میراث فرهنگی ایران و جهان در سال ۲۰۱۳ و چالشهای پیش رو

گروه فرهنگی-میراث فرهنگی به کلیهٔ آثار باقی‌مانده از گذشتگان گفته می‌شود که دارای ارزش فرهنگی باشد. این آثار می‌تواند دربرگیرندهٔ آثار ملموس (مانند بناهای باستانی) یا آثار ناملموس (مانند آداب و رسوم یک منطقه) باشد که امروزه در حفظ آن برای آیندگان می‌کوشند.

به گزارش بولتن نیوز، میراث فرهنگی منحصربه‌فرد، غیر قابل جایگزینی و در میان نسل‌ها از ارزش و احترام برخوردار است. چیزهای کوچک‌تر ازجمله آثار هنری و دیگر شاهکارهای فرهنگی در موزه‌ها و گالری‌های هنری گردآوری می‌شوند در حالی که برخی دیگر هم‌چون بناهای باستانی در مجموع یک میراث فرهنگی شناخته می‌شود.

اندیشهٔ بهره گیری از قابلیت‌های صنعت گردشگری در حوزه سازمان‌های دولتی ایران، از سابقه زیادی برخوردار است. در طول بیش از هفت دهه ساماندهی به این صنعت با تشکیل اداره‌های مختلف شروع شده و سپس به سازمان ازتقاء یافته و این ترفیع تا سطح وزارتخانه پیش رفته است.

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سازمان آموزشی، تحقیقاتی و نظارتی جمهوری اسلامی ایران به ریاست معاون رئیس جمهور در زمینه‌های مربوط به آثار تاریخی و باستانی صنایع دستی و گردشگری است. با حکم رئیس جمهور ایران ، دکتر حسن روحانی ،ریاست این سازمان را دکتر محمدعلی نجفی بر عهده دارد و امید می رود که این سازمان بهتر از هر زمان دیگری به مسئولیتهای خود عمل کند.

در این رابطه چندی پیش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در راستای وعده رئیس جمهور به ملت، گزارش "عملکرد وضع موجود، عملکرد صد روزه و رویکردهای آتی سازمان" را منتشر کرد.

وضعیت سازمان در زمان تحویل به دولت یازدهم را در چهار حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی، گردشگری، توسعه مدیریت و سرمایه گذاری شرح می‌دهد و سپس به تبیین رویکردهای آتی سازمان در این‌باره می‌پردازد.

بی‌ثباتی، سیاست‌زدگی، آمارسازی

در مقدمه گزارش، در تشریح وضع عمومی سازمان آمده است: تغییرات مکرر مدیریت و اعمال سلایق متفاوت و گاه متضاد طی هشت سال گذشته موجب بی‌برنامگی، سردرگمی و دلزدگی بخش قابل توجهی از فعالان و کارکنان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شده است.

همچنین سیاست‌زدگی و اعمال دیدگاه‌های سیاسی در شؤون مختلف سازمان و ارایه آمارهای متضاد و گاه غیر واقعی در حوزه‌های سه‌گانه فعالیت سازمان در زمره آسیب‌های موجود برشمرده شده است.

تنزل جایگاه فرهنگی ایران در سطح جهان

در بخش میراث فرهنگی، گفته شده است که در سال‌های گذشته، سازمان میراث فرهنگی به شکل بی‌رویه‌ای به ثبت آثار ملموس و غیرملموس فرهنگی تا سقف 31 هزار و 683 اثر مبادرت ورزیده؛ در حالی که امکان پاسخگویی در قبال آثار متعدد ثبت شده را نداشته و به ویژه در خصوص اماکن تاریخی، نتوانسته است در مراجع مختلف، از جمله مراجع قضایی از حریم آنان دفاع کند.

همچنین به رغم تنوع اقلیمی و زیست محیطی ایران، تا کنون هیچ اثر طبیعی در فهرست میراث جهانی ثبت نشده است.

در ادامه با اشاره به برخوردهای نابه‌جا با کارشناسان و پژوهشگران سازمان و آثار منفی انتقال بخش‌هایی از سازمان به شیراز و بازگرداندن آن‌ها پس از حدود یک سال و نیم، تصریح شده که این مسائل روحیه کارکنان سازمان را پایین آورده است.

تهیه‌کنندگان گزارش در نهایت چنین نتیجه گرفته‌اند که طی هشت سال گذشته، مجموع اقدامات صورت گرفته در حوزه میراث فرهنگی، به تنزل جایگاه فرهنگی ایران در سطح جهان انجامیده است.

صنایع دستی؛ گسسته از هنرمندان و صنعتگران

گزارش "عملکرد وضع موجود، عملکرد صد روزه و رویکردهای آتی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری" در بخش صنایع دستی، تصریح دارد که صنایع دستی با وضعیت سیاست‌زده، نازل از جهت جایگاه بین‌المللی و گسسته از هنرمندان و صنعتگران تحویل گرفته شده است.

در عین حال، سیاست‌های غلط به ویژه انتقال عجولانه معاونت صنایع دستی به اصفهان و بازگشت دوباره به تهران باعث دلسردی و بی‌انگیزگی در همکاران این معاونت شده است.

آمارهای مندرج در این گزارش نشان می‌دهد که نسبت‌ کارت‌های شناسایی صادر شده برای صنعتگران و هنرمندان صنایع دستی به کل شاغلان این بخش تنها 14 درصد است و فقط 9 کارگاه صنایع دستی دارای نشان استاندارد ملی در کشور وجود دارد.

در گزارش منتشر شده از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، عملکرد صد روزه و رویکردهای آتی سازمان نیز شرح داده شده است که در قالبی مستقل می آید.

در ادامه گزارش بولتن نیوز،  نظری داریم بر میراث فرهنگی جهان در سال 2013 و چالشهای پیش روی آن:

میراث ناملموس بشری

در هشتمین نشست کمیته بین‌دولتی میراث فرهنگی ناملموس که امسال در هفته نخست دسامبر در شهر باکو در جمهوری آذربایجان برگزار شد، ۲۵ اثر در فهرست میراث ناملموس بشری قرار گرفتند و چهار اثر دیگر از جمله چوگان، به عنوان آثاری که نیازمند توجه و حفاظت فوری هستند به ثبت رسیدند. ثبت چوگان توسط جمهوری آذربایجان اعتراض‌های زیادی را میان دوستداران میراث فرهنگی ایران برانگیخت و انتقاداتی متوجه کم کاری مسئولان سازمان میراث فرهنگی شد.

به اعتقاد منتقدان، از آن‌جا که چوگان میراث کهن ایرانیان است می‌بایست نام ایران نیز در این پرونده ذکر می‌شد. ایران در این نشست پرونده طب سنتی ایرانی را ارائه کرده بود که به دلیل مبهم و کلی بودن محتوای آن، یونسکو آن را نپذیرفت. کشورهای دیگر از جمله ترکیه، چین، ژاپن، هندوستان، قرقیزستان، گرجستان، مغولستان، الجزایر، ایتالیا، یونان، فرانسه، اوگاندا و بیش از ۲۰ کشور دیگر توانستند آیین‌ها و سنت‌های تاریخی خود را در این نشست به ثبت برسانند.

تاریخ و گذشته سوریه در معرض نابودی

با تخریب گسترده میراث فرهنگی و غارت محوطه‌‌های باستانی در سوریه، سال ۲۰۱۳ نیز همچون سال پیش از آن به یکی از بدترین سال‌ها برای فرهنگ و تاریخ خاورمیانه تبدیل شد. شش محوطه مشهور سوریه توسط یونسکو، از جمله شهر تاریخی دمشق و حلب، در فهرست میراث در خطر قرار گرفتند.

در آوریل سال ۲۰۱۳، منار نهصد ساله مسجد جامع حلب به طور کامل تخریب شد، غارت برخی محوطه‌‌های باستانی مشهور مانند آپامیا و پالمیر شدت گرفت، و تخریب عمدی بسیاری از مکان‌های مذهبی توسط گروه‌های مسلح زنگ خطر پاکسازی نشانه‌های فرهنگی را در این کشور به صدا درآورد. اخضر ابراهیمی، نماینده ویژه سازمان ملل در امور سوریه، اعلام کرد همان‌طور که آینده سوریه در خطر است، تاریخ و گذشته این کشور نیز در معرض نابودی کامل قرار دارد.

تاراج آثار تاریخی مصر

غارت موزه آثار باستانی ملوی Mallawi در مصر یکی از تلخ‌ترین رویدادهای میراث فرهنگی در این کشور و یکی از بزرگ‌ترین غارت‌ها در چند سال اخیر در جهان بوده است. بیش از هزار اثر باستانی که قدمت آن‌ها به دوران فراعنه مصر می‌رسد در پی حمله و تخریب این موزه در ماه اوت به سرقت رفتند.

آثار بزرگی که امکان غارت و به سرقت بردن آن‌ها وجود نداشت به‌کلی ویران و نابود شده‌ و بخش‌های فراوانی از موزه هم سوزانده شد. در جریان این حمله، یکی از کارکنان موزه نیز به ضرب گلوله غارتگران کشته شد. دولت مصر در ماه‌های بعد توانست با کمک پلیس اینترپل تعدادی از این آثار را پیدا و به مصر بازگرداند.

کشف استخوان‌های ریچارد سوم

یکی از هیجان‌انگیز‌ترین کشفیات باستان‌شناسی در سال ۲۰۱۳ اعلام نتایج مثبت آزمایش دی.ان.ای روی استخوان‌هایی بود که در یک پارکینگ عمومی در شهر لستر در انگلستان کشف شده بود. آزمایش‌های علمی مشخص کرد این استخوان‌‌ها متعلق به ریچارد سوم، پادشاه مشهور انگلستان در قرن پانزدهم است.

این کشف توانست به حل یک معمای تاریخی کمک کند. اسکلتی که باستان‌شناسان در زیر این پارکینگ عمومی یافتند، اسکلت مردی بود با چثه ظریف که قوزی بر پشت داشت و روی جمجمه و استخوان‌های او اثر ضرباتی سنگین دیده می‌شد. این اطلاعات با اطلاعات تاریخی در مورد ریچارد سوم تطابق داشت. اما برای اطمینان بیشتر دی.ان.ای استخوان‌ها با دی.ان.ای یکی از نوادگان ریچارد سوم تطبیق داده شد. ریچارد سوم آخرین پادشاه بریتانیا بود که در جنگ کشته شد و جزو معدود پادشاهان این کشور است که بدون مراسم رسمی دفن شد و تا سال ۲۰۱۳ کسی دقیقا از محل دفن او خبر نداشت.او با آن‌که مدت کوتاهی سلطنت کرد اما نامش با نمایشنامه ویلیام شکسپیر جاودانه شد.

ونیز و پمپی در خطر

ونیز و پمپی، دو محوطه مشهور جهانی در ایتالیا، بر اثر عوامل مختلف طبیعی و انسانی در معرض خطر قرار دارند. در گزارش سال ۲۰۱۳ صندوق جهانی بناهای تاریخی، نام ونیز به عنوان یکی از مشهورترین شهرهای تاریخی جهان ذکر شده که بر اثر فشار ناشی از گردشگری در معرض تغییرات و خطرات زیادی است.

تردد کشتی‌های عظیم توریستی و پهلو گرفتن آن‌ها در این بندر تاریخی مشکلات فراوان زیست محیطی برای آن به وجود آورده و هجوم گردشگران نیز کیفیت عمومی زندگی در این شهر را کاهش داده است. از سوی دیگر محوطه باستانی پمپی در جنوب ایتالیا نیز به دلیل عدم حفاظت و مرمت در معرض فرسایش شدید قرار دارد. پمپی که یکی از مشهورترین آثار باستانی دنیا به شمار می‌آید در قرن اول میلادی بر اثر آتشفشان کوه وزوو زیر خاکستر دفن شد. اکنون به جز حفاران قاچاق، عوامل طبیعی مانند باران نیز سبب فروریختن دیوار برخی خانه‌های باستانی این شهر شده‌اند.

کنگره جهانی باستان‌شناسی در اردن

هفتمین کنگره جهانی باستان‌شناسی با حضور بیش از هزار نفر از کارشناسان از هفتاد کشور جهان و به مدت شش روز در اردن برگزار شد. کنگره جهانی باستان‌‌شناسی جزو بزرگ‌ترین اجتماعات باستان‌شناسان و متخصصان رشته‌های مرتبط با باستان‌شناسی در جهان به شمار می‌آید.

در طی برنامه‌های علمی و فشرده کنگره که از سیزدهم تا هجدهم ژانویه ۲۰۱۳ در جریان بود، پژوهشگران ضمن ارائه دستاورد‌های جدید خود، به بحث در مورد مهمترین چالش‌های نظری و عملی در زمینه باستان‌شناسی، شناخت و تفسیر مواد فرهنگی و همچنین حفاظت از آن پرداختند. نگرانی در مورد سرنوشت محوطه‌‌های باستانی خاورمیانه یکی از مباحث اصلی این کنگره بود.

نشست میراث جهانی یونسکو در کامبوج

سی و هفتمین نشست سالانه کمیته میراث جهانی یونسکو امسال در ماه ژوئن (خرداد ماه) به مدت دوازده روز در کامبوج برگزار شد. در این نشست ضمن بررسی وضعیت محوطه‌هایی که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارند، آثار جدیدی از کشورهای مختلف به این فهرست اضافه شد و چند اثر نیز در فهرست آثار در خطر قرار گرفتند.

در پایان کار این کمیته که با حضور حدود ۱۴۰۰ نفر از متخصصان میراث فرهنگی و همچنین نمایندگان کشورهای متخلف برگزار شد، ۱۹ محوطه فرهنگی و طبیعی جدید به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شدند. در این نشست کشورهای قطر و فیجی برای نخستین بار موفق شدند محوطه‌هایی را در فهرست میراث جهانی ثبت کند. شهر محصور الزباره قطر در حاشیه خلیح فارس و بندر تاریخی لوکا در کشور فیجی جزو نخستین آثار این دو کشور هستند. ایران نیز توانست کاخ گلستان، ارگ حکومتی پادشاهان قاجار، در تهران را در فهرست یونسکو ثبت کند.

قدیمی ترین بندر جهان در مصر

آوریل ۲۰۱۳ خبر دیگری دنیای باستان‌شناسی و به ویژه علاقه‌مندان مصر باستان را متحیر کرد. باستان‌شناسان در ساحل دریای سرخ ویرانه‌های بندری را یافتند که حدس زده می‌شود کهن‌ترین بندر جهان باشد. آثار یافت‌شده در این مکان به بیش از ۴۵۰۰ سال پیش تعلق دارند. در کنار این آثار طومارهایی نیز پیدا شده که شرح زندگی روزانه مردمان این بندر در آن ثبت شده است.

از جمله جزییات ثبت‌شده در این طومارها می‌توان به ذکر جیره نان و آبجو برای کارگرانی که برای کار به بیرون از بندر می‌رفتند اشاره کرد. از این بندر احتمالاً برای صدور مس و مواد معدنی دیگر از شبه‌جزیره سینا به نقاط دیگر استفاده می‌شده است. این بندر از دیگر بندرهای دنیای باستان حداقل هزار سال کهن‌تر است.

بزرگ‌ترین کشف تابلوهای نقاشی پس از جنگ دوم جهانی

کشف گنجینه‌ای پنهان از آثار هنری سده نوزدهم و بیستم در آپارتمانی کثیف و محقر درشهر مونیخ آلمان حیرت تمام منتقدان هنری را برانگیخت. این کشف که خبر آن در ماه نوامبر اعلام شد، یکی از بزرگ‌ترین اکتشافات آثار هنری لقب گرفت. بیشتر این آثار توسط نازی‌ها در زمان هیتلر مصادره و یا با تهدید و به قیمتی بسیار نازل از صاحبان آن‌ها خریداری شده بود. برآورد می‌شود ارزش این گنجینه هنری بیش از یک و نیم میلیارد دلار باشد.

در میان هزار و پانصد اثر بی‌همتایی که به تازگی در مونیخ کشف شده، تابلوهایی از پابلو پیکاسو، هنری ماتیس، پل کله، رنوآر، تولوز لوترک، امیل نولده و مارک شاگال نیز وجود دارد. مأموران این نقاشی‌ها را در خانه پیرمردی آلمانی یافتند، در حالی که آن‌ها را پشت انبوهی از آت و آشغال‌ها و قوطی‌های فاسد مواد غذایی پنهان کرده بود. او این تابلوها را از پدرش، یک دلال آثار هنری در زمان جنگ دوم جهانی، به ارث برده و پنهان کرده بود، و هر از گاهی به طور مخفیانه بعضی از آن‌ها را به فروش می رساند. تا پیش از این حدس زده می‌شد اکثر این تابلوها در جریان بمباران‌های شهر درسدن آلمان در جنگ جهانی دوم از بین رفته‌ باشند. گفته می‌شود دلالان آثار هنری در اتریش و آلمان از مدت‌ها پیش از وجود این گنجینه اطلاع داشتند.

جایزه معماری آقاخان

پروژه مرمت بازار تبریز به همراه چهار پروژه دیگر در کشورهای مختلف به عنوان برندگان دوازدهمین دوره جایزه معماری آقاخان معرفی شدند. مراسم معرفی برندگان در روز ششم سپتامبر در شهر لیسبون در پرتغال انجام شد و در آن مراسم مسئولان پروژه‌های انتخاب شده حضور داشتند.

محمد بهشتی، رییس پیشین سازمان میراث فرهنگی ایران، به عنوان نماینده پروژه تبریز در این مراسم شرکت کرد. چهار پروژه دیگری که این جایزه را دریافت کردند عبارتند از: مرکز جراحی قلب «سلام» در شهر خارطوم سودان، باز زنده‌سازی مرکز تاریخی شهر بیرزیت در فلسطین، پروژه زیرساخت های شهری در شهر رباط در مراکش و همچنین یک گورستان اسلامی در شهر آلتاش در اطریش. جایزه معماری آقاخان که در سال ۱۹۷۷ پایه‌گذاری شده است هر سه سال یک‌بار به تعدادی از طرح‌های برگزیده در زمینه معماری، شهرسازی، مرمت بناهای تاریخی و معماری منظر داده می‌شود. این طرح‌ها باید بتوانند در پاسخ‌گویی به نیاز جوامع مسلمان در نقاط مختلف دنیا تاثیرگذار باشند.

اعتراض‌ها در میدان تقسیم استانبول

تظاهرات در میدان تقسیم استانبول که در ابتدا در اعتراض به تخریب یک پارک و یکی از نشانه‌‌های شهری استانبول آغاز شده بود با دخالت پلیس به خشونت کشیده شد و برای هفته‌ها ادامه داشت و دولت ترکیه را با بحرانی بی‌سابقه رو به رو کرد. در این طرح جدید قرار بود پارک گزی تخریب شده و به جای آن یک پادگان تاریخی بازسازی و تبدیل به یک مرکز خرید مدرن و هتل پنج ستاره شود.

پارک گزی یکی از پارک‌های دوران مدرن ترکیه است که در ابتدای سده بیستم و توسط یک طراح فرانسوی ساخته شد. در این طرح ، یک پادگان قدیمی مربوط به دوران عثمانی که در این مکان قرار داشت تخریب و به جای آن پارکی جدید به نام پارک گزی ساخته شد. پارک گزی، پس از آن تبدیل به یکی از نشانه‌های شاخص شهری مدرن در استانبول شد، پارکی که گرچه در سال‌های اخیر به سبب بی‌توجهی با آسیب‌هایی رو به رو شده، اما همچنان به دلیل ارزش‌های محیطی و طراحی، بخشی از شاخصه‌های شهری استانبول به شمار می‌آید.