تهران، ابرشهری که هر روز بر آلاینده های سمی آن افزوده می شود

به گزارش بولتن نیوز به نقل از شاناـ پیمان جنوبی، تهران دیگر شهر نیست و ترکیبی است از چند شهر بزرگ با نام کلان شهر تهران و هوایی که هر روز بر آلاینده های سمی آن افزوده می شود. سال گذشته وضعیت آلودگی هوای تهران تنها در هفت دهم روزهای سال پاک بوده و در ۵۶٪ روزها در شرایط ناسالم و در ۳۱٪ روزها در شرایط بسیار ناسالم قرار داشت.

قله دماوند با ارتفاع ٥ هزار و ۶۲۸ متر از شمال و قله توچال با ارتفاع ۳ هزار و ۹۳۳ متر ارتفاع در شمال غربی تهران قرار دارد. کوههای جنوب و جنوب شرقی آن در حدود ۲ هزار متر ارتفاع دارند. ارتفاع مرکز تهران حدود یک هزار و ۲۰۰ متر و ناحیه شمیرانات حدود یک هزارو ۶۰۰ متر از سطح دریا است. شرق و غرب تهران نیز نسبت به مرکز آن مرتفع تر است و همین باعث شده است شهر تهران به کاسه ای نامنظم به مساحت ۷۰۷ کیلومتر مربعی شبیه شود که اکنون حامل هوای آلوده و پر از مشکلات تنفسی برای شهروندان است.

حرکت بادها و سرعت آنها متاثر از وجود اصطکاک در سطح زمین است. وجود پستی و بلندی ها و ارتفاع ساختمان ها همگی عواملی هستند که در جریان، سرعت باد و حرکت هوا تاثیر می گذارند. محاسبه پراکندگی و میزان غلظت مواد آلوده در اتمسفر نه تنها بستگی به سرعت باد دارد بلکه بستگی به جهت آن نیز خواهد داشت. طبق اطلاعات جمع آوری شده سازمان هواشناسی سرعت باد در تهران به دو صورت بادهای ضعیف (بین یک تا شش گره) صبح ها، ۸۳ درصد و بعد از ظهرها ۵۰ درصد و هنگام غروب ۶۵درصد و بادهای شدیدتر تا ۱۰ گره، که حدودا ۹۳ درصد تمامی بادها را تشکیل می دهند، است. به علت وجود ساختمان های بلند مرتبه در داخل شهر و دیگر موانع بازدارنده بادهای تهران غالباً ضعیف بوده و هوای این شهر در بیشتر روزهای سال، آرام است. گویا معمار این شهر ابتدا سقف را بنا کرده و سپس به فکر بر پا کردن ستونهای نگهدارنده و مقابله با پدیده اثر گلخانه ای و وارونگی دما افتاده است!
با شروع روز و آغاز فعالیت های انسانی و مصرف سوخت، دمای هوای سطح زمین افزایش می یابد. این هوای گرم هنگام صعود و حرکت به سمت بالا یا هنگام جابه جایی به وسیله باد، با لایه ای هم دما از هوا که توسط تابش خورشید در طبقات فوقانی جو تشکیل شده برخورد کرده و این امر مانع صعود و تبادل هوا می شود که نتیجه آن تشکیل یک سطح پوششی بالای شهر است که با گذشت زمان و افزایش فعالیت های انسانی و به دلیل حبس هوا در زیر این لایه، مواد آلاینده تولید شده در سطح زمین باقی مانده و بالا نمی روند.
طبق آماری که در طول ۵ سال از ایستگاه مهرآباد گرفته شده است، بیشترین میزان ارتفاع وارونگی دما یا وارونگی هوا در فصل پاییز ۴۱۹ متر، در فصل زمستان ۴۰۴ متر، در بهار ۳۵۴ متر و در تابستان ۳۸۴ متر بوده است. همچنین میانگین مدت زمان وارونگی هوا  ۲۳۹ روز بوده است که در بهار ۵۷ روز، در تابستان ٦١,٢ روز، در پاییز ۵۸ روز و در زمستان ٦١.٢ روز بوده است ( تاریخ گزارش دی ماه ١٣٨٩ ).
عدد شاخص کیفیت هوا را با استفاده از فرمول‌های خاصی بدست می‌آورند اگر این عدد بین ‪۱۵۱‬ تا‪ ۲۰۰‬پی‌پی‌ام (یک میلی لیتر آلودگی هوا در یک متر مکعب هوا) باشد هوا غیر بهداشتی، صفر تا‪ ۵۰‬ هوا پاک و از ‪۵۱‬ تا ‪۱۰۰‬متوسط است و اگر این رقم بالای ‪۳۰۰‬باشد آلودگی هوا خطرناک است و اگر از ‪۴۰۰‬ تجاوز کند شرایط بحران آلودگی هوا اعلام می‌شود.

در چنین شرایطی باید یک سری اقدامات را در جهت کاهش منابع آلودگی هوا مانند تعطیلی مدارس و یا تعطیل عمومی انجام شود که به دنبال آن دود ناشی از استفاده از وسایل نقلیه نیز کاهش می‌یابد.
آنچه که آلودگی اخیر را در تهران موجب شده است همین وارونگی هوا یا وارونگی دماست که اگر مدت وقوع آن با ارتفاع کم، طولانی شود و با بالا رفتن میزان رطوبت نسبی هوا، به حد اشباع برسد، پدیده خطرناکی با نام «ابر مسموم» پدیدار خواهد کرد.
در نگاه اول این پدیده به خودی خود خطری را متوجه زمین و سلامت موجودات زنده نمی کند، اما ترکیب آلاینده های موجود با یکدیگر و پیدایش آلاینده های ثانویه، شهر را آبستن بروز فاجعه های زیست محیطی خواهد کرد.
درخواست هوای پاک برای حفظ سلامتی ،‌حق طبیعی است که بنا به اعلام سازمان جهانی بهداشت تمامی دولتها موظفند با جلب همکاری شهروندان خود برای بهبود کیفیت هوای شهرها تلاش کنند.
بحران آلودگی هوا در تهران و شش شهر دیگر آلوده ایران شامل تبریز،‌مشهد، اراک، اصفهان، شیراز و اهواز، مسئولین ستاد اجرایی کاهش آلودگی هوا را بر این داشت تا روز ٢٩ دیماه را به عنوان روز ملی هوای پاک اعلام نمایند.

اهداف اولیه این ستاد آموزش و تنویر افکار عمومی در زمینه آلودگی هوا، گسترش مشارکت های مردمی، فعال کردن محور هفتم برنامه جامع کاهش آلودگی هوا در طول سال و برگزاری مراسم روز هوای پاک بود.
مساله آلودگی هوا اگر یکی از حادترین مسائل ناشی از تمدن صنعتی نباشد، بدون شک از بغرنج ترین آنهاست. اگرچه در حالت عادی تنها به اثرات سوء وارد به انسان توجه می‌شود اما این تعریف آلودگی را تنها به این اثرات محدود نمی‌نماید. مواد نامطلوب می‌توانند برانسان، گیاه، مواد و اشیاء یا محیط زیست جهانی تاثیر گذاشته ویا با مه آلود کردن هوا و ایجاد بوهای نامطلوب جلوه‌های نامناسب ایجاد نمایند.
آلوده کنندهای مختلفی که ممکن است از منابع طبیعی و یا مصنوعی وارد اتمسفر شود عبارتند از:
دی اکسید گوگرد: SO٢ حتی در غلظت‌های بسیار کم موجب ایجاد واکنش‌هایی در مغز، تحریک غشاء مخاطی دستگاه تنفس، افزایش مقاومت ریه به جریان هوا، درد در ناحیه سینه، گاهی ریزش خون از بینی، اثر بر سیستم گوارش، تحریک چشم، تنگی نفس، افزایش ضربان قلب، افزایش سرعت حرکات تنفسی، توسعه بیماریهای مزمن ریوی بخصوص برونشیت، سرفه و کاهش ظرفیت تنفسی می شود. همچنین خون افرادی که در معرض این گاز قرار گرفته‌اند نشان می‌دهد که این گاز سنتز DNA (عامل انتقال وراثت) را مختل می‌کند و از رشد برخی از گلبولهای سفید خون (لنفوسیتها) جلوگیری می‌کند که در نتیجه سیستم دفاعی بدن کاهش می‌یابد.
اکسیدهای ازت: اکسیدهای ازت به دو طریق مستقیم و غیر مستقیم بر سلامت انسان اثر می‌گذارند. اثر مستقیم آنها بستگی به نوع اکسید دارد زیرا NO٢ نزدیک به چهار برابر بیشتر از NOسمی است و در غلظت‌های مساوی با CO از آن زیان آورتر است. اثرات ثابت شده NO٢ بر روی انسانها کاملا به اثر تنفسی محدود می‌شود که باعث پیامدهائی نظیر اختلال در بویائی، بیحالی، خستگی، ناراحتی‌های حفره بینی، اشکالات تنفسی، تحریک گلو، چشم، ناراحتی‌های اعصاب، گشادی مردمک چشم، افزایش برونشیت حاد و تولید نیتروزامین.
هیدروکربنها: عمومأ مدرکی دال بر اثرات نامطلوب هیدورکربن‌ها در غلظت جاری هوا بر روی انسان وجود ندارد بلکه اثر مضر آنها اغلب از طریق واکنشهای فتوشیمیایی که مواد ثانوی آلوده ساز تولید می‌کنند می‌باشد.
اکسیدان‌های فتو شیمیایی: علائمی از قبیل سرفه، کوتاه شدن تنفس، انقباض مجاری هوایی، سردرد، تنگی نفس، اختلالات تنفسی، تغییر گلبولهای قرمز خون، التهاب حلق و گلو، تحریک چشم و آبریزش چشم می‌تواند نتیجه تماس با این آلاینده باشد.
منواکسید کربن: میل ترکیبی هموگلوبین (Hb) خون که عامل انتقال اکسیژن به بافتهای بدن است با منو اکسید کربن تقریبا ۲۰۰برابر بیشتر از میل ترکیبی آن با اکسیژن است. از این رو وجود COدر هوای تنفسی قادر است مقادیر زیادی از هموگلوبین خون را به کربوکسی هموگلووبین (COHB) که یک ترکیب پایدار است تبدیل کند و از مقدار هموگلوبین که اکسیژن را به بافتها می رساند بکاهد و باعث اختلالات جزئی در برخی اعمال بدن، اثر بر سیستم اعصاب مرکزی، اختلال در تشخیص زمان، اشکالات بینایی، تغییر در اعمال قلب، تنفس، خستگی، خواب آلودگی، حالت کما و مرگ شود.

ذرات: ذرات استنشاق شده ممکن است در مجاری تنفسی فوقانی اثر تحریکی داشته و یا در داخل شش‌ها نفوذ نماید وایجاد عوارضی در ششها کند که منجر به اختلالاتی در اعمال تنفسی گردد. از جمله ذرات معلق در هوا عنصر سرب است که بیشتر از طریق تنفس وارد بدن می‌شود و قابلیت حمل اکسیژن در خون را کم می‌کند، لذا اکسیژن کافی به مغز نمی‌رسد. این نارسائی در کودکان می‌تواند منجر به عقب ماندگی ذهنی شود و یا سرب می‌تواند بر روی دستگاه خون ساز کلیه و مجاری ادراری اثر گذارد. اثرات مزمن ممکن است نظیر سردرد، ضعف، سستی یبوست، خط آبی یا بورتون در سرتا سر لثه‌ها، بی اشتهایی و کم خونی باشد. از اثرات نامطلوب دیگر کاهش میدان دید است. بر اثر این کاهش حمل و نقل زمینی و هوایی با اشکالاتی روبرو گردید. بعلاوه اثرات روانی کاهش میدان دید در یک منطقه که ساکنان آن از تماشای زیبایی‌های طبیعی محروم می‌شوند قابل ملاحظه است.
مواد رادیو اکتیو: مخفی ترین و وحشتناک ترین منبع آلودگی هوا مواد رادیو اکتیو هستند که اثرات جسمانی و ژنتیکی را در انسان بوجود خواهد آورد.

راه حل
درحالی که دانشمندان آثار زیانبار آلودگی هوا را بر گیاهان، حیوانات و زندگی انسانها مطالعه می‌کنند، قانون‌گذاران قوانینی را برای کنترل کاهش آلاینده‌ها تصویب نموده و آموزگاران در مدارس و استادان در دانشگاهها آثار آلودگی هوا را برای نسل جوان تشریح می‌کنند.
بسیاری از کشورها برای میزان انتشار آلاینده‌های خودروها و صنایع محدودیت‌هایی را اعمال کرده‌اند. این کار از طریق سازمانهای هماهنگ‌کننده که وظیفه نظارت بر محیط زیست و هوا را به عهده دارند انجام می‌شود.
در کشور ما هم تا زمانی که استانداردها از سوی تولید کنندگان آلاینده ها رعایت شود باید؛ در روزهای بحرانی آلودگی هوا حتی الامکان از تردد در محدوده‌های مرکزی و پر ترافیک شهر اجتناب کنید. استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی در سفرهای روزانه درون شهری خود را جایگزین خودروهای شخصی نمائید. فعالیت یا بازی کودکان در محیطهای باز را محدود نمائید. و افراد مسن یا افراد با بیماریهای قلبی، ریوی نظیر آسم، برونشیت مزمن و نارسائی قلبی از خروج از خانه اجتناب نمایند.