تغییراتی که لازم است در بانک های ایرانی انجام شود

گروه اقتصادی، سی سال است که از بانک‌داری اسلامی صحبت می‌شود و امسال هم قرار است بیست‌وپنجمین همایش بانک‌داری اسلامی برگزار شود، اما همچنان قانون آن به تصویب نرسیده و اجرای این نظام بانکی فقط در حد حرف باقی مانده است.

به گزارش بولتن نیوز، این در حالی است که دیگر کشورها حداقل در بخشی از نظام بانکی خود، این سیستم را پیاده‌سازی و اجرایی کرده‌اند. فرید ضیاءالملکی، از مدیران سابق بانکی، در همین رابطه معتقد است که در کشور ما به موضوع بانک‌داری اسلامی کم‌توجهی می‌شود و قوانینی که در بعضی از کشورها در مورد بانک‌داری اسلامی وجود دارد، در ایران عملی نشده است. وی در گفت‌وگو با خبرنگار برهان متذکر می‌شود: قانونی که در حال حاضر وجود دارد، قانون بانک‌داری بدون رباست که آن نیز نیاز به بازنگری دارد و تا بانک‌داری اسلامی فاصله‌ی بسیاری داریم.

موضوعی که در حال حاضر وجود، فقدان اجرای نظام بانکی درست در کشور است. به نظر شما، در حال حاضر، بازنگری در نظام بانکی فعلی کشور تا چه اندازه ضرورت دارد؟

ببینید از هشتم شهریور سال 62 که قانون بانک‌داری بدون ربا در مجلس تصویب شده، قرار بود در سال‌های بعدی ما به طرف بانک‌داری اسلامی برویم و تجدیدنظر در قوانین صورت بگیرد. اما بعد از گذشت شاید 31 سال، این قانون مسکوت مانده است. البته الآن تغییرات جدیدی مثل صکوک و استثنا و مرابحه اضافه شده، اما به نظر می‌رسد که به ‌هر حال، با توجه به شرایط روز، نیاز به بازنگری در قوانین است و نیز در مورد مطالبات معوق یک مقدار بررسی‌هایی وجود داشته باشد. همچنین در مورد حق‌وحقوق سپرده‌گذاران، که درآمد آن‌ها متناسب با حداقل شرایط تورمی روز باشد. برای مثال، تورم که بالا می‌رود، درآمدها کاهش یابد. بر این اساس، لازم است که تغییراتی در قانون صورت بگیرد.

این تغییراتی که عنوان می‌کنید لازم است صورت بگیرد، چه مواردی است؟

با توجه به عقود اسلامی که در بانک‌داری بدون ربا تصویب شده است، سه عقد جدید خوب هستند: مرابحه، استثنا و اوراق صکوک. ولی اجاره به شرط تملیک یا فروش اقساطی و عقود مشارکتی نیاز به یک بازنگری دارد.

شما سیستم بانکی کشور را تا چه اندازه اسلامی می‌دانید؟ به نظر شما، آیا رفتار بانک‌ها به‌گونه‌ای هست که برداشت عملکرد اسلامی از آن‌ها داشته باشیم؟

ببینید قانونی که در حال حاضر وجود دارد، همان‌طور که گفتم، قانون بانک‌داری بدون رباست و تا بانک‌داری اسلامی فاصله‌ی بسیاری وجود دارد. در بانک‌داری اسلامی، در بعضی از عقود، مثل مضاربه و مشارکت مدنی، تسهیلات‌گیرنده در زیان هم شریک می‌شود، ولی هم‌اکنون بانک اصل پول را می‌خواهد و در زیان شریک نمی‌شود. اما در بانک‌داری اسلامی، در سود و زیان با یکدیگر شرط می‌شوند و با بانک‌داری‌های دیگر تفاوت دارد.

آقای ضیاءالملکی، قانون بانک‌داری بدون ربا در دهه‌ی 60 برای دو سال قرار بود اجرا و بعد از آن بازنگری شود. اما چنین اتفاقی نیفتاد. به نظر شما، چرا از آن زمان تاکنون که بیش از 30 سال می‌گذرد، چنین اتفاقی نیفتاده است؟

ما این سؤال را باید از مسئولان بانک مرکزی بپرسیم. اتفاقاً هر سال هم سمینارهایی برگزار می‌شود و در هفته‌ی جاری هم سمیناری در مؤسسه‌ی عالی آموزش بانک‌داری ایران برگزار خواهد شد. همه‌ی این مسائل همان‌جا دوباره مطرح می‌شود، ولی متأسفانه هنوز بازنگری نشده و همه‌ی مسائل به همین ترتیب وجود دارد.

به‌ هر حال بانک‌داری یک بخشی از اقتصاد است. شرایط اقتصادی اگر به نظر تثبیت شده باشد، می‌توان آن را اجرا کرد. ما در شرایط ثبات به پیشرفت می‌رسیم. البته باید زیرساخت‌ها فراهم شود، اما اینکه چرا این قانون را اجرا نمی‌کنیم، به سیاست‌گذاران برمی‌گردد، زیرا سیاست بودجه‌ای مطرح است و سیاست دولت که به چه سمت‌وسویی می‌رود.

شما دلیل این موضوع را چه می‌دانید؟

به نظر من، به موضوع بانک‌داری اسلامی کم‌توجهی شده است.

دلیل آن، این نبوده که نظام اقتصادی کشور هم به‌گونه‌ای نبوده است که به سمت بانک‌داری اسلامی برویم؟

این موضوع هم بی‌تأثیر نبوده است. بالأخره رکود اقتصادی، تحریم‌ها و جنگ اثر داشته است. ببینید بعد از تصویب قانون بانک‌داری بدون ربا، چند سال ایران درگیر جنگ تحمیلی بود و بعد هم تحریم‌ها اتفاق افتاد.

شما به قانون بانک‌داری بدون ربا اشاره کردید، اما این موضوع مطرح است که چرا ما نتوانستیم نظام بانکی کشور را اسلامی کنیم، با وجود اینکه 35 سال از انقلاب می‌گذرد.

این موضوع نیاز به تصویب قانون بانک‌داری اسلامی دارد. هنوز این قانون تصویب نشده است. به‌ هر حال، در نظام جمهوری اسلامی ایران، این بانک‌ها فعالیت می‌کنند، ولی آن قوانینی که در بعضی از کشورها در مورد بانک‌داری وجود دارد، در ایران عملی نشده است.

آقای ضیاءالملکی، چطور مالزی توانست نظام بانک‌داری اسلامی را پیاده‌سازی کند، اما ایران تاکنون نتوانسته است؟

ببینید در مالزی هم تا آنجایی که من اطلاع دارم، همه‌ی بانک‌هایشان این‌گونه نیست و بعضی از بانک‌های مالزی، بحرین، عربستان و حتی بعضی از کشورهای دیگر، نمونه‌هایی از بانک‌داری اسلامی را دارند. اما در ایران تمامی بانک‌ها می‌خواهند بانک‌داری اسلامی را اجرا کنند. در مالزی برای مثال، ممکن است بانکی وجود داشته باشد که براساس سیستم بانک‌داری کلاسیک عمل کند.

می‌توانید تعریف جامعی از بانک‌داری اسلامی داشته باشید؟

در نظام بانک‌داری اسلامی، بانک‌ها در سود و زیان معاملات شریک می‌شوند؛ در صورتی که در بانک‌داری بدون ربا، فقط در سود شریک هستند و ممکن است سود هم نگیرند؛ یعنی در زیان شریک نیستند. تفاوت آن با قانون بانک‌داری بدون ربا هم اینجاست.

با این اوصاف، شما تخلفات نظام بانک‌داری را در این حوزه چه می‌دانید؟

در رابطه با تخلفات بانک‌ها ممکن است برای مثال، بانک مرکزی در رابطه با حداکثر نرخ سود، مقرراتی بگذارد و بعضی از بانک‌ها این مقررات را رعایت نکنند؛ هم در مورد تسهیلات اعطایی و هم در مورد سپرده‌ها. احتمالاً با توجه به شرایط اقتصادی، بانک‌ها برای جذب منابع بیشتر، الزاماً و اجباراً نرخ سودهای بیشتری را تعیین کنند و متناسب با آن، تسهیلات با نرخ‌های بیشتری بدهند.

دیگر چه مواردی وجود دارد؟

ممکن است آیین‌نامه‌های بانک‌ها در رابطه با تسهیلات اعطایی محدودیت‌هایی برای اقشار مرتبط در مورد تسهیلات کلان که نسبتی با سرمایه دارند و یا در بخش‌های ارزی، تخلفاتی وجود داشته باشد. در همه‌ی بخش‌ها ممکن است تخلفاتی وجود داشته باشد.

لطفاً در رابطه با مفهوم عدالت در نظام بانکی توضیح دهید؟

در این خصوص، بانک‌ها برای اینکه بخواهند عادلانه رفتار کنند، باید تسهیلات را به بخش‌هایی پرداخت کنند که به اقتصاد کشور و اشتغال کمک کند؛ ضمن اینکه سودآوری برای سپرده‌گذاران دارد. هم‌اکنون منابع کمیاب است و خیلی از واحدهای تولیدی به دلیل کمبود منابع نمی‌توانند با ظرفیت کامل تولید کنند یا اصلاً تولید نمی‌کنند. گزارش‌ها و آمارهایی هم که در رابطه با واحدهای تولیدی، تعطیلی آن‌ها و یا فعالیت در زیر ظرفیت منتشر می‌شود، مؤید این موضوع است. بر این اساس، بانک‌ها در اعطای تسهیلات اگر عادلانه برخورد کنند، به نظر می‌رسد که به سمت عدالت حرکت کرده‌ایم.

شما عدالت را در نظام بانکی فقط در پرداخت تسهیلات می‌دانید؟

بالأخره اگر بانک‌ها بتوانند تسهیلات را به همه‌ی بخش‌های مولد اختصاص دهند، سپرده‌گذاران هم می‌توانند سود بیشتری ببرند.

با توجه به اتفاقاتی که امروز در نظام بانکی می‌افتد، ما می‌توانیم بگوییم که در حال حاضر، در نظام بانکی کشور، عدالت رعایت نمی‌شود؟

نمی‌شود به صورت مطلق گفت، ولی به‌صورت نسبی ممکن است این وضعیت وجود داشته باشد. به هر حال، خیلی از بانک‌ها خوب کار می‌کنند و عادلانه رفتار می‌کنند. همه‌ی بانک‌ها که ناعادلانه برخورد نمی‌کنند. ممکن است بعضی از بانک‌ها خوب کار کنند و بعضی از بانک‌ها نیز ضعیف کار کنند.

بالأخره کار بانک‌ها جذب منابع، اعطای تسهیلات و ارائه‌ی خدمات است. ممکن است در ارائه‌ی خدمات هم عادلانه برخورد نکنند.

در عدم برقراری عدالت، مقصر را چه کسانی باید بدانیم؟

به‌ هر حال، مسئول هر بانکی، هیئت‌مدیره‌های آن‌ها هستند.

شما بستر اجرایی درست بانک‌داری اسلامی را چه می‌دانید؟

بستر اجرایی این است که سپرده‌گذار به‌واسطه‌ی بانک‌ها در اجرای طرح‌ها با تسهیلات‌گیرنده شریک شود. در واقع در منافع طرح‌ها و خدمات بازرگانی شریک شوند. به این ترتیب، به نظر من، اگر این موضوع درست اجرا شود، در پایین آوردن تورم و قیمت‌ها هم مؤثر است. اما در حال حاضر، شرایط متعادل اقتصادی نداریم. یعنی اگر حاصل یک کار تولیدی سود سرشاری شود، سپرده‌گذار نیز منتفع می‌شود.

در حال حاضر، به اعتقاد شما، سیستم بانکی کشور در شرایط رقابتی فعالیت می‌کند؟

شرایط رقابتی برمی‌گردد به نحوه‌ی سرویس‌دهی و خدمات‌دهی بانک‌ها. یک بانک ممکن است از نظر سیستم مکانیزه و فناوری‌های روز، به‌گونه‌ای باشد که نسبت به بانک‌های دیگر، برتری دارد و مردم نیز به سمت آن می‌روند. اما در سال‌های اخیر، با توجه به اینکه نرخ سود سپرده و نرخ سود تسهیلات را بانک مرکزی تعیین می‌کند، رقابت‌ها به توان سرویس‌دهی برمی‌گردد.

به نظر شما، ما چه زمانی می‌توانیم نرخ سود تسهیلات را تک‌رقمی کنیم؟

نرخ سود عبارت است از نرخ بهره به علاوه‌ی نرخ تورم و نرخ ریسک. نرخ تورم خوشبختانه در این چند ماهه کاهش یافته است و اگر تورم پایین‌تر بیاید، مسلماً نرخ سود تسهیلات هم پایین می‌آید. اگر نرخ تورم تک‌رقمی شود، به‌طور قطع نرخ سود تسهیلات هم تک‌رقمی خواهد شد. ولی وقتی که هنوز نرخ تورم بالاست، نباید انتظار داشته باشیم که نرخ سود تسهیلات تک‌رقمی شود. چون تسهیلات به سپرده‌گذاران برمی‌گردد. سپرده‌گذاران در صورتی که خیلی کمتر از نرخ تورم، سود داشته باشند، پول به جاهایی می‌رود که سپرده‌گذاران فکر می‌کنند ارزش پولشان حفظ می‌شود؛ یعنی در جایی غیر از بانک‌ها و به بازارهای سوداگری.

اگر سیستم بانکی کنونی را بخواهید تحلیل کنید، آسیب‌های فعلی نظام بانکی کشور چیست؟

آسیب‌های فعلی سیستم بانکی این است که بانک‌ها باید به دنبال وصول مطالبات معوق خود، که رقم قابل‌توجهی هم هست، بروند. معوقات بانکی در حال حاضر، بانک‌ها را زمین‌گیر کرده است. این‌ها باید به دنبال وصول مطالبات معوق بروند که این پول‌ها جریان داشته باشد. البته ممکن است بعضی از واحدهای تولیدی به دلیل خرابی اقتصاد و وضعیت بد اقتصادی، نتوانند معوقات بانکی را برگردانند، اما در همه‌ی موارد این موضوع ثابت نیست. در اعطای تسهیلات، احتمالاً مدیران بانکی و مسئولان مربوطه توجه نکرده‌اند و کارشناسی دقیق نشده است و اطلاعات لازم در مورد تسهیلات‌گیرندگان جمع‌آوری نشده است. در این میان، امکان دارد برخی از تسهیلات‌گیرندگان منابع را داشته باشند، اما نمی‌خواهند معوقات بانکی را برگردانند. به هر حال، با همکاری قوه‌ی قضائیه، این گروه را باید شناسایی کرد.

مشکلات دیگر نظام بانکی را هم عنوان می‌کنید؟

بالأخره ممکن است بانک‌ها به زیان‌دهی کشانده شوند و نیز بعضی از بانک‌ها با مشکل مواجه گردند. به‌ هر حال، بانک باید سودآور باشد که بتواند به فعالیت ادامه دهد. اگر بانک‌ها زیر فشار باشند، ممکن است ورشکست شوند.

یکی از شاخص‌های عدالت، ارزیابی اعتباری پرداخت تسهیلات است. وقتی که بانک‌ها می‌خواهند تسهیلات را پرداخت کنند، باید مشتریان خود را ارزیابی کنند. اما گزارش‌هایی که از نظام بانکی منتشر می‌شود یا مباحثی که در زمینه‌ی پرداخت تسهیلات و اختلاس‌ها وجود دارد، نشان می‌دهد که ما چنین ارزیابی درستی را نداریم. این موضوع نشان‌دهنده‌ی عدم عدالت در نظام بانکی نیست؟

البته در حال حاضر، برای چاره‌ی این کار، شرکت رتبه‌بندی اعتباری در سال 87 ایجاد شده است و 95 درصد اطلاعات سیستم بانکی در آنجا هست. بنابراین خیلی راحت می‌توان در رابطه با یکایک مشتریان سیستم بانکی و معوقات آن‌ها و چک‌های برگشتی و رتبه‌ی آن‌ها، اطلاعات گرفت. از زمانی که این شرکت ایجاد شده است، من فکر می‌کنم بانک‌ها یک مقدار می‌توانند اطلاعات خوبی بگیرد. البته پرداخت تسهیلات در برخی موارد ممکن است به‌گونه‌ای باشد که با وجود اعلان خطرها، به این موضوع بی‌توجه بوده باشند.

اگر ما سیستم بانک‌داری اسلامی را اجرا می‌کردیم، به نظر شما 80 هزار میلیارد تومان معوق بانکی داشتیم؟

این به اسلامی بودن آن‌ها برنمی‌گردد، بیشتر به رکود اقتصادی و بی‌توجهی در اعطای تسهیلات برمی‌گردد.

می‌توان این نگاه را داشت که عده‌ای از اجرای قانون بانک‌داری اسلامی سود نمی‌برند که تن به تصویب آن نمی‌دهند؟

مسلماً همین‌طور است. در واقع عده‌ای هستند که از تفاوت نرخ تورم و نرخ سود بانکی منتفع می‌شوند. اما ما باید به کل بیندیشیم. همان‌طور که شاهد هستید، سیستم اقتصادی کشور و مسئولان کشور تمایل دارند که به سمت نظام بانک‌داری اسلامی برویم و در این جهت نیز حرکت می‌کنند، اما این گام‌هایی که برداشته می‌شود، کوتاه است و ما را به نظام بانک‌داری اسلامی نمی‌رساند.

منبع: برهان