اربعین؛ روز مراجعت اسرای کربلا یا زیارت جابربن عبدالله انصاری!

گروه مذهبی: بیستم ماه صفر، چهل روز پس از شهادت امام حسین علیه السلام و یاران با وفای آن حضرت، در تاریخ به «اربعین»حسینی مشهور شده است.

به گزارش بولتن نیوز، دو رویدادبرزگ درخصوص این روز مطرح است و این که کدام یک از این دو رویداد، دلیل اصلی عظمت و گرامیداشت آن توسط مسلمین درطول این سالیان بوده است، بحثی است که موجب اظهارنظر و ورود بسیاری از محققان و عالمان دین اسلام و مذهب تشیع در طول تمام این سالیان بوده و نظرات و موافق و مخالف بسیاری نیز دراین خصوص مطرح گردیده است.

به هرتفسیر عده ای از بزرگان، اربعین را «روز مراجعت اسرای کربلا از شام به مدینه» می دانند و عده ای نیز بی اعتقاد به این مسئله، این روز را صرفاً روزی می دانند که «جابر بن عبدالله انصاری به زیارت قبر امام حسین علیه السلام مشرف گردید» و مهمترین مسئله درخصوص اربعین را در مفهوم و مسئلۀ «زیارت» جستجو کرده و معتقدند اربعین روزی است که در آن «زیارت» در فرهنگ شیعه عظمت یافته و گرامی داشته می شود.

در این نوشته سعی شده بدون حمایت از یکی از این دو دیدگاه، صرفاً دلایلی را که در طول سالیان از دو سوی این بحث مطرح گردیده، شرح داده و قضاوت را به شما خوانندگان و مفسرّان واگذاریم. با این همه برای ورود به این بحث نیاز است تا حدودی به جزئیات و حواشی مطروحه درخصوص «اربعین» اشاره کرده و تا زمینۀ مناسب برای کنکاش در بحث موردنظر فراهم آید.

اربعین واژه‌ای است عربی که در متون دینی ما زیاد به آن توجه شده است. به گونه‌ای که این کلمه از قداست خاصی برخوردار است. حضرت آیت الله جوادی آملی قائل است: در رقم اربعین، خصوصیتی وجود دارد که در سایر ارقام، آن خصوصیت وجود ندارد. غالب انبیا در سن چهل سالگی به مقام رسالت رسیده‌اند. مدت مناجات حضرت موسی علیه‌السلام در کوه طور چهل شب بود: «و واعدنا موسی اربعین لیله»؛ گفته‌اند در نماز شب ۴۰مومن را دعا کنید... برای حسین بن علی علیه‌السلام آسمان و زمین چهل روز گریستند.

همچنین دربرخی از روایات به بزرگداشت این روز، اشاره شده است. در حدیثی از امام حسن عسکری علیه السلام زیارت اربعین به عنوان یکی از نشانه‌های مومن شمرده شده است. در این حدیث، آن حضرت می فرماید: علایم مومن پنج چیز است:

۱- پنجاه و یک رکعت نماز در هر شبانه روز (۱۷ رکعت واجب، بقیه مستحب)

۲- انگشتر به دست راست کردن

۳- پیشانی به خاک مالیدن

۴- بلند گفتن« بسم الله الرحمن الرحیم» در نماز

۵- زیارت اربعین.

دراین زیارت که متن آن را شیخ طوسی به نقل از امام صادق علیه السلام آورده است، جملات بسیار ارزنده‌ای آمده است. دربخشی از این زیارت، هدف از قیام امام حسین علیه السلام، همان هدف نبی اکرم صلوات الله علیه معرفی شده است. «و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهالة و حیرة الضلالة»؛ امام حسین علیه السلام جان خویش را فدا کرد تا بندگان را از جهالت و سرگردانی گمراهی نجات دهد. آیت الله جوادی آملی می نویسد: این کلمه «لیستنقذ عبادک » معنایش این است که همه کارهای حسین بن علی علیه السلام برای آن بود که هدف رسول گرامی صلوات الله علیه عمل شود. یعنی اگاه کردن مردم به تکالیف، سپس عمل کردن به آن.

تاریخچۀ زیارت اربعین

مرحوم آیتی می نویسد: ظاهر عبارت شیخ طوسی ان است که جابر از مدینه به منظور زیارت حرکت کرده بود و در روز بیستم ماه صفر وارد کربلا شد. نه آن که رسیدن او به کربلا(به طور تصادفی )بعد از چهل روز از شهادت امام علیه السلام، روی داده باشد و بعید نیست که همین گونه باشد چراکه بعد از رسیدن اهل بیت علیهم السلام به کوفه ابن زیاد، عبدالملک بن الحارث السلمی را از عراق به حجاز فرستاد، تا عمرو بن سعید بن عاص اموی، والی مدینه را از شهادت امام و یاران وی اگاه سازد.

عبدالملک بی‌درنگ به مدینه رفت و خبر شهادت امام را رسما به والی مدینه ابلاغ کرد. در این صورت ممکن است که جابر بن عبد الله انصاری با خبر یافتن از فاجعه شهادت امام علیه السلام و بنی هاشم، از مدینه حرکت کرده باشد. جابر در بیستم ماه صفر، درست چهل روز بعد از شهادت امام وارد کربلا شد و سنت زیارت امام(در اربعین ) به دست او تاسیس گردید.

عطیه و شخصیت او

فردی که در این روز به همراه جابر در این روز به کربلا آمده «عطیه بن سعد عوفی کوفی »است. عطیه شخصیتی است که امام علی علیه السلام این نام را برای او برگزیده است. آیتی به نقل از طبری می‌نویسد: سعدبن جناده انصاری (پدر عطیه)در کوفه نزد علی علیه السلام آمد و گفت: ای امیر مومنان خدا به من پسری داده لطفا شما او را نام‌گذاری کنید. علی علیه السلام فرمود: «هذا عطیه الله »این پسر عطیه خداست. حضرت با بیان این جمله در واقع، او را نام گذاری کرد. آیتی در معرفی عطیه می نویسد: « بسیار شده است که از روی نادانی و بی‌اطلا عی وی را غلام جابر گفته‌اند. در حالی که او یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و مفسران اسلامی است. وی از بزرگان تابعین واز شاگردان عبدالله بن عباس می باشد. عطیه تفسیری در پنج مجلد بر قران مجید نوشته و از راویان حدیث محسوب میشود.»

روایت عطیه از روز اربعین

درکتاب «بشاره المصطفی » آمده است: عطیه عوفی میگوید: به همراه جابر بن عبد الله انصاری به منظور زیارت قبر امام حسین علیه السلام وارد کربلا شدیم. جابر نزدیک شریعه فرات رفت.غسل کرد و لباس‌های نیکو پوشید... سپس به طرف قبر مطهر، حرکت کردیم. جابر هیچ قدمی را برنمی‌داشت، الا اینکه ذکر خدا می‌گفت، تا به نزدیک قبر رسیدیم. سپس به من گفت: مرا به قبر برسان. من دست او را روی قبر گذاشتم. جابر روی قبر افتاد و غش کرد. من مقداری آب روی صورتش پاشیدم. وقتی به هوش امد، سه بار گفت: یا حسین. سپس گفت: ای حسین چرا جواب مرا نمی‌دهی؟ بعد به خودش گفت: چگونه می‌توانی جواب دهی در حالی که رگ‌های گلوی تو را بریده‌اند و بین سر و بدنت جدایی افتاده است. شهادت می دهم که تو فرزند خاتم النبیین و سید المومنین...و پنجمین فرد از اصحاب کساء هستی...درود و سلام و رضوان الهی بر تو باد. سپس به اطراف قبر امام حسین علیه السلام حرکت کرد و گفت: «السلام علیکم ایتها الارواح التی حلت بفناء الحسین... اشهد انکم اقمتم الصلاة و اتیتم الزکاة و امرتم بالمعروف و نهیتم عن المنکر»

رویداد‌های روز اربعین

۱- روز مراجعت اسرای کربلا از شام به مدینه.

۲- روزی که جابر بن عبدالله انصاری به زیارت قبر امام حسین علیه السلام مشرف شد.

اقوال مراجعت اسرای کربلا در روز اربعین

اما در اینکه در این روز اسرای کربلا از شام به کربلا رسیده باشند، تردیدی جدی وجود دارد.

۱) شیخ مفید در«مسار الشیعه» آورده است: روز اربعین روزی است که اهل بیت امام حسین علیه السلام از شام به سوی مدینه مراجعت کردند و نیز روزی است که جابر بن عبد الله انصاری برای زیارت امام حسین علیه السلام وارد کربلا شد. شیخ طوسی در مصباح المتهجد. وابن اعثم در الفتوح. نیز همین مطلب را ذکر کرده‌اند. میرزا حسین نوری می نویسد: از عبارت شیخ مفید، استفاده می‌شود که روز اربعین روزی است که اسرا از شام به مقصد مدینه خارج شدند نه آنکه در آن روز به مدینه رسیدند.

۲) در این میان سید بن طاووس در«لهوف » اربعین را روز بازگشت اسرا از شام به کربلا ذکر کرده است. ایشان می نویسد: وقتی اسرای کربلا از شام به طرف عراق برگشتند، به راهنمای کاروان گفتند: ما را به کربلا ببر. بنابراین آن‌ها به محل شهادت امام حسین علیه السلام آمدند. سپس در آنجا به اقامه عزا و گریه و زاری پرداختند.... ابن نما حلی نیز روز اربعین را روز بازگشت اسرا از شام به کربلا و ملاقات آنها با جابر و عده‌ای از بنی هاشم ذکر کرده است. بسیاری از بزرگان از جمله نوری، شهید مطهری، رسول جعفریان، مرحوم آیتی و... این روایت سید بن طاووس را (که البته بدون ذکر سند است) نپذیرفته‌اند و به نقد آن پرداخته اند.میرزا حسین نوری ازجمله مهمترین کسانی است که پس از نقل قول سید بن طاووس به نقد آن پرداخته است.

منبع و ماخذ دیگری که در این باره به بحث و استدلال پرداخته کتاب: «"تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا علیه السلام » تالیف آیت الله قاضی طباطبایی است. وی برخلاف نظر علامه نوری، معتقد است که اولین اربعین، در ۲۰ ماه صفر سال ۶۱ هجری بوده است و سعی دارد با رد دلائل علامه نوری این مطلب را به اثبات برساند. باید به این نکته توجه داشت که قاضی طباطبایی کتاب لهوف را از معتبر ترین مقاتل می داند و در این خصوص، بحث های زیادی مطرح کرده است. اما با توجه به اینکه علامه نوری از کتاب دیگر سید بن طاووس یعنی« اقبال » به نقد لهوف پرداخته، لذا قول و استدلال ایشان (علامه نوری) در این باره صحیح تر به نظر می رسد.

رسول جعفریان دراین خصوص می‌نویسد: شهید محراب مرحوم حاج سید محمد علی قاضی طباطبایی کتابی مفصل در باره اربعین نوشت...، هدف ایشان در این کتاب این بود که ثابت کند: آمدن اسرا از شام به کربلا در نخستین اربعین، بعید نیست... اما به نظر می رسد در اثبات نکته مورد نظر، با همه زحمتی که مولف محترم کشیده، چندان موفق نبوده است... چرا که به فرض که طی این مسیر برای یک کاروان در زمان کوتاهی با آن همه زن و بچه ممکن باشد، باید توجه داشت که اصل این خبر در منابع تاریخی از قرن هفتم به آن سوی تجاوز نمی‌کند. علاوه بر این علمای بزرگ شیعه و سنی به آن اشاره نکرده‌اند.

۳) شیخ مفید در ارشاد، ابو مخنف در مقتل الحسین، بلاذری در انساب الاشراف، دینوری در اخبار الطوال و ابن سعد در الطبقات الکبری اشاره‌ای به بازگشت اسرا به کربلا نکرده‌اند؛ بلکه برعکس تصریح کرده اند و نوشته اند روز اربعین روزی است که اهل بیت امام حسین علیه السلام وارد مدینه شده یا از شام خارج شده‌اند.

محمد ابراهیم آیتی و شهید مطهری(ره) نیز آمدن اسرای کربلا را در روز اربعین به کربلا انکار کرده‌اند. شهید مطهری (ره) در این رابطه می‌نویسد: آمدن اسرای کربلا در اربعین به کربلا جز در لهوف که آن هم نویسنده‌اش در کتاب‌های دیگرش آن را تکذیب کرده و لااقل تایید نکرده، در هیچ کتاب دیگری چنین چیزی نیست و هیچ دلیل عقلی هم این را تایید نمی‌کند. شیخ عباس قمی هم داستان امدن اسرای کربلا را دراربعین از شام به کربلا، بسیار بعید می‌داند.

جابر و زیارت امام حسین(ع) در اربعین

اما در خصوص ورود جابر بن عبدالله انصاری در روز اربعین سال ۶۱هجری به کربلا، به نظر می رسد بین منابع تاریخی چندان اختلافی نباشد.

شیخ طوسی می نویسد: «روز اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری صحابی رسول خدا صلوات الله علیه از مدینه برای زیارت قبر امام حسین علیه السلام به کربلا امد و او اولین زائری بود که قبر شریف ان حضرت را زیارت کرد. در این روز زیارت امام حسین علیه السلام مستحب است و زیارت اربعین همین است.»

به نظر می رسد روز اربعین روزی است که اهل بیت امام حسین علیه السلام از شام به قصد مدینه حرکت کرده اند. به جز «لهوف»

موخره:

به هرتفسیر و فارغ از این بحث های علمی، آن چه عملاً درخصوص یوم الله «اربعین» حسینی بیش از همه اهمیت دارد، گرامیداشت یاد امام حسین(ع) و خاندان پاک و مطهر اهل بیت(علیهم السلام) و ادامۀ راه آن حضرت می باشد.

مسئله ای که ازقضا به جای ایجاد فاصله میان مسلمان و به خصوص شیعیان، همیشه موجب وحدت و هم دلی میلیونی ما بوده و هست و به راستی وقتی بنابه آماری که از سوی خبرگزاری های جهان مخابره می شود، آمار زائران حسینی در این روز به چیزی درحدود 20میلیون نفر می رسد، دیگر چه نیازی به آوردن دلیل و مدرک برای این همدلی و عشق به حسین(ع) وجود خواهد داشت.

به گزارش رادیو اسلامی الهدی، با نزدیک شدن اربعین حسینی منابع مطلع از افزایش زائران این روز بزرگ در کربلا خبر داده و گفته‌اند امکان دارد این عدد امسال به 17میلیون نفر برسد. این در حالی است که خیابان‌های نجف اشرف مملو از زائرانی است که قصد حرکت به سمت کربلای معلی دارند.

به راستی کدام واقعۀ و رویدادی در جهان امروز ما می تواند تنها در 24ساعت این تعداد عاشق و شیدا را به دور خود کشانده و چنین شور و شوقی آن هم با این خلوص و شورعارفانه به پا نماید؟!!

گفتنی است، این حدود 20میلیون نفر، تنها تعداد زواری است که با حضور بر مزار حضرت سیّدالشهدا(ع) به زیارت و سوگواری می پردازند و بی اغراق عددی حداقل 2برابر این 20میلیون تنها در مساجد و تکایای کشورمان در این روز به سوگ می نشینند و چه بسیارند عاشقانی که در سراسر گیتی به سوگ آن بزرگوار و خاندان پاکش می نشینند؟!!

به هر تفسیر حضور بر مزار امام سوّم شیعیان در روز اربعین، شاید اولین و بزرگترین آرزوی هر مسلمان و شیعه ای در سراسر جهان باشد. ای کاش آرزوی پاک همۀ مسلمانان و شیعیان برآورده شده و حضرت سیّدالشهدا(ع) ما را نیز برای زیارت بارگاه ملکوتی اش، بطلبد.