجلس، نمایندگان را از تسلیم شدن در برابر روسها برحذر داشت. پس از تعطیلی مجلس دوم به تبریز بازگشت و مبارزات سیاسی خود را سازمان تازه‌ای بخشید.

مهمترین بخش این مبارزات، قیام وی در برابر پیمان 1919 وثوق‌‌الدوله بود.

به گزارش بولتن نیوز ، پس از پایان جنگ جهانی اول كه با تخلیه مناطق شمالی ایران از نیروهای روس همراه بود، دولت انگلیس ـ رقیب دیرینه روس‌ـ به بهانه‌های مختلف، از جمله مبارزه با یكی از دولت‌های متحدین (عثمانی) یا مبارزه با نفوذ بلشویسم به ایران، به تقویت روز‌ افزون نیروهای خود در ایران پرداخت و برای تسلط بیشتر و بسط و نفوذ سیاسی و اقتصادی خود دولت وثوق‌‌الدوله را برای انعقاد قراردادهای گوناگون تحت فشار قرار داد. یكی از پیمانهای استعماری دربار لندن كه موجب افزایش قابل ملاحظه سلطه سیاسی انگلیسی‌ها در ایران شد، پیمان موسوم به «قرارداد 1919» بود. به موجب این قرارداد كه در مرداد 1298 با دولت وثوق‌الدوله منعقد شد، امتیاز راه‌آهن و راههای شوسه در سراسر كشور به انگلیس واگذار شد و ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت. كابینه وثوق‌الدوله به دنبال تحمیل این قرارداد ننگین با موج مخالفت‌های عمومی و اعتصابات صنفی و كارگری در كشور سقوط كرد. روحانیون مبارز از جمله شیخ محمد خیابانی و سید حسن مدرس در جریان مخالفت‌ها و اعتراضات عمومی مردم علیه پیمان 1919، به وثوق‌الدوله كه عاقد این پیمان بود، به شدت اعتراض كردند.



این افشاگری‌ها به شناخت بیشتر مردم از ماهیت اهداف بیگانگان در ایران انجامید. شیخ محمد خیابانی در آستانه انتخابات دوره چهارم مجلس، مردم را از رأی دادن به سیاسیون وابسته به انگلیس یا روسیه برحذر داشت. او قرارداد 1919 را مضر به حال مملكت و ناقض حاكمیت ملی و استقلال ایران خواند و در تهران با وعظ، خطابه و نگارش مقاله به تشریح ابعاد خطرناك این پیمان پرداخت. او برای واداشتن وثوق‌الدوله به لغو معاهده، در بهار 1299ش. به مبارزه مسلحانه روی آورد و در روزهای میانی فروردین همان سال در برنامه‌ای از پیش طراحی شده، تمامی ادارات و مراكز دولتی تبریز را تصرف كرد. وی با گسترش این قیام به دیگر شهرهای آذربایجان، توانست، این خطه را از حاكمیت دولت وثوق‌الدوله خارج سازد.

در كشاكش قیام شیخ محمد خیابانی، دولت وثوق‌الدوله سقوط كرد و كابینه مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت. مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی، مخبرالسلطنه حاكم تبریز را مأمور فرو نشاندن این قیام كرد. مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاكره بی‌حاصل با شیخ محمد خیابانی، سرانجام به كمك قوای قزاق عملیات نظامی بزرگی را علیه نیروهای وفادار به خیابانی به راه انداخت. در جریان این نبرد نیروهای شیخ سركوب شده و شیخ محمدخیابانی نیز در 22 شهریور 1299 به شهادت رسید.

دولت مشیرالدوله از بیم عكس‌العمل مردم قتل خیابانی را تا مدتها «خودكشی» اعلام كرد، اما این ترفند، بی حاصل بود به طوری كه مشیرا‌الدوله و مخبرالسلطنه كه هر دو در مجلس چهارم وكیل بودند، نزد بسیاری از نمایندگان به «قاتل» مشهور شده و روزنامه «طوفان» نیز در مقاله‌ای این دو را عامل قتل خیابانی و آشوبهای تبریز معرفی كرد. .

اهداف قیام

آنچه درباره آمال و اهداف خیابانی و کوچک جنگلی و کسانی چون او که درد وطن و عرق ملی داشتند، گفته میشود کاملاً صادق است. این افراد آرزویی جز نیکی ایران و سربلندی میهن خود نداشتند.
 
درک خیابانی از مبارزه درکی ملی بود. با تجلی مبارزه در سطح ملی و تجربه ناکام مشروطه به لحاظ تحقق اهداف خویش و تداوم و رونق ملوکالطوایفی در کشور، هرگونه مبارزه با انگیزهها و اهداف منطقهای، میتوانست به مبارزه و تحول در سطح کل ایران، صدمات جدی وارد کند، به خصوص اگر سمت و سوئی تجزیهطلبانه میگرفت. وی با آگاهی از این امر، به طور مستمر بر چشماندازهای ملی قیام، پای فشرد. در نظر خیابانی تحول تبریز، مقدمهای است بر تحول ایران. باید رژیم مملکت تجدید شود؛ اول بار در تبریز سپس در کلیه ایران.

منظور خیابانی از قیام این بود که در غیاب مجلس یک نیروی ملی تشکیل داده و به اتکاء این قوه شروع به اصلاحات اساسی نماید. در واقع از قوه به فعل درآوردن مشروطیت و اجرای کامل قانون اساسی مرام و هدف قیام تبریز بود.

عوامل شکست

در واقع اگر بر آن باشیم که عوامل شکست قیام را به صورت خلاصه و تیتروار بیان کنیم که برای خواننده مفیدتر واقع گردد. این عوامل را در دستهبندی ذیل میتوان برشمرد:

 1ـ رهبر جنبش نتوانست به موقع از پتانسیل و قدرت بالای مردمی به صورت گسترده استفاده نماید. چونکه این قدرت بسان موج است که در وقت محدود باید بیشترین استفاده را از آن در جهت تحکیم مواضع جنبش نمود.


 2ـ هر جنبشی نیاز به تأمین مالی دارد اما شیخ محمد خیابانی منبع مالی مهمی در اختیار نداشت لذا میبینیم وقتی که دولت آگهی میداد که برای آذربایجان والی فرستاده خواهد شد خیابانی پاسخ داد: «به والی نیازی نیست، شما برای ما پول بفرستید». پیداست که وی در مضیقه مالی بوده و در حالیکه با دولت مرکزی میجنگید، از آن دولت درخواست ارسال پول نیز کرده بود.

 3ـ یکی از عوامل موفقیت و پایداری هر جنبش، فعالیتهای زیرزمینی و مخفی آن جنبش در دوران رشد و نمو و شکلگیری آن است در صورتی که خیابانی کمتر به این موضوع مهم توجه کرده و به اعتبار نطقهایش و طرفداری موقت مردم اکتفا نموده بود.

 4ـ عدم تشکیل نیروی ثابتی از فدائیان مسلح جهت مقابله با دشمنان.

  5ـ طرد مجاهدان از بین نیروهایش و بکارگیری افراد جدید که در جریان نهضت مشروطه هیچگونه فعالیتی نکرده بودند. وی به جای افرادی که از آغاز جنبش مشروطه در راه آزادی کوشیده بودند دشمنان دیروز آزادی را آورده بود.

 6ـ درگیر شدن با سران عشایر و تحلیل نیروهایش در نبرد با امیر ارشد برادر سردار عشایر.

 7ـ مسامحه و تعلل در سرکوب نهائی نیروی قزاق که سرانجام توسط آنها نیز به شهادت رسید.

 8ـ عدم دقت در انتخاب یاران خود و انتخاب افرادی که با مردم چیرگی مینموده و باعث دلسردی مردم از قیام شدند.

 9ـ کاربرد مکرر کلمه دموکراسی در میان مردمی که از هر هزار نفر یکی معنی آن را نمیدانست.

 10ـ خوشگمانی بیش از حد شیخ به مخبرالسلطنه و عدم تصور اینکه وی با آزادیخواهان به دشمنی آشکار پردازد.

  11ـ به گفته مهدی مجتهدی در کتاب رجال آذربایجان در عصر مشروطیت «خیابانی طبعاً قدری دیکتاتور بود و میگفت که افراد حزب باید مطیع محض باشند» و همین امر و عدم مشورت وی با یارانش در انجام برخی امور باعث رنجش آنها شده بود تا جایی که برخی یاران وی نزد مخبرالسلطنه رفته و سستی کار او را آگاهی میدادند.

 12ـ برخی اقدامات خیابانی و همراهان او باعث دو تیرگی دموکراتها شده بود و حتی خیابانی بعضی از سران آنها از جمله کسروی را از آذربایجان تبعید نمود و این باعث ضعف دموکراتها شاسلامی

تکیه کلامش در اکثر سخنرانی ها این بود: «منور الفکرها! کاری نکنید که انقلاب دست رجّاله افتد»
او در مجلس شورای ملی دوم، سال 1327 قمری از طرف مردم انتخاب شد و در کوران همدستی هیأت حاکمه ی دولت قاجار با استعمارگران در ماجرای مطرح شدن اولتیماتوم روس به ایران در مجلس آن زمان صدای رسای ملت شد و کلام آتشین و مستدل او، سکوت مرگبار مجلس و بهت و حیرت و بلاتکلیفی نمایندگان را شکست و اظهار داشت
منابع:

Www.elmi00.persianblog.ir

مرکز اسناد انقلاب اسلامی

Www.yandori.ir