بزرگان عرفان ایران ، مشهور در دنیا و گمنام در وطن

شهرستان شاهرود مهد عرفان و جایگاه علما و عرفای بزرگی است که آرامگاهشان در کنار دیگر جاذبه های طبیعی و تاریخی این منطقه، محل مناسبی برای بازدید و آشنایی گردشگران است.


سخن از عرفان در دیار قومس همیشه با نام دو تن از بزرگان این خطه گره خورده است. افرادی چون بایزید بسطامی و شیخ ابولحسن خرقانی که در زمان حیات خود منشأ خیر بوده و پس از مرگ نیز مرقدشان مزار اهل دل و جان است، به گونه ای که برکت وجودشان این منطقه را مشهور است.

بایزید، پیر عرفا، در قرن های دوم و سوم هجری می زیسته است. گرچه اطلاعات دقیقی از زندگی اش در دست نیست اما معروف است که خلوص دل و دوری وی از پلیدی ها به سبب دعای خیری است که مادرش در حق او کرده و به همین دلیل است که برای مثال زدن از دو چیز که با هم فاصله بسیار دارند از عبارت « از یزید تا بایزید » استفاده می کنند.

این داستان از سلطان العارفین بسیار معروف است و از زبان او این گونه نوشته اند: «شب مادر از من آب خواست. در کوزه و در سبوی آب نبود. به جوی رفتم و آب آوردم. مادر در خواب شده بود. شبی سرد شده بود. کوزه در دست می داشتم. چون از خواب در آمد، آگاه شد و مرا دعا کرد که دید همچنان کوزه در دست من فسرده شده بود. گفت: چرا از دست ننهادی؟ گفتم: ترسیدم که تو بیدار شوی و من حاضر نباشم.»

بایزید نخستین بازگو کننده فلسفه ایران باستان است و عشق عرفانی نزد او جایگاه ویژه ای دارد. رفتار، گفتار و داستان های وی نیز بیش از هر عارف و صوفی دیگری در کتاب ها و آثار شاعرانی چون عطار و مولانا آمده است.

همچنین رهبر معظم انقلاب در سفر تاریخی خود به شاهرود در خصوص بایزید بسطامی و شیخ ابوالحسن خرقانی اینگونه اشاره کردند: « نام بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی را همه مسلمانان و مرتبطین با معارف اسلام - ولو غیرمسلمان - شنیده اید. البته امثال بایزید و ابوالحسن خرقانی را با این مدعیان صوفی گری نباید اشتباه کرد. آنها داستان دیگری دارند و ماجرا و سخن دیگری است.»

آرامگاه وی در فضایی مرکب از عشق، عرفان و مذهب در مجموعه تاریخی بسطام، در شمال آرامگاه امامزاده محمد(ع)است. مزاری ساده و بی تکلف که نشانی از سرشت پاک و بی آلایش این عارف بزرگ است، در گوشه جنوبی صحن باز مجموعه و در مجاورت گنبد و ایوان غازان خان است.


سنگ آرامگاه بایزید به صورتی سه پارچه حجاری شده و بر روی آن بخشی از مناجات حضرت علی (ع) نقش بسته است. در سمت غربی مرقد، خانقاه یا صومعه وی نیز واقع شده و شامل سه اتاق کوچک متصل به هم با سقف های کوتاه است.

23 کیلومتر دور تر از بسطام و برفراز تپه ای در روستای قلعه نو خرقان، آرامگاه دیگری است که بر تابلویی درون آن نوشته شده است: « هرکه در این سرای درآید نانش دهید و از ایمانش مپرسید که هر آن کس که به درگاه باریتعالی به جان ارزد البته بر خوان ابوالحسن به نان ارزد.»

شیخ ابولحسن خرقانی عارف پاک سرشت و نامی قرن چهارم هجری قمری و استاد بزرگانی چون خواجه عبدالله انصاری است و افرادی چون ابوسعید ابوالخیر، ابو علی سینا و ناصر خسرو از افرادی هستند که به دیدارش رفته و با او ملاقات کرده اند. او همچنین بایزید را مقتدای خود می دانسته است.


بنای کنونی آرامگاه وی در دوره اخیر و به همت انجمن آثار ملی بر پایه مسجدی با گنبدی مخروطی بنا شده که تنها محراب آن مسجد باقی مانده است. این محراب بر خلاف محراب های مساجد دیگر رو به غرب است و گچ بری های زیبایی مربوط به دوره ایلخانی همراه با خطوطی فارسی از بیانات شیخ بر روی آن دیده می شود.

این بنای چند ضلعی با نمایی آجری در میان محوطه ای سرسبز است که علاوه بر زیارتگاهی برای درویشان، فضایی آرامش بخش را برای گذراندن چندین ساعت برای گردشگران فراهم می کند.

این منطقه شاعران و سخن وران بسیاری را نیز در خود تربیت کرده است.

امیر فخرالدین محمود بن امیر یمین الدین طغرایی مستوفی بیهقی فریومدی، مشهور و متخلص به ابن یمین نیز یکی از شاعران نامی قرن هشتم هجری است. این شاعر درویش مشرب به اسرار طریقت آگاه بوده و به اخلاق پسندیده و صفات نیک تأکید بسیار داشته است.

ابن یمین در خلال زندگی پرماجرای خود اشعاری اخلاقی، اجتماعی، عرفانی و فلسفی به یادگار گذاشته است.


وی ازجمله شاعرانی است که از تملّق خودداری کرده و با ستودن شرافت و شخصیّت انسانی، مردم را به کوشش، سعی، عمل، بردباری و قناعت دعوت کرده است.

مشهور ترین شعر او با این بیت آغاز می شود:


این شاعر قطعه سرا در سال 769 هجری در زادگاه خود، روستای فرومد چشم از جهان فروبست. این روستا در 180 کیلومتری جاده شاهرود – مشهد در شهرستان میامی واقع شده است.

سنگ قبر کوچک و شش گوشه وی درون آرامگاهی ساده و به همین شکل قرار گرفته و بر روی آن نیز چند بیت از اشعار او حک شده است.


این سه بزرگ ، بخشی از دریای عشق و عرفان این دیار هستند. افراد دیگری چون شیخ جلال الدین، شیخ عماد الدین، شیخ حسن جوری، پیر میشی، پیر مردان و پیر اردیان نیز از جمله بزرگان این منطقه اند که با فواصل بسیار از هم و در عین گمنامی در شاهرود، قاره کوچک آرام گرفته اند.

برای برخی از هموطنان که قصد آشنایی بیشتر با این بزرگان را داشته باشند، ایام تعطیلات نوروزی فرصت مناسبی است تا از نزدیک ضمن دیدن مزار و بارگاه آنان، قدری در مورد پیشینه پر ارزش نیاکان خود نیز بیاندیشند.