شاخص های مهم نفت خلیج فارس، از دیدگاه سیاست خارجی آمریكا ( 2 )

بولتن نیوز به نقل از مرکز اسناد انقلاب اسلامی، استراتژی كلی آمریكا برای خلیج (فارس) مشخص است. ما برای چند سال آینده، به خاطر مطمئن بودن نسبت به تأمین امنیت انرژی جهان همچنان به عنوان قدرت مسلط در منطقه باقی خواهیم ماند..

اثرات تحریم نفتی اعراب در افزایش قیمت ها        

-  بحران نفتی 1973 و آمریكا

  اوپك در جریان جنگ سال 1973 اعراب واسرائیل در واكنش نسبت به حمایت امریكا از اسرائیل فروش نفت به امریكا ، هلند ، كانادا، را قطع و تولید نفت خود را كاهش داد . در نتیجه قیمت نفت از بشكه ای 4 دلار در سه ماهه چهارم سال 1973 به بشكه ای 50/12 دلار در سال 1974 رسید . بحران نفتی سال 1973 مقدمه ای شد بر كنترل قیمت نفت توسط امریكا . این بحران امریكا را با كمبود بنزین مواجه نمود . (Federal Power Commission (FPA))

-  بحران

اوپك در اكتبر سال 1973 اعلام نمود كه كشورهای عضو آن سازمان فورا" تولید نفت خود را هر ماه 5 درصد كاهش می دهند و تا تخلیه كامل نوار غزه در ساحل غربی رود اردن و بیت المقدس توسط اسرائیل این اقدام را هر ماهه ادامه خواهند داد . عربستان سعودی و كویت چند روز بعد خبر از كاهش بیشتر تولید خود دادند . بدنبال آن اغلب كشورهای عضو اوپك اعلام نمودند كه فروش نفت خود به امریكا را تا قطع حمایت آن كشور از اسرائیل متوقف خواهند كرد .

بسیاری از مردم بر این اعتقاد بودند كه تحریم عامل اصلی ایجاد صف در مقابل پمپ بنزین ها و نبودن بنزین در آن ها می باشد . اما درواقع دستور پرزیدنت نیكسون در آگوست سال 1971 برای كنترل قیمت ها عامل اصلی كمبود بنزین بود . این دستور باعث شد تا شركت های نفتی نتوانند هزینه كامل واردات نفت و ارسال سوخت به پمپ های بنزین را تأمین كنند. ( با این حال شركت های كوچك نفتی در سال 1973 از قانون كنترل قیمت ها معاف شدند ) 

شركت های بزرگ نفتی با توجه به قیمت های جهانی نفت آنقدر واردات نفت و عرضه آن را به مراكز توزیع داخلی كاهش دادند تا بتوانند هزینه های خود را پوشش دهند . تا ماه می سال 1973 ( پنج ماه قبل از تحریم ) 1000 پمپ بنزین بعلت فقدان سوخت تعطیل شده و بسیاری پمپ بنزین دیگر فعالیت خود را بشدت كاهش داده بودند . تا ماه ژوئن بسیاری از شركت ها برای میزان عرضه بنزین به اتومبیل ها در پمپ بنزین های خود سقف تعیین كردند و به هر اتومبیل مقدار معینی بنزین می دادند .

كنگره امریكا یك ماه قبل از اعمال تحریم در واكنش به وضع پیش آمده قانون تخصیص فوری انرژی    (Emergency Petroleum Allocation) را تصویب كرد . این قانون باعث بدتر شدن اوضاع گردید . بموجب این قانون میزان كاهش عرضه باید بطور مساوی بین پمپ بنزین ها تقسیم می شد . در این قانون تصریح شده بود كه بخش كمی از بنزین در كنترل فرمانداران ایالات باقی خواهد ماند تا در صورت مشاهده كمبود توسط آن ها به مناطقی كه با كمبود مواجه شده اند فرستاده شود . این اتفاق بارها روی داد زیرا فرمانداران برای كنترل اوضاع بخشی از نفت عرضه شده را كنار می گذاشتند . 

آیا تحریم باعث دامن زدن به این بحران شد ؟ خیر ، تحریم تأثیری بر واردات نفت نداشت . وقتی نفتكشی بارگیری می كند هیچكس نمی تواند مقصد آن را كنترل كند . نفتی كه در جریان تحریم به اروپا صادر می شد ، براحتی ، و یا بعنوان نفت كشورهای غیر عضو اوپك ، قابل صدور مجدد به بازار امریكا بود . مسیر عرضه نفت تغییر كرد اما میزان واردات نفت تغییر نكرد . 

زكی یمانی وزیر نفت وقت عربستان بعد از پایان یافتن تحریم سال 1973 اظهار داشت :"ما نتوانستیم واردات نفت به امریكا را كاهش دهیم .... دنیا درواقع یك بازار است . بنابراین تحریم بیشتر جنبه نمادین داشت و چیز دیگری نبود ." هنری كسینجر وزیر امورخارجه وقت امریكا بعدا" در خاطرات خود چنین نوشت " ساختار بازار نفت چنان ناشناخته بود كه تحریم در مركز توجهات قرار گرفت . لغو تحریم تا پنج ماه بعد از  ان ذهن همه را به خود مشغول كرده بود . تحریم اعراب در واقع محدودیت در اعمال تحریم را نشان داد . " 

درحالیكه تحریم جنبه توهم داشت اما كاهش تولید امری واقعی بود . تولید نفت اعراب از اكتبر تا دسامبر 340 میلیون بشكه كاهش یافت . اما كاهش تولید كمتر از میزان نفتی بود كه در اوائل آن سال ذخیره شده بود . هنوز می شد نفت زیادی را به بازار عرضه كرد اما ترس از كمبود نفت در آینده مانع از عرضه نفت موجود در ذخائر به بازار شد . 

علاوه برآن اوپك تهدید كرده بود كه تا خروج اسرائیل از سرزمین های اشغالی تولید نفت خود را بتدریج به صفر خواهد رسانید . عربستان در چهارم دسامبر سال 1973قول خود مبنی بر كاهش ماهانه 5 درصد از تولید خود را لغو كرد . بعد از عربستان سایر كشورهای عضو اوپك نیز به او پیوستند . اوپك در ژانویه سال 1974 تولید نفت خود را 10 درصد افزایش داد و به این ترتیب دیگر صحبتی از خطر بمیان نیامد . ( Federal Energy Agency (FEA))

سلطه برخلیج فارس به منظور عبور نفت ارزان قیمت

 بسیاری از كارشناسان مهمترین علت حضور آمریكا در خلیج فارس را دستیابی آسان به منابع نفتی منطقه عنوان كرده اند دولت آمریكا باید طرح حمله به كشورهای خلیج فارس را جدی بگیرد و با این كار قیمت‌های نفت را كاهش دهد یا تامین آن را برای خود قطعی كند . (طلوعی ، ۱۳۶۶) 

منطقه خلیج فارس بخش استراتژیكی مهم خاورمیانه است. یعنی نقطه استراتژیكی كه آسیا و آفریقا را به یكدیگر وصل می كند. خلیج فارس این موقعیت استراتژیكی را در اثر ثروت های سرشار نفت كه تأثیر عمیقی بر اقتصاد جهان دارد بدست آورده است.( اسدی ، 1388) این منطقه بیش از 60 درصد ذخایر نفتی و 30 درصد از منابع گازی جهان را در بردارد(عبدالحافظ ، 1372) آمریكا در حدود 30 درصد، اروپای غربی 60 درصد، و ژاپن 76 درصد نفت وارداتی خود را از خلیج فارس تأمین می كنند. از این رو دستیابی به كشورهای خلیج فارس و خود خلیج فارس كه در حقیقت شاهرگ حیاتی نفت وارداتی آمریكا و متحدان آن است، نهایت اهمیت را دارد.

اثر امنیتی نفت خلیج فارس نیز بااهمیت است. به این معنی كه نه تنها اقتصاد كشورهای اروپایی، بلكه سیستم های دفاعی آنها نیز برای كاركرد خود نیاز به نفت خلیج فارس دارند. بنابراین «ناتو» مهمترین بهره گیرنده و در حقیقت وابسته به نفت خلیج فارس است.( شیخ الاسلام ، 1373) در یكی از اسناد سفارت آمریكا در تهران، یكی از اهداف آمریكا در ایران، تأمین دسترسی به منابع نفتی و مواد معدنی در ایران، به قیمت های قابل تحمل برای آمریكا و هم پیمانانش، عنوان شده است.(عبدالحافظ ، 1372) آمریكا جهت دستیابی به هدف سلطه بر خلیج فارس به منظور عبور نفت ارزان قیمت، دست به دو اقدام اساسی زد:

 الف: سرنگون كردن دولت های مردمی

ب: روی كارآوردن حكومت های دست نشانده 

كه نمونه بارز آن را در كودتای 28 مرداد 1332و سرنگون ساختن دولت دكتر مصدق ؛ می توان مشاهده كرد«جیمز بیل» هدف اصلی امریكا از دست زدن به این اقدام را چنین بیان می كند:«دخالت (امریكا) در ایران، تاج و تخت سلطنت را برای بیست و پنج سال دیگر به خاندان پهلوی هدیه كرد و صاحبان صنایع نفتی بین المللی را قادر ساخت كه با نرخی ارزان، بیست و چهار میلیارد بشكه نفت را در طی این مدت از ایران صادر كنند.»

روزنامه «لوس آنجلس تایمز» نیز در یكی از سرمقاله های خود در توضیح سیاست آمریكا نسبت به خلیج فارس می نویسد : حدود نصف قیمت جهان نزدیك سواحل خلیج فارس تولید و سپس از طریق تنگه هرمز به بازارهای جهانی منتقل می شود. بنابراین آزادی عبور از آن گلوگاه موضوعی است كه از اهمیت ویژه استراتژیكی برخوردار است...هر آنچه كه جریان عبور آزاد نفت از خلیج (فارس) را تهدید كند، ثبات اقتصاد جهانی و منافع ایالات متحده را به مخاطره خواهد انداخت.»

در بیانیه ای كه در سال1991 از سوی وزارت دفاع آمریكا (پنتاگون) انتشار یافت، در مورد اهمیت عرضه نفت خلیج فارس چنین گفته شده بود:وابستگی جهان به نفت برای مقاصد نظامی رو به افزایش است. در حالی كه جنگ جهانی دوم 60 درصد سوخت مورد نیاز را از زغال سنگ و 40 درصد را از نفت تأمین كرد؛ اما نفت 60 درصد سوخت مورد نیاز عملیات نظامی در جنگ كره را تشكیل می داد. سوخت مورد نیاز آمریكا طی جنگ ویتنام تقریباً سراسر از نفت تأمین شد و البته دسترسی به نفت برای هر گونه عملیات نظامی یكی از دشواری های اساسی است كه ما با آن روبرو هستیم... مسأله انرژی برای آمریكا و متحدان آن از دیدگاه جغرافیایی بر خلیج فارس تمركز یافته است. كشورهای حوزه خلیج فارس كه شماری از آنها مستعد آشوب بوده و از دیدگاه سیاسی بی ثبات هستند، حدود 65 درصد كل صادرات نفتی جهانی و 55 درصد ذخایر شناخته شده نفت جهان را در دست دارند(اسناد لانه جاسوسی). 

 از طرفی پیش بینی گردیده است كه تا سال 2000، واردات نفت ایالات متحده آمریكا، بیش از 50 درصد افزایش خواهد یافت(راجرز ، 1373) كه احتمالاً بیشتر آن از كشورهای حوزه خلیج فارس است. اروپا نیز برای تأمین بیش از 40 درصد نفت مورد احتیاج خود به این منطقه نیازمند است. ژاپن نیز باید 70 درصد نفت مورد نیاز خود را از كشورهای تولید كننده خلیج فارس تأمین كند. بعلاوه، تقاضا برای نفت در كشورهای در حال توسعه نیز كه بیشترین رشد را در سالهای آینده خواهند داشت، از این منبع باید تأمین گردد .(اسدی ، 1388)

 با توجه به مطالب ذكر شده، مشاهده می گردد كه خلیج فارس در حكم گلوگاه نفتی برای تمام كشورهای جهان می باشد. بیش از نصف ذخایر شناخته شده نفت جهان در آن قرار دارد و اكثر این مواد باید از گلوگاه استراتژیك تنگه هرمز عبورند. بنابراین می بینیم كه موقعیت حیاتی و استراتژیكی این آبراه تا چه اندازه است. در این باره، نظریه رسمی دولت آمریكا كه به «دكترین كارتر» مشهور گشت، بدین شرح است(سریر و نرسی ، 1373):«هر كوششی توسط یك قدرت خارجی، به منظور بدست آوردن كنترل در منطقه خلیج فارس ، به عنوان تهدید منافع حیاتی ایالات متحده آمریكا تلقی خواهد شد و با چنین تهدیدی به هر وسیله لازم از جمله توسل به نیروی نظامی مقابله خواهد شد«امیل صیقل»، یكی از كارشناسان مسایل خلیج فارس می گوید:«مسأله مسأله امنیت منطقه نفت خیز خلیج فارس از پایان جنگ جهانی دوم به بعد، یكی از نگرانی های بزرگ ایالات متحده بوده است. روسای جمهوری آمریكا از هاری ترومن تا بیل كلینتون نقش مهمی در شكل دادن مجدد ژئوپولتیك منطقه به منظور ایجاد ثبات در آن و تأمین منافع جهانی ایالات متحده داشته اند. با وجود تفاوت هایی كه در روش آنها وجود داشتهف همگی هدف مشتركی را تعقیب می كرده اند و آن برقراری و حفظ سلطه آمریكا در این منطقه بوده است.»( .Murphy1993)

ریچارد مورفی، عضو شورای روابط خارجی آمریكا، نیز در سال1993 می گوید: «استراتژی كلی آمریكا برای خلیج (فارس) مشخص است. ما برای چند سال آینده، به خاطر مطمئن بودن نسبت به تأمین امنیت انرژی جهان همچنان به عنوان قدرت مسلط در منطقه باقی خواهیم ماند..واقعیت این است كه اگر مذاكرات بین ایران و آمریكا گسترش یابد، روابط بین دو كشور بخاطر تصمیم آمریكا در باقی ماندن به عنوان تنها قدرت منطقه خلیج (فارس)، همچنان تیره خواهد بود. زیرا كه تهران از نظر تاریخی و جغرافیایی همیشه ادعای چنین نقشی را داشته است. ایران از حضور نظامی آمریكا در منطقه متنفر است و از هر كوششی برای كم كردن آن فرو گزار نخواهد كرد.» (.Murphy,1993)

ادامه دارد...

پی نوشتها:

1- شهرام فرسایی، "نقش نفت در هدایت سیاست خارجی آمریكا"، ماهنامه ی دیدگاهها و تحلیلها،سال20،آبان1385

2-  Edward L Morse and Jame Richard.”the battle for Energy Dominance,” foreign affairs, March/April 2002 .

  3- جودت بهجت،" امنیت نفت در هزاره ی جدید:ژئواكونومی در برابر ژئو استراتژی"، ترجمه ی قدیر نصری مشكینی،اطلاعات سیاسی-اقتصادی،سال پانزدهم،شماره ی9،خرداد و تیر1380،صص-178-179.

 [4] گاو دات بگت،" ژئوپولتیك جدید نفت:ایالات متحده،عربستان سعودی و روسیه"، ترجمه ی :زهرا پیشگاهی فرد،فصلنامه راهبرد،شماره ی4،تابستان1385،ص252.

  [5] عبد الله قنبر لو، "بررسی ملاحظات اقتصادی استراتژی امنیتی آمریكا در خلیج فارس"،  فصل نامه ی مطالعات راهبردی ،سال نهم ،شماره ی سوم ،پاییز1385،ص65.

[6] دیك چنی، "سیاست ملی انرژی آمریكا"، موسسه ی مطالعات بین المللی انرژی، شماره ی76،2دی 1381،ص 32.

 [7] مراد سیف، "تحلیل جایگاه نفت در تهاجم به عراق"، فصلنامه ی سیاست دفاعی،شماره ی44،پاییز1382،ص111.

 [8] سید روح الله كامل،"تبیین نگرش امنیتی و اهداف چهار گانه،هژمونی آمریكا در عراق"،فصلنامه راهبرد،شماره ی29،پاییز1382،ص61.

 [9] حسین پور احمدی،"اقتصاد سیاسی بین الملل و تهاجم آمریكا به عراق"، فصلنامه ی راهبرد دفاعی،سال دوم،شماره ی3،بهار1383،ص18.

 [10] قدیر نصری، "نفت و معما ی امنیت در خاور میانه جدید"، فصلنامه ی راهبرد دفاعی،شماره ی7،بهار1384،ص31.

 [11] تریف تری،استوارت كرافت،لوی جیمز و پاتریك مورگان، رویكرد نوین اقتصادی،مراحل بنیادین اندیشه در مطالعات امنیت ملی،گردآوری و ترجمه ی اصغر افتخاری، (تهران :پژوهشكده ی مطالعات راهبردی،سال1381)،صص308-293.

 [12] Moran,thedore H .,”the globalization of American Defence Industries:Managing the threat of foreign Dependence”,International security 15 summer 1990, p.57

[13] Federal Power Commission (FPA)از سایت MISES WIKI وب سایت تكنولوژی صنعت نفت ایران

[14] Emergency Petroleum Allocation از سایت MISES WIKI وب سایت تكنولوژی صنعت نفت ایران

[15] Federal Energy Agency (FEA) از سایت MISES WIKI وب سایت تكنولوژی صنعت نفت ایران

[16] محمود طلوعی ، نبرد قدرت ها در خلیج فارس،چاپ اول ، تهران انتشارات ترجمه م نشر ، زمستان 1366

[17] بیژن اسدی ، خلیج فارس و مسائل آن انتشارات سمت ، تهران ،چاپ سوم : 1388

]18[ م. عبدالحافظ، «پدیداری نظم نوین در خلیج فارس»، ترجمه جمشید زنگنه، مجموعه مقالات دومین سمینار بررسی مسایل خلیج فارس، (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1372

[19] حسین شیخ الاسلام، «دورنمای صلح و ثبات در خلیج فارس و دریای عمان» مجموعه مقالات چهارمین سمینار خلیج فارس( تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی،1373)

[20] اسناد لانه جاسوسی جلد 8

[21]  نوذر شفیعی- سرویس خبری: اقتصاد – انرژی(خبرآنلاین) –    www.khabaronline.ir      ۱۳۸۹/۱۲/۳

[22] بیل راجرز، «نفت و امنیت در خلیج فارس». ترجمه جمشید زنگنه مجموعه مقالات چهارمین سمینار خلیج فارس، (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1373)