همه آنچه در مورد مهاجرت حیوانات نمی دانید!

بولتن نیوز/ گروه دانش و فناوری - همه ی حیوانات، از پرندگان و سخت پوستان گرفته تا حشرات و نهنگ ها کوچ می کنند. اما برخی از این مسافرت ها طی هزاران کیلومتر بدون توقف، با صبر و حوصله ی بی انتها را می طلبد. در اینجا به بررسی طولانی ترین کوچ ها از دیدگاه علم و اینکه حیوانات چگونه از آنها جان سالم به در می برند، می پردازیم. 

کلمه ی "مهاجرت" جابجائی دسته جمعی حیوانات از جاهای سرد به جاهای گرم را به یاد می آورد، اما هنوز تعریف واحدی از اینکه به چه نوع جابجائی هایی مهاجرت اطلاق می شود وجود ندارد. بنا به گفته ی کارشناسان، هاف دینگل و آلیستر دریک ، تعاریف مربوط به مهاجرت در دیکشنریها و نوشته های علمی مفاهیم دیگری را هم در بر می گیرند. 

برخی از تعاریف مهاجرت را به عنوان جابجائی فصلی حیوانات بین مناطق مساعد و نامساعد با هدف تولیدمثل توصیف می کنند. اما مهاجرت به طور کلی به جابجائی حیوان بین مسافت های طولانی تر از فعالیت های عادی روزانه اش  هم می تواند اطلاق شود. تعاریف دیگری می گویند مهاجرت زمانی است که حیوانات  با یک هدف در ذهن بدون توجه به عادات خانه سازی و جمع آوری آذوقه، عازم جای دیگری می شوند. همچنین، مهاجرت به حرکت ها و جابجائی هایی هم اطلاق می شود که باعث توزیع مجدد جمعیت در قلمرو اشغال شده توسط همنوعانشان می گردد. 

چند سال پیش، دینگل تعریف خود از مهاجرت را ارائه داد. باا توجه به دینگل، مهاجرت دارای 5 ویژگی اصلی می باشد که آن را از دیگر اشکال جابجائی مجزا می کند: مهاجرت بسیار طولانی است و حیوانات فراتر از زیستگاه های طبیعی خود می روند؛ مهاجرت خطی می باشد؛ مهاجرت اجتناب ناپذیر است، یعنی شما نمی توانید با تامین غذا برای پرندگان، از مهاجرت آنها جلوگیری کنید؛ مهاجرت باعث شروع و توقف رفتارهای خاصی مثل تغذیه ی بیش از حد قبل از آغاز سفر بزرگ؛ و مهاجرت نیازمند ذخیره ی انرژی بسیار زیادی می باشد. 

اما همیشه استثناهایی هم وجود دارد. 

حیواناتی چون گنجشک ها، مهاجرت ناقص می کنند یعنی فقط برخی از آنها کوچ می کنند. در اغلب موارد مهاجرت حشرات یکطرفه می باشد، یعنی آنها  در راستای تولیدمثل از محل تولد خود به جاهای دیگر کوچ می کنند و بعد از آن می میرند. گونه های ساکن در کوهستان های همچون پرندگان و خفاش ها، مهاجرت ارتفاعی می کنند، یعنی از ارتفاعی به ارتفاع دیگر حرکت می کنند، مثلا جغد ها هنگام بارش برف به ارتفاعات پایین تر می روند. 

دلیل مهاجرت حیوانات بسیار ساده است: بقای فردی یا بقای گونه. حیوانات به دنبال غذا، تولید مثل یا فرار از آب و هوای بد مهاجرت می کنند. برای مثال، در تندرای شمالی و نواحی وسیع دیگر، پرندگان مهاجرت کننده مانند نوک دراز آبی (Limosa lapponica) از روزهای دراز و وفور غذا در اوایل تابستان بهره می برند؛ سپس بعد از تولیدمثل برای اجتناب از کمبود غذا، روزهای کوتاه زمستان و هوای سرد منطقه را ترک می کنند. تحقیقات نشان می دهد که بسیاری از پرندگان به علت کمبود غذا مهاجرت می کنند.

برخی از نهنگ ها به دنبال غذا و تولیدمثل مهاجرت می کنند. مثلا، نهنگ های کوهان دار در طول تابستان در آبهای آزاد با حرص و طمع به جان کریل ها می افتند. با نزدیک شدن زمستان و سردی آب، پستانداران دریایی برای زایمان در آب های استوایی  حدود 8000 کیلومتر به طرف جنوب می روند. 

سال گذشته، محققان دلیل بالقوه ی دیگری برای مهاجرت کشف کردند: فرار از درندگان. یک نوع ماهی (Rutilus rutilus) که در دریاچه ها و نهرهای سراسر اروپا زندگی می کند؛ پرندگان باکلان (Phalacrocorax carbo ) در طول زمستان در نزدیکی محل زندگی این ماهی های خانه کرده و تولید مثل می نمایند. وقتی این پرندگان برای تولید مثل به آنها نزدیک می شوند، حدود 80 درصد این ماهی ها برای فرار از شکار شدن توسط این پرندگان، به نهرهایی که غذایی در آنها وجود ندارد مهاجرت می کنند. 

قزل آلا (Oncorhynchus ) نمونه ی اصلی از حیواناتی است که برای تولیدمثل مهاجرت می کند. این ماهی در اقیانوس زندگی می کند، اما هنگام تولید مثل، به نهرهای زایش خود بر می گردد. 

برخی از حیوانات در طی مسیر مهاجرت خود برای غذا توقف می کنند، برخی هم بدون هیچ گونه توقفی به راه خود ادامه می دهند. در عوض، آنها با تغذیه ی خوب قبل از آغاز سفرشان خود را آماده می کنند. در طول مرحله ی "سوخت گیری و تجدید نیرو"، پرندگان  غذای نزدیک به ظرفیت متابولیسم خود را هضم کرده و پردازش می کنند. شکم، روده، سنگدان، کبد و کلیه ها برای پشتیبانی از سوخت گیری بزرگ می شوند. درهنگام اوج گیری و پرواز، این ارگان ها منقبض می شوند، اما ارگان های پشتیبانی کننده ی پرواز مانند قلب، عضلات پرواز و عضلات اسکلتی بزرگ می شوند. 

حیوانات با استفاده از مکانیسم های مختلف مسیر خود را پیدا می کنند و در مسیر درست حرکت می کنند. حیوانات به طور عمده از نشانه های آسمانی یا میدان مغناطیسی زمین برای شناسایی مسیر درست استفاده می کنند. 

حیوانات متعددی، همچون ماهی، حشرات، و احتمالا پرندگان،  در طول روز از خورشید و الگوهای نور پلاریزه شده در آسمان یا انعکاس بدنشان در آب به عنوان قطب نما استفاده می کنند. در شب هم حیوانات از ستارگان به عنوان راهنما بهره می برند. 

میدان مغناطیسی زمین هم نقش مهمی در جهت یابی مسیر مهاجرت بازی می کند. به نظر می رسد پرندگان، لاک پشت ها، ماهیان و حیوانات دیگر توانایی شناسایی تراکم میدان مغناطیسی زمین را دارند. 

جالب است بدانید، حتی برخی از حیوانات می توانند راه برگشت به خانه را بو بکشند. تحقیقات نشان می دهد که ماهی قزل آلای اقیانوس آرام  هنگام تولد بوی مکان زایشی خود را به خاطر می سپارد و در بزرگسالی هنگام برگشت به آنجا برای تولیدمثل، از آن بو برای یافتن آن مکان استفاده می کند. 

پرستوی دریائی شمالگان (Sterna paradisaea) با وزنی کمتر از 125 گرم طولانی ترین مهاجرت را دارند. در گذشته دانشمندان تور می کردند که پرندگان از محل تولد خود در قطب شمال با طی 40000 به قطب جنوب می روند. اما چند سال قبل، محققان کشف کردند که برخی از آنها به علت طی مسیر پر پیچ و خم با هدف استفاده از سیستم های باد بیش از 80000 کیلومتر در سال مسافرت می کنند- پرندگان رکورد طولانی ترین مهاجرت سالانه را به خود اختصاص داده اند. 

پرستوی دریائی شمالگان دورترین مسیر سالانه را طی می کند، اما طی مسیر بدون توقف را پرندگان دیگر در اختیار دارند. در سال 2009، مسافت سنج ماهواره ای نشان داد که تلیله ی نوک دراز آبی مسیر 11000 کیلومتری بین آلاسکا تا نیوزیلند را در طی 8 روز بدون توقف طی می کند.

سال گذشته، مهاجرت مرغی تیتر اخبار زیادی را به خود اختصاص داد. دانشمندان کشف کردند که چکچک کوهی (Oenanthe oenanthe) با وزن 25 گرم، کوچکترین پرنده ی کوچ کننده می باشد کف سالانه 14500 کیلومتر مسیر را طی می کند. آلاسدایر می گوید:

"وزن ما حدود 3000 برابر وزن این پرنده ی کوچک می باشد. یعنی مهاجرت مسافت فوق توسط چکچک کوهی، چیزی مثل طی مسیر 50 میلیون مایلی توسط ما می باشد. به عبارت دیگر، برا طی مسافتی مشابه مسافت مهاجرت این پرندگان، تمام انسانها باید سالانه به مریخ رفته و برگردند."

جالب توجه تر از چکچک های کوهی، غازهای هندی (Anser indicus) می باشند. این پرندگان ارتفاع از سطح دریا تا بالای کوه هیمالیا یعنی 6000 متر را فقط در عرض 7 تا 8 ساعت و با سرعت 64.5 کیلومتر درساعت بالا می روند. آنها اینکار را در طول روز به علت وجود باد در پشتشان انجام نمی دهند. 

در میان پستانداران، نهنگ های کوهان دار (Megaptera novaeangliae) رکورد طولانی ترین مهاجرت را به خود اختصاص داده اند. در سال 2007 محققان مهاجرت 8300 کیلومتری دو نهنگ مادر و بچه را از مکان زمستانی خود در سواحل اقیانوس آرام آمریکای مرکزی تا قطب جنوب را ثبت کردند. 

در روزی زمین، گوزن آمریکای شمالی (Rangifer tarandus) دورترین مسافت را بین پستانداران خشکی، 5000 کیلومتر در سال، طی می کند. 

مهاجرت چند نسلی پروانه ی شهریار بسیار معروف می باشد، اما در مقایسه با سنجاقک ها به چشم نمی آیند. چارلز اندرسون در سال 2009 کشف کرد که گونه های مختلف سنجاقک ها از شمال هند به مالدیو ( 1000 کیلومتر) مهاجرت می کنند. به نظر می رسد این سنجاقک ها از غرب اقیانوس هند تا شرق و جنوب آفریقا می روند. سفر رفت و برگشت آنها از هند تا آفریقا در مجموع در حدود 14 تا 18 هزار کیلومتر می باشد. تحقیقات جدید توسط اندرسون و همکارانش احتمال طولانی تر بودن مسیر را هم نشان می دهد. 

با توجه به کتاب رکورد جهانی گینس، لاک پشت دریایی پشت چرمی (Dermochelys coriacea) رکورد طولانی ترین مهاجرت را درمیان خزندگان را در اختیار دارد. 

البته نباید مهاجرت خرچنگ قرمز جزیره ی کریسمس را فراموش کنیم. این خرچنگ حدود 8 کیلومتر برای تولید مثل طی می کند. 

حیوانات هم همانند بشر کوچ نشین برای بقای خود مهاجرت می کنند. این حیوانات با جابجائی خود به محیط اطراف خود اجازه ی بازگشت به حالت قبل خود و غنی سازی مجدد برای استفاده ی مجدد را می دهند. بعد از بازگشت از مهاجرت، ذخیره های غذایی افزایش می یابند. البته در طی مهاجرت حیوانات بسیاری جان خود را از دست می دهند، شاید همین مهاجرت یکی از راه های اکوسیستم برای حفظ تعادل خود می باشد.