علل عقب ماندگی تمدن اسلامی چیست؟

بررسی ریشه ها و عوامل عقب ماندگی تمدن اسلامی موضوع یک مناظره وایبری است که با حضور و مشارکت فعال «دکتر مهدی بوترابی»؛ مدیر گروه سایتهای پرشین بلاگ، «دکتر عیسی کشاورز»؛ دکترای مدیریت فرهنگی و مدرس دانشگاه، «محمد صادق افراسیابی»؛ مدیر گروه علمی تخصصی روابط عمومی دانشکدۀ خبر، «سیّد محسن میربهرسی»؛ عضو گروه مولفین کتاب خانواده، سواد رسانه ای و رسانه های دیجیتال، «خسرو شاه محمدی اهوازی»؛ فعال فرهنگی و کارشناس توسعه شرکت های تامین کننده محتوای اپراتورهای تلفن همراه، «سیّدحمیدرضا محمودزاده حسینی»، رئیس دانشکده علوم مجازی قرآن و حدیث، «دکتر سپیده فهیمی فر»؛ دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی، گرایش مدیریت اطلاعات، «راحله حقیقی»؛ کارشناس مدیریت دانش و «فاطمه اصلان زاده»؛ دانشجوی دکترای سیاستگذاری فرهنگی و مدرس دانشگاه انفورماتیک انجام شد.

آنچه در پی می آید مشروحی از این مناظره وایبری است.

سپیده فهیمی فر (دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی، گرایش مدیریت اطلاعات): همیشه این سوال ذهن من را به خود مشغول کرده است که دین ما که کاملترین دین است چرا تا کنون نتوانسته در این جامعه آن طور که باید و شاید تاثیر گذار باشد؟ چرا ما نتوانستیم دیگر ادیان را به سوی خود جلب یا جذب نماییم؟ در پاسخ به این سوال همیشه یک جواب را دارم و آن کمبود حضور فرهنگ اسلامی در زندگی ما است و یا بهتر بگویم کمرنگ تر شدن آن است. به نظرم الگوی اسلامی در فرهنگ تک تک ما باید نمود داشته باشد و اگر نداشت بی تاثیر خواهیم بود. مگر انسان همیشه رو به کمال نیست و آیا این کمال در دین ما نهفته نیست؟ قطعا پاسخ بلی است. پس چرا نتوانسته ایم به این امر مهم توجه کنیم و تاثیرگذار باشیم. نمی توان گفت کمال با دین اسلام متناقض است پس اگر نیست چرا نمود ندارد به نظر بنده خیلی از الگوها را از دست داده ایم. زیبایی را در زیبایی صورت می دانیم نه زیبایی سیرت. اخلاق را در تعریف و تمجید می دانیم نه نقد تاثیرگذار. و این ریشه ای است و از همان بچگی در نهاد کودکان بذر خود را از سوی پدر و مادر می پاشد .

دکتر مهدی بوترابی (مدیر گروه سایتهای پرشین بلاگ): به نظرم درست به موضوع پرداخته نشده است. دین اسلام برای انسان ها با لذات جذاب است اما آنچه عرضه می شود اگر با دین خدا فاصله داشته باشد نتیجه اش همانند عرضه دین نیست، مرجع دینی یعنی پیامبر و امامان معصوم(ع) و عقاید، اخلاق و دانش ایشان الگو است. الگوهای امروز چقدر با الگوی ارائه شده توسط ائمه اطهار (ع) فاصله دارند؟ ما به همان اندازه دوریم. عقاید، اخلاق، احکام ، دین عقل گرا و علم گرا اگر از عقل و علم دور شود از خودش دور شده و قلب ماهیت شده است.

سید محسن میربهرسی (عضو گروه مولفین کتاب خانواده، سواد رسانه ای و رسانه های دیجیتال): انسان که غرق ﺷﻮد ﻗﻄﻌﺎ ﻣﯿﻤﯿﺮد....ﭼﻪ در درﯾﺎ...ﭼﻪ در روﯾﺎ... ﭼﻪ در ﮔﻨﺎﻩ....

فهیمی فر: صحبت شما کاملا درست است، اما چرا نتوانسته ایم این الگوها را در زندگی افراد جامعه پیاده کنیم؟ همه به این امر اذعان داریم که امامان و پیامبران الگوی ما هستند اما آیا در جامعه چنین الگویی واقعا وجود دارد؟

بوترابی: نه درست معرفی میکنیم و نه مبلغان پر آوازه به آن آراسته اند.

فهیمی فر: و به نظر می رسد نسل به نسل نیز این امر کمرنگ تر میشود و این به نظرم فاجعه است.

بوترابی: خدا حافظ دین خویش است. فاجعه برای کسانی است که تکلیف ترویج حقیقت دین را دارند و چنین نمیکنند وگرنه دین خدا محفوظ است و اهلش را هدایت میکند. عمق فهم دینی امروز مردم از گذشته بیشتر است. هر چند بدبینی و گمراهی هم زیاد است.

فهیمی فر: قطعا خدا حافظ است. اما اگر ما کاری نکنیم که این دین زنده تر از همیشه و ملموس تر باشد قطعا رسالتمان را به خوبی انجام ندادیم. یا به نوعی بهتر بگویم حق دینمان را در زندگیمان ادا نکردیم.

بوترابی: از بین مردم عادی وظیفه تبلیغ را می پذیرند که مسئولیت سنگینی است. ما مردم عادی در حد متعارف زینت دین هستیم اگر اخلاق نیکو و رفتار صحیح داشته باشیم.

فهیمی فر: نگرانی من برای نسل های آینده است. شما در سازمان ها ، فرهنگ اسلامی را مشاهده می کنید؟ در میان جوانان چطور؟ در میان خانواده ها؟ غیبت، عدم تکریم ارباب رجوع، ظاهری شدن افراد. همه همه نشان اینست که ما بسیار دور شده ایم و نسل جوان هم دورتر و دورتر شده اند.

بوترابی: درست میفرمایید، به صورت آشکار ریزش از رویش بیشتر است.

فهیمی فر: من امسال خدا خواست و به مکه مشرف شدم. وقتی در فرودگاه به مردم نگاه می کردم وقتی به مردم کشورهای دیگر در کعبه می نگریستم. بسیار ناراحت می شدم. برایم جالب بود که ما عمق دین را درک نکردیم ما به ظاهر مسلمانیم اما در باطن خیر.

دکتر عیسی کشاورز(دکترای مدیریت فرهنگی و مدرس دانشگاه) :آیت الله محمدرضا نکونام می فرمایند عده ای بلد نیستند از اینترنت و فیس‌بوک استفاده کنند، می‌گویند حرام است! سرعت اینترنتمان در حد گاری است. این استاد حوزه علمیه قم در جمع تعدادی از دانشجویان تهران تصریح کرده است من به طلبه هایم گفتم بر شما واجب است که فرش زیرپایتان را بفروشید و بروید لپ تاپ یا تبلت بخرید. گفتم اگر نتوانید برای یک میلیارد حرف بزنید مفت نمی ارزید. مسلمان کسی است که متمدن باشد متدین باشد، نه خرفت باشد. در همین حرم شاه زاده عبدالعظیم تهران بلندگو آورده بودند یکی از رییس هیاتها اجازه نداد هیاتش وارد حرم شود، گفت بلندگو حرام است. گفتم آقای بروجردی پشت بلندگو درس می دهد گفت من کاری به کسی ندارم. بعد گفتند رادیو حرام است و هرکسی که رادیو را تعمیر کند نانش حرام است و بعد گفتند تلویزیون حرام است و بعد گفتند ویدیو حرام است و بعد ویدئو شد ماهواره و تمام اینها افکار انقباضی است. ماهواره یک قدرت است، فیسبوک یک قدرت است اینترنت یک قدرت است. خر مفت است، بپرید روی آن و برید.

بوترابی: همان طور که دکتر کشاورز فرمودند، مسلمان ظاهری هم خودش رتبه ای است در جای خودش. اگر خودمان را رشد دهیم و عقل خود را حفظ کنیم کار بزرگی کرده ایم که بدون عقل نه دین و نه دنیا ، سالم نمی ماند. به نظرم علاوه بر آسیب شناسی که دوستان اشاره کردند تظاهر و نفاق هم بیماری خطرناکی برای تمدن اسلامی است. خدا به همه ما رحم کند اگر دغدغه ترویج دین داریم باید دینی رفتار کنیم. اگر از روی حقیقت، دین در دل و روح الگوهای جامعه رسوخ کرده باشد به جامعه نیز منتقل میشود " الناس علی دین ملوکهم."

فهیمی فر: به نظر بنده هم رفتار دینی از همه مهمتر است. اگر امری درونی شده باشد به خوبی خود را نشان خواهد داد.

سید حمیدرضا محمودزاده حسینی (رئیس دانشکده ی مجازی علوم قرآن و حدیث): من هم معتقدم که از دین واقعی بسیار فاصله گرفتیم و متاسفانه دینی تحریف شده و زیر و رو شده را به اسم دین حقیقی به مردم عرضه می کنیم، تنها راه حل این مشکل بازگشت به قرآن و معارف اهل بیت بدون در نظر گرفتن عادات و تعصبات است. امیدوارم مسئولان این گروه ارزشمند هم قدمهایی در این زمینه بردارند و زمینه ای را فراهم کنند که بتوانیم با دوستان در این زمینه ها بیشتر گفتگو کنیم و فرصت هایی را برای مطالعه متن قرآن و حدیث اختصاص بدهیم.

افراسیابی (مدیر گروه علمی تخصصی روابط عمومی دانشکده ی خبر): آنچه موضوع بحث شما است علل واماندگی تمدن در کشورهای اسلامی است. این موضوع احتمالا دلایل مختلفی دارد که برخی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. منتها یک بحث هم ناظر به مفقود شدن تاریخ اندیشه ی اسلامی است. غرب یک تاریخ اندیشه دارد که مشخص میکند هر یک از علوم چه زمانی و توسط چه کسانی و با چه نظریاتی ارائه شدند. اما ما فاقد چنین طبقه بندی مدونی هستیم. به همین خاطر جایگاه اندیشه ی علوم اجتماعی اسلامی در نظام علمی ما مشخص نیست و بالاجبار مجبوریم دنباله رو اندیشه و تفکر جامعه شناختی غرب باشیم در این مسیر هم دو معضل وجود دارد، اولا غرب پیشگام همین راه است و همیشه در اندیشه ی خود جلوتر است و مسائل پیچیده و دریافتهای علمی واقعی و به روز خود را برای جهان سوم عرضه نمیکند. چون دانش علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی ارزشمندتر از فناوری هسته ای است. ثانیا اساسا فلسفه ی اسلامی با فلسفه ی غرب متفاوت است و مشخص نیست که حتی اگر غرب علم خود را به صورت عاریتی هم به ما بدهد بتوانیم از آن برای ساخت تمدن توحیدی و ضد اومانیستی اسلامی استفاده کنیم. این برداشت بنده است و میخواهم سایر دوستان هم مشارکت کنند و نظر خودشان را بفرمایند.

خسرو شاه محمدی اهوازی (فعال فرهنگی و کارشناس توسعه شرکت های تامین کننده محتوا در ایرانسل): درباره عقب ماندگی از فرهنگ اسلامی عرض کنم که به یک نکته مهم باید توجه کرد و آن اینکه این عقب ماندگی، زمانی نیست بلکه عقب ماندگی تحققی است یعنی عقب ماندگی از تحقق آن فرهنگ است. در یک مثال منظورم را واضح تر بیان می کنم. وقتی میگویم نمازم قضا شد دارم از عقب ماندگی زمانی حرف می زنم اما وقتی می گویم نماز خوان نیستم این دیگر ربطی به زمان ندارد بلکه به تحقق فرهنگ ربط دارد. البته بررسی تاریخی تحقق یک فرهنگ می تواند به درک عقب ماندگی از آن کمک کند.

افراسیابی: در پاسخ به مطلب جناب آقای شاه محمدی، میخواهم بگویم زمانی که در خصوص علل عقب ماندگی تمدن صحبت کنیم، می بینیم که ما فاقد یک تاریخ مدون از اندیشه ی فرهنگی و اجتماعی اسلامی هستیم. در حالیکه غرب دارای یک طبقه بندی منسجم از اندیشه ی اجتماعی خود است. آنها از آگوست کنت به عنوان پدر علم جامعه شناسی سخن میگویند و بحث خود را تا زمان حال به شکل دقیق و منسجم ادامه می دهند. اما ما با تردید از ابن خلدون و فارابی سخن میگوییم و بعد دوباره در تشریح علوم اجتماعی به آگوست کنت می‌رسیم. این یک بام و دو هوای ما به نظرم ریشه ی بسیاری از معضلات است. اسلامی سخن میگوییم اما علم و دانش اسلامی تولید نشده است. همه چیز در حد حرف مانده است.

یک مطلب دیگر هم افول جایگاه فکر و اندیشه است. اسلام ما را دعوت به فکر می کند.اما هر کدام از ما در طول روز چه قدر زمان، به تفکر و تجزیه و تحلیل مسائل با نگاه توحیدی اختصاص میدهیم؟ جایگاه فکر در زندگی ما کجاست؟

صدیقه آجودانی(کارشناس تولید برنامه های رادیویی و تلویزیونی): به نظر من آن چیزی که اهمیت دارد توجه به فرم و قالبی هست که، ما محتوای فرهنگی را در آن قالب ارائه مي دهیم. چون دین مبین اسلام محتوا را ارائه داده است، حال چگونگی برداشت از محتوا مهم است. بحث جایگاه تفکر در زندگی بحثی گسترده است که اگر بخواهیم حال به آن بپردازیم شاید خلط موضوع شود، اما لازم است چون برای رشد فرهنگی نیازمند اندیشیدن و نتیجه گیری و بالفعل درآوردن آن تفکرات هستیم. علاوه بر این، تحقق فرهنگ اسلامی، اضلاع مشروعیت، محبوبیت و مقبولیت را باید همراه داشته باشد. هر ضلع اگر نباشد امکان رشد فرهنگی سالم نیست و متاسفانه فرهنگ ناصحیح رشد کرده و فراگیر می شود. اگر امروز دچار بحث، عقب ماندگی فرهنگی شدیم به خاطر بی توجهی به این موضوع سه گانه های حیاتی فرهنگ است. در صدر اسلام هم برای تحقق این فرهنگ مسلما یکی از اضلاع معیوب بوده است که ما نتوانستیم مدینه فاضله اسلامی را بر پایه فرهنگ غنی این دین داشته باشیم.

فاطمه اصلان زاده (مدرس دانشگاه انفورماتیک): به نظر من همانطورکه اقبال لاهوری فیلسوف و متفکر پاکستانی در نظریات خود مورد تاکید قرار داده عامل اصلی عقب ماندگی از فرهنگ اصیل اسلامی تفرق و از هم گسیختگی در جهان اسلام است. و همانطور که می دانید تاثیر اندیشه های اقبال در آثار شهید مطهری نیز بسیار مشهود است و این بزرگوارن راهکار احیای فرهنگ و تفکر اسلامی را پرهیز از خرافه پرستی، بدعت و تحریف در آموزه های دین اسلام و از خود بیگانگی می دانند. بنابراین باز گشت به فرهنگ دینی و اسلامی عامل اصلی پیشرفت فرهنگ و تمدن در جوامع اسلامی خواهد بود.

آجودانی: اینکه وحدت و توجه و بازگشت و در اصل بازبینی دوباره فرهنگ اسلامی در پیشرفت تمدن اسلامی موثر است، شکی نیست اما این لوازمی می خواهد که باید فراهم شود. اصلا جوامع اسلامی این لوازم را می شناسند؟ صرف اینکه به فرهنگ اسلامی برگردیم همه چیز حل نمی شود باید وارد میدان پیشرفت شد.

افراسیابی: اگر واقعا به فرهنگ اسلامی برگردیم همه چیز حل می شود. فرهنگ اسلام، فرهنگ تفکر و داشتن نگاه انتقادی است. فرهنگ اسلام، فرهنگ علم و عمل است، اما به اعتقاد من مشکل اصلی ما این است که خودمان را فریب می دهیم ما فکر می کنیم الان یک تمدن اسلامی داریم در حالیکه ما فقط یک ویترین شیک برای خودمان ساخته ایم و فریب ویترین را میخوریم همه چیز ما ویترینی شده است کار فرهنگی ما ویترینی شده است علم آموزی ما ویترینی شده است تدریس و پژوهش و تحصیل ما ویترینی شده است ظاهرا همه چیز مرتب است اما در واقع هیچ چیزی وجود ندارد چون فکر وجود ندارد. چون تحلیل وجود ندارد. یک دلیل دیگر هم این است که دشمن ما را فریب داد به جای اینکه به پیشرفت علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی در کشور فکر کنیم، ما را درگیر نگاه مهندسی کرد چیزی که تمدن اسلامی را ایجاد کرد، فکر و اندیشه بود نه مهندسی. معماری اسلامی به دلیل نگاه مهندسی توسعه پیدا نکرد، به دلیل استفاده مهندسان آن دوران از فلسفه ی اسلامی توسعه پیدا کرد. معماری اسلامی توسعه پیدا کرد چون بر اساس فلسفه ی اسلامی بود اما در کشور شما می بینید علوم مهندسی بسیار پر اهمیت شده است و علوم اجتماعی کم اهمیت، وقتی نخبگان را به سمت علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی هدایت نکنیم، نتیجه این می شود که سیاستگذاران فرهنگی ما یا درک درستی از فرهنگ ندارند و یا فرآیند سیاستگذاری را نمی دانند. در این شرایط اگر فرهنگ اسلامی در کشور پیشرفت میکرد جای تعجب داشت.

اصلان زاده: ما در ترویج فرهنگ اسلامی بسیار کم کارکرده و ناموفق بوده ام و از جمله دلایل آن افکار بسته و متعصبانه برخی مذاهب است بنابراین یکی از معیارهای تبلور فرهنگ اسلامی، تبادل فکری و فرهنگی در میان اندیشمندان و متفکران است. البته این موضوعی است که مورد تاکید شهید مطهری نیز بوده است به‌ طوری که وی معتقد بود باید حتی برای کمونیست ها که خدا را نمی شناسند کرسی دانشگاهی در نظر بگیریم. بنابراین عملی شدن این نگاه منجر به شکوفایی اندیشه ها و به تبع آن فرهنگ غنی اسلامی خواهد شد.

افراسیابی: چهره های مطرح جهان امروز اندیشمندان حوزه ی مطالعات اجتماعی هستند که همگی برآمده از فرهنگ غرب هستند. بوردیو، هابرماس، بودریار و ... اینها کسانی هستند که با نظریه های به ظاهر انتقادی خود یک نوع گفتمان سازی انجام داده اند.اما ما در کشور چه قدر به این حوزه ی نظریه پردازی توجه کرده ایم؟

آجودانی: اینجاست که تازه می شود کرسی دانشگاهی حتی برای کمونیست گذاشت، اینجاست که فرهنگ حضور مخالف سر درس معنی پیدا می کند. روشی که امام جعفر صادق (ع) در تبیین فرهنگ وگسترش اندیشه اسلامی در پیش گرفتند.

حسینی: در تأیید فرمایش آقای افراسیابی این نکته را عرض میکنم که یکی از مشکلات فرهنگ سازی در کشور ما این است که بسیاری از متولیان فرهنگی ما تحصیلات علوم انسانی ندارند و تصور میکنند با دغدغه های فرهنگی میتوانند حوزه فرهنگ را اداره کنند.

افراسیابی: نمیخواستم به این صراحت عرض کنم اما دقیقا همین طور فکر می کنم جناب حسینی، دقیقا معتقدم چالشهایی که داریم چه جزئی و چه کلی ناشی از همین آسیب است ماجرای محتوای مجرمانه چرا به یک معضل تبدیل می شود؟ چون نگاه، نگاه فنی و مهندسی است.

حسینی: دقیقاً...

افراسیابی: از این یک مثال کوچک می توان خیلی مسائل بزرگتر را درک کرد.

آجودانی: البته باز به بحث اولم برمی گردم.که لازمه ی تحقق فرهنگ و تمدن اسلامی، تحقق سه ضلعی است که اگر نباشد تحقق تمدن اسلامی در قالب حکومت اسلامی امکان پذیر نیست. بله من هم با شما موافقم. یکی از مهمترین راه های حرکت در مسیر رشد فرهنگ هدایت نخبگان به سمت علوم انسانی است که پایه همه علوم و زیربنای فرهنگی جامعه است و از طرف دیگر فراهم اوردن بسترهایی برای اندیشه آزاد و تحلیل مبتنی بر مصداق بیرونی در حوزه علوم انسانی بر پایه فرهنگ اسلامی است.

حسینی: بله مسئله اندیشه آزاد هم در رشد فرهنگ خیلی مهم است. شما فکر می کنید چرا ما بعد از انقلاب با این همه هزینه و امکاناتی که در اختیار حوزه های علمیه و مسائل دینی گذاشتیم حتی یک نفر مثل شهید مطهری تربیت نکردیم؟ یکی از مهمترین دلایل آن است که دیگر شرایطی شبیه به دوران شهید مطهری وجود نداشته است. شهید مطهری به این خاطر به آن درجه از روشن بینی و تاثیرگذاری رسید که دائم با افکار گوناگون درگیر بود. البته که این جریان در همه تاریخ وجود داشته است.

افراسیابی: به نظر من بحث سه ضلعی خانم آجودانی موخر بر سه ضلعی عقلانیت، گفت و گوی نخبگان در چارچوب گفتمان اسلامی و توجه به فلسفه ی اسلامی برآمده از قرآن و حدیث است. متاسفانه جایگاه فلسفه در جامعه ی ما مغفول مانده است، تمدن غرب مبنای فلسفی دارد.

حسینی: بله این هم نکته دقیقی است که فقط از اسلام واقعی میشود انتظار آثار و نتایج مورد نظر دین را داشت و آن اسلامی است که از متن قرآن و حدیث بر آمده باشد نه آن چیزی که سرشار از خرافات و تعصب و سلایق باشد.

شاه محمدی اهوازی: یک بحثی قبلا داشتیم در باره آسیب های کار فرهنگی که اینجا خیلی جایش خالی است.

افراسیابی: اتفاقا میخواستم همین را بگویم که دلیل عقب ماندگی ما این است که از نوآوری و خلاقیت حرف میزنیم، اما همه ی اینها حرف است. دانشگاه ما، دانشگاه مقلد است نه دانشگاه یادگیرنده و یاد دهنده، سازمان ما سازمان مقلد است، نه سازمان یادگیرنده و یاد دهنده، حتی اگر به طور کامل هم مقلد بود باز امید میرفت که حداقل یک سری نتایجی داشته باشیم اما همان تقلید هم دکوری و ظاهری است.

شاه محمدی اهوازی: یکی از آسیب ها که عدم تحقق فرهنگ اسلامی ناشی از ان است و از صدر اسلام بوده و امروز در جهان اسلام است همچنین در مملکت خودمان هم همین حالا است، عدم توافق، در یک تعریف جامع و مانع در خصوص فرهنگ است که همین باعث می شود اختلاف در باورها و ارزشها و رفتار ها بروز کند.

حسینی: جناب شاه محمدی عزیز اتفاقا اختلاف نظر همیشه بوده و هست و کاملا طبیعی است مهم این است که روشی داشته باشیم برای استفاده از خرد جمعی و تبدیل کردن همین اختلافات به فرصتی برای همکاری.

شاه محمدی اهوازی: هرکس اسلام را آنطوری که تعریف می کند احتمالا عمل می کند. مثلا تعریف وزارت ارشاد اسلامی با تعریف سازمان تبلیغات اسلامی یکی است؟! حالا شما اضافه کن حوزه های علمیه را که مدرسه به مدرسه و مرجع به مرجع نیز تفاوت هایی دارند. آسیب اول، همین کنار هم نیامدن و عدم توافق در طول تاریخ است. یعنی متولیان فرهنگ اسلامی به جز موارد خاص اجماع کمتر داشته اند.

آجودانی: با آقای حسینی درباره وضعیت توجه به اندیشه اسلامی در حوزه موافقم فقط این نکته هم باید در نظر گرفت که حوزه های علمیه امروز مراکز تربیت دانشجو هستند نه طلبه و آفتی که به جان حوزه افتاد، سبب متزلزل شدن یکی از ستون های اندیشه ای جامعه بود چون حوزه ها جز تولید علم به امر آموزش فن زندگی سالم اسلامی نیز مباردت داشتند وبا فروریزی این ستون بخش عظیمی از فرهنگ سازان جامعه دچار استحاله شدند.

شاه محمدی اهوازی: تاثیر پذیری فرهنگی نیازمند اعتماد در مخاطب است، اولین چراغ سبز اعتماد به یک فرهنگ، نبود متعارض آن فرهنگ در خود همان فرهنگ است. درخانواده هم همین است تعارض پدر و مادر در تربیت، آسیب های روانی فرزندان را می افزاید.

حسینی: درست میفرمایید. راه حل این موضوع داشتن برنامه مدونی است که مورد توافق اکثریت متخصصان جامعه باشد. متخصصانی که با رای و خواست مردم برنامه ریزی فرهنگی برای آنها را برعهده بگیرند و همه با وجود اختلاف نظرهایی که دارند به آن توافق جمعی تمکین کنند.

شاه محمدی اهوازی: حکومت در تحقق فرهنگ اسلامی بسیار می تواند موثر باشد که البته 36سال فرصت داشت ولی متاسفانه رپ و ساپورت و... جذابیت بیشتری دارند.

اصلان زاده: موازی کاری های نهادها و سازمان های مختلف در زمینه مباحث فرهنگی، افزایش حجم بالای فعالیت‌ها و برنامه های فرهنگی بدون توجه به نیازها و تاثیر گذاری بر مخاطبان بزرگترین آسیب و آفت کارهای فرهنگی است. به عبارتی ما استراتژی واحد و مشخصی در این زمینه نداریم حالا هر چند فرهنگ را به ظاهر دغدغه و اولویت اصلی عنوان کرده باشیم.

حسینی: همین طوراست که میفرمایید.

خسرو شاه محمدی اهوازی: حدود ده سال پیش یک مقاله مفصل در باره خاورمیانه بزرگ نوشتم که در پروتکل آمریکاییها تغییر فرهنگ اسلامی بود که می بینم در توافق با اروپا به خوبی عمل کردند. اولین برنامه شان تغییر سیستم و محتوای آموزش رسمی دولت هایشان بود ودومین برنامشان گسترش اینترنت تا سرحد رایگان در خاورمیانه بود برنامه دیگرشان تغییر فرهنگ که بعد از آن چندین شبکه فارسی و عربی درماهواره ها افزایش یافت مثل ام بی سی ها، جی ام تی وی، فارسی وان، دبی وان و فوکس عربی. اما صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نه تنها نتوانست با این شبکه ها مقابله کند بلکه از ظرفیتهای کشور هم برای مقابله با برنامه ی آمریکا و اروپا استفاده نشد و کارهای خودجوش را به زور متوقف کردند. با سریال خانگی مخالفت شد چون سریال های سخیف تلویزیون تاب رقابت نداشت و همینطور موارد دیگر.

آجودانی: من هنوز به بازتعریف معتقدم چون تا وقتی نتوانیم فرهنگ اسلامی را با همه مختصات ومقتضیاتش بشناسیم نمی توانیم در مسیر رشدش حرکت کنیم. راه حل را هم عرض کردم پلکانی است و بخشی از آن به مسئولان برمیگردد و بیشتر جنبه فردی دارد و بعد در ابعاد دیگر می توان ورود داشت.

اصلان زاده : به نظر می رسد شکل گیری فضاها و مکاتب انتقادی در جوامع توسعه یافته از جمله دلایل حرکت آنها به سمت پیشرفت و ترقی است چرا که در چنین فضایی نظریه پردازان پا به عرصه گذاشتند و از همین مسیر ایده ها و طرح های نو برای آن جوامع شکل گرفت. نخبگان و اندیشمندان جوامع نقش به سزایی در توسعه و حرکت جامعه در مسیر رشد و شکوفای دارند امید است با همت نخبگان جهان اسلام یکبار دیگر به مانند گذشته که بزرگترین کتابخانه های دنیا در کشورهایی اسلامی قرار داشت به اوج شکوفای تمدن اسلامی برسیم.

فهیمی فر: چطور می توان این گونه مکاتب انتقادی را تشکیل داد؟ آیا متولی آن وزارت ارشاد است؟

اصلان زاده: شکل گیری فضای انتقادی و فضای باز تبادل اندیشه ها تنها مختص سازمان و نهاد خاصی نیست بلکه این امر کلیت جامعه را در بر می گیرد. البته این مسئله هیچ منافاتی هم با آرمان های دینی ما ندارد. ما باید رویکرد انتقادی را در جامعه گسترش دهیم تا دانشگاه ها و حوزه های علمیه بتوانند جایگاه خود را به درستی پیدا کنند و آن وقت خواهیم دید که تمدن اسلامی دوباره احیا خواهد شد. البته تمام مواردی که توسط همه ی دوستان مطرح شد درست است اما به نظر من مساله ی اصلی احیای تفکر انتقادی در جامعه است تا ایرادها و ضعف های موجود به سرعت اصلاح شود و شاهد شکوفایی بیشتر جامعه باشیم.