دیپلماسی رسانه ای نیاز سیاست خارجی ایران

• مقدمه
سیاست خارجه را باید اصلی ترین چالش دولت یازدهم و مرتبط ترین موضوع به مشکلات اقتصادی پیش روی دولت آقای روحانی دانست . امروز سیاست خارجه و اقتصاد دو موضوعی هستند که پیوستگی آنها برکسی پوشیده نیست . بخصوص آنکه موضوع پرونده هسته ای ایران و لزوم اتخاذ راهبردهای صحیح برای اثبات حقانیت ایران در این پرونده ، نزد دولت ها و مجامع جهانی که سایه سنگینی بر هردو موضوع فوق افکنده ، بدون پیگیری سیاست خارجه ای منسجم و مدبرانه و بهره گیری از تمام ظرفیت های موجود میسر نیست . متاسفانه دولت ایران طی سالهای گذشته آسیب های زیادی در حوزه سیاست خارجی متقبل شده است . بی شک این به تنهایی کافی نیست که در یک موضوع ، آنهم در ابعاد بین المللی ، حقانیت با ما باشد! بلکه در واقع کار سیاستمداران و دستگاه دیپلماسی یک کشور ، بیش از هرچیز اثبات این حقانیت در مجامع بین المللی و در برخی موارد نزد افکار عمومی جهانیان است . موضوعی که به نظر می رسد تا کنون ، لااقل در عمل چندان موفق نبودیم .
حال با این مقدمه ، طرح این سوال اساسی می تواند بسیار مورد توجه باشد که با توجه به موضوعات اصلی سیاست خارجی ایران ، مهمترین ابزار در کارآمدی دستگاه دیپلماسی ایران چه می تواند باشد ؟ به عبارت دیگر حال که یکی ازمهمترین موضوعات مورد مناقشه ایران در سیاست خارجه تحریم های ناشی از موضوع هسته ای و مباحث حقوق بشری است و این موضوعات نیز بطور مشخص با افکار عمومی جهانیان واقناع دولت ها در ارتباط است با بهره گیری از چه امکاناتی می توان به شیوه ای کارآمد حقانیت جمهوری اسلامی را در مجامع جهانی و بخصوص افکار عمومی به اثبات رسانید ؟ ما در این نوشتار به دنبال پاسخ به این پرسش هستیم وگمان می کنیم اینک یکی از اصلی ترین ابزارها وکارآمد ترین استراتژی ها بهره گیری از پتانسیل های « دیپلماسی رسانه ای » است که از قضا تا کنون درآن حوزه چندان قوی عمل نکرده ایم و نخواسته ایم از پتانسیل های موجود بهره بگیریم . از طرفی دیگر تحقق این سیاست نیز نیازمند ترمیم در رفتار رسانه ای و نیز طراحی مدیریتی منسجم در وزارت خارجه در ارتباط با رسانه است .

• دیپلماسی رسانه ای چیست ؟
امروزه ، بخصوص با تغییر در ماهیت « قدرت » وبرجسته شدن ابعاد « قدرت نرم » در مناسبات بین دولت ها ، نقش رسانه ها در پیگیری استراتژی دولت ها بسیار برجسته شده و هم اکنون کشور ها برای رسیدن به اهداف خود در عرصه بین الملل بخش مهمی از توان خود را بر روی رسانه ها متمرکز می کنند و زبده ترین مدیران و بهترین نیروها را بر این مسند می گمارند و سعی می کنند مطالبات و نیاز های خود را از طریق رسانه ها مطرح و در مقابل ، تهدیدها و چالش ها را نیز از همین طریق بر طرف سازند ( بزرگمهری ،246:1389) . این بعد مهم از دیپلماسی که در واقع به نوعی معرف « دیپلماسی رسانه ای » است ، تا کنون در کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است . بخصوص از آن جهت که عملا کمترین ارتباط راهبردی بین دستگاه دیپلماسی ایران و رسانه ها از جمله « رسانه ملی » برقرار است و مهمتر از آن اغلب مدیران رسانه ای از تخصص کافی در حوزه دیپلماسی و آگاهی از نقش و اهمیت رسانه در این فرآیند برخوردار نیستند .
در تعریفی ساده می توان دیپلماسی رسانه ای را هرگونه استفاده از رسانه ها در جهت پیشبرد اهداف سیاست خارجی تعریف کرد اما در تعریفی دقیقتر ، کارشناسان معتقدند ؛ دیپلماسی رسانه ای شامل استفاده از رسانه ها توسط رهبران به منظور بیان منافع در مذاکرات ، اعتماد سازی و بسیج حمایت عمومی از توافقات می باشد (گیلبا ، 1388) با این تعریف می توان دیپلماسی رسانه‌ای را مهمترین ابزار ونیز ؛ هنر ايجاد ارتباط ميان كشورها ، حل‌ و‌ فصل اختلافات محيط بين‌الملل و اقناع جوامع ديگر از طريق رسانه‌هاي جهاني دانست (تیلور،83:1997) . البته تعاریف دیگری نیز در این حوزه صورت گرفته از جمله آنکه برخی کارشناسان معتقدند ؛ ديپلماسي رسانه‌اي يعني كاربرد رسانه‌ها به طور ويژه در ترقي و روان‌سازي سياست خارجي (گیلبا، 2002) . همچنین مولانا ، ديپلماسي رسانه‌اي را كانال تأثيرگذاري رسانه‌هاي جهاني نوين بر مذاكرات و تصميم‌گيري‌هاي سياست خارجي مي‌داند (لاو ،254:2005) . تمام اینها مبین این حقیقت غیر قابل انکار است که امروز و در عصر اطلاعات ، ديپلماسي رسانه‌اي يكي از مهم‌ترين ابزارهاي مبادلات سياسي و تعامل بين كشورها در سطح جهانی محسوب شده و بخش مهمی از ديپلماسي عمومي كشورهاي قدرتمند جهاني را به خود اختصاص داده است . اينك فناوری‌های نوين ارتباطات و اطلاعات باعث شده ، گستره ديپلماسي و سياست خارجي به روزنامه‌ها ، خبرگزاری ها ، شبكه‌هاي تلويزيوني ماهواره ای و حتی سینما كشانده‌ شود و پيشبرد سياست خارجي و ديپلماسي بيش از هر چیز به ميزان تأثيرگذاري پیام های پنهان و آشکار موجود در تولیدات رسانه‌اي وابسته باشد . حتی این عامل باعث شده تا سياست‌مداران پیش از هر عمل سياسي به سنجش افکار عمومی در سطح جهانی و تلاش جهت جلب افكار عمومي بپردازند . کاری بسیار مهم که اگرچه در وقایع مهم جهانی همچون حمله نظامی آمریکا به عراق و جنگ خلیج فارس و ده ها مورد دیگر شاهد پیگیری آن از سوی دولت های بزرگ در تعامل با رسانه های خبری بزرگ همچون CNN , BBC بوده ایم اما به نظر می رسد تا کنون دولت های جمهوری اسلامی علی رغم برخورداری از پتانسیل های فراوان از آن غافل مانده اند و شاید به آن اعتقادی نداشته اند ! .

• شیوه عمل دیپلماسی رسانه ای

همانطور که گفتیم تولیدات مختلف رسانه ای از جمله برنامه های تلویزیونی ماهواره ای که در سطح جهانی قابل دریافت هستند ، فیلم های سینمایی و ... در کنار اخبار خبرگزاری ها ، سایت ها ورسانه های مکتوب از مهمترین ابزار های عمل در فرآیند دیپلماسی رسانه ای هستند اما این ابزارها چگونه در خدمت سیاستمداران قرارمی گیرند ؟
در عصر رسانه ها ، اگر دولتی بخواهد در جهت منافع خود برعلیه کشوری دیگر اقدام کند سیاستمداران آن کشور معمولا پیش از هر چیزی دو اقدام را بطور جدی مد نظر خود در عمل سیاسی و روابط بین الملل قرار می دهند ؛ اولا سعی می کنند دولت های دیگر در سطح جهان بخصوص دولت های اثر گذار منطقه را متقاعد سازند که عمل و شیوه ایشان قانونی ، مطابق با اصول مورد توافق سازمان ملل و به نفع جامعه بشری است . در ثانی در عصر جهانی شدن وگسترش تکنولوژی ارتباطات که هیچ چیز از چشمان مردم و شهروندان جهانی دور نمی ماند سعی می کنند تا علاوه بر دولت ها مردم خود و مردم کشور های مختلف و همچنین گروه های مردم نهاد (NGO) و سازمان های غیر دولتی اثر گذار ودر کل افکار عمومی جهانیان را متقاعد سازند که رفتار دولت مطبوعشان مخالف با آزادی و به عنوان مداخله در امور کشور دیگر محسوب نمی شود . تجربه نشان می دهد که همواره استفاده از فناوری روز ارتباطات ، به جهت نقش موثر و غیر قابل تصوری که در موفقیت و حصول نتایج فوق برعهده داشته اند بسیار مورد توجه این دولت ها بوده است . در بسیاری از منابع از این امور با عنوان « عملیات روانی » نیز یاد می کنند . می توان گفت ؛ هدف دیپلماسی رسانی در عملیات روانی فراملی ، ایجاد تنفر و دشمنی نسبت به حاکمیت کشور آماج ، اعمال فشار های سیاسی ، فرهنگی و نظامی کشور های دیگر بر کشور های آماج ، ایجاد رغبت و علاقه به کشور کارگزار و مشروعیت بخشی و توجیه اعمال و رفتار کارگزاران عملیات روانی یا دیپلماسی رسانه ای است ( ضیایی پرور ، 10:1383) .
این شیوه ای است که سالها دولت های غربی در مواجهه با انقلاب اسلامی به عنوان آخرین انقلاب هزاره دوم و پدیده ای مهم و موثردر آغاز هزاره سوم که منشاء تحولات بزرگی در سطح جهان شده ، دنبال می کردند اما سوال مهم اینست که در مواجهه با این جریان چه راهبردی را باید در پیش گرفت ؟ . در پاسخ به این سوال توجه به دو نکته اساسی بسیار لازم و مهم است ؛ اول آنکه وقتی با ابزار رسانه مورد تهاجم قرارمیگیریم ، بهترین راهبرد دفاعی استفاده از همان ابزار و آماده شدن برای هرگونه مقابله است یعنی توجه به تولیدات رسانه ای و تکنیک های رسانه ای برای خنثی نمودن جریان رسانه ای جهانی حاکم و دوم آنکه در کنار این راهبرد حتما باید توجه داشت که بهترین ابزار برای بیان دیدگاه ها و جلب افکار عمومی نیز همان تولیدات رسانه ای جذاب و اثر گذار و استفاده از تکنیک های رسانه ای است . به عبارت دیگر در مواجهه با « هژمونی رسانه ای غرب » و امتداد معنی دار آن به سوی ایران باید در حوزه رسانه ، از نوعی دیپلماسی پویا برخوردار بود که نه تنها با اهداف دفاعی بلکه همزمان با رویکردی تهاجمی طراحی و اجرا شود . این مهم نیازمند وجود یک سازمان رسانه ای پویا است که بتواند از رسانه های خبری و خبرگزاری ها گرفته تا صنعت چاپ و نشر و مهمتر از همه رسانه های تصویری را در هدایت و راهبری خود درآورد .

• راهبرد رسانه ای پیشنهادی به دولت
با توجه به آنچه گفته شد و براساس اهمیت روز افزونی که رسانه ها در روابط بین الملل برخوردارند و مهمتر از آن نقش کلیدی رسانه ها در پیشبرد اهداف دولت ها ، به نظر می رسد دولت یازدهم نمی تواند از این ظرفیت مهم در سیاست خارجی خود که می تواند رکنی مهم در موفقیت دولت و آینده نظام محسوب شود غافل بماند . بخصوص آنکه در حال حاضر تقریبا تمام رسانه های اثر گذار و بهتر بگوییم شبکه رسانه ای جهانی در اختیار جریان خاصی از غرب به سرکردگی آمریکا است و این کمپانی های بزرگ رسانه ای هستند که جریان اطلاعات و اخبار را در دنیا راهبری می کنند و از اینرو نه تنها هرگونه مقابله با آن عملا دور از ذهن به نظر می رسد بلکه از بعد دیگر سکوت و بی تفاوتی در مقابل آن هم میسر نیست و ممکن است هر جامعه هدفی همچون ایران را با چالشهایی بسیار اساسی در ابعاد هویتی مواجه سازد که در نهایت چیستی نظام و ماهیت آن را با خطر مواجه سازد از اینرو پیگیری هدفمند و برنامه ریزی شده سه راهبرد زیر بطور همزمان در کوتاه مدت و میان مدت توصیه می شود :

1- استفاده بهینه از ظرفیت رسانه ای موجود
در حال حاضر ده ها خبرگزاری ، شبکه های تلویزیونی دولتی ( صدا وسیما ) ، انتشارات ، شرکت های فیلم سازی ، سایت و.... در ایران فعالیت می کنند اما تقریبا می توان گفت از کمترین اثر گذاری خبری و رسانه ای در منطقه برخوردارند و مهمتر از همه آنکه در بسیاری از موارد خود در تهیه خبر و تولید بسته های رسانه ای ( برنامه های تلویزیونی ، آثار مکتوب و... ) به شدت وابسته به شبکه رسانه ای غرب هستند . این نقیصه ای بزرگ است که باید به تدریج آن را رفع نمود . در واقع اگر خوب به موضوع بنگریم این شبکه رسانه ای با بازپخش و انتشار پیام و تولیدات رسانه ای آن کمپانی های بزرگ ، خود در جهت گسترش دیپلماسی رسانه ای غرب گام بر می دارد . حال آنکه می توان این رویه و نقیصه بزرگ را با بهره گیری از تیم مدیریتی توانا وکارآمد و مهمتر از همه متخصص در حوزه های رسانه و سیاست رفع نمود .

2- طراحی رسانه های ویژه دیپلماسی
برخی از کشور ها که در حوزه دیپلماسی رسانه ای ، به شکل قوی تر عمل کرده و صاحب تجربه بیشتری هستند اغلب ؛ اقدام به تاسیس « رسانه های ویژه دیپلماسی » کرده و یا اینکه رسانه ها ی موجود را به اقداماتی بر اساس سیاست خارجی خود موظف می کنند مانند BBC و VOA ( بزرگمهری ، 247:1389) که به ترتیب متعلق به دولت انگلیس و دولت آمریکا هستند و در سطح گسترده ای ، به زبان های مختلف ، منعکس کننده اهداف سیاست خارجی دولت های مطبوع خود هستند . این هدف در ایران نیز با راه اندازی رادیو ها و شبکه های تلویزیونی برون مرزی تا حدودی پیگیری می شود اما با توجه به وضعیت موجود و عدم ارتباط این شبکه ها با دستگاه دیپلماسی کشور ، به نظر می رسد که نیازمند طراحی دقیق تر در استراتژ ی و باز تعریف اهداف و ماموریت ها می باشند .
3- گسترش شبکه های رسانه ای خصوصی
بی شک تمرکز تمام سیاست خارجی بر دوش چند رسانه دولتی آنهم با ویژگیهایی که از رسانه های دولتی سراغ داریم نمی تواند کافی و اثر بخش باشد . اکنون فعالیت شبکه های رسانه ای خصوصی در دنیا امری عادی و بدیهی است که هنوز در ایران با دیده شک و تردید به آن نگریسته می شود . با گسترش شبکه های رسانه ای خصوصی ، اعم از خبرگزاریها ، رادیو ها ، شبکه های ماهواره ای تلویزیونی و شرکت های بزرگ فیلم سازی ، همگام وهمراه با سیاست های کلی نظام ، اگر چه ممکن است این شبکه ها بطور مستقیم از دولت دستور دریافت نکنند اما بطور طبیعی ؛ این شبکه ها به علت بلوغ حرفه ای و همچنین مسئولیت پذیری حرفه ای می توانند در جهت سیاست های کلان نظام خود در جهان عمل کنند و چون مستقل از دولت و حاکمیت هستند تاثیر گذاری آنها بیشتر است ( اردستانی ، 84:1383) . جادارد این مهم از این پس جدی تلقی شود و در خصوص موانع قانونی وحتی فرهنگی یا سیاسی آن اندیشه شود و در صورت لزوم حتی برخی قوانین متناسب تصویب و یا در برخی قوانین بازنگری شود .
سخن آخر
به نظر می رسد اکنون که بسیاری از چالش های پیش روی دولت یازدهم اعم از تحریم های اقتصادی و تحریم های نفتی و نیز مشکلات اقتصادی داخلی و مهمتر از آن موضوع پرونده هسته ای در گرو سیاست خارجی دولت است و در این راه دولت برای پیشبرد اهداف خود نیازمند اقناع افکار عمومی جهانی است ، استفاده از پتانسیل های گسترده رسانه ای و پیگیری نوعی « دیپلماسی رسانه ای » می تواند بسیار لازم و در عین حال اثر بخش باشد . این مهم در صورت بکارگیری افراد متخصص در امور و بر قراری ارتباط استراتژیک با شبکه رسانه ای کشور و نیز باز تعریف ارتباطات میسر خواهد شد و مهمتر از همه آنکه باید توجه شود « رسانه » دقیقا همانند « دیپلماسی » یک علم است و برای تحقق اهداف مرتبط با آن باید پیش از هرچیز به میزان دانش فنی و تخصص افراد و مدیریت ها توجه شود .

  *کارشناس رسانه و کارشناس ارشد علوم سیاسی

منابع فارسی :
1- اردستانی ، حسن ( 1383) ، عملیات روانی ودیپلماسی رسانه ای ، فصلنامه عملیات روانی ، سال دوم ، شماره 7.
2- گیلبا ، ایتان ، ( 1388) ، ارتباطات جهانی وسیاست خارجی ، مترجم : حسام الدین آشنا و محمد صادق اسماعیلی ، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) چاپ اول .
3- بزرگمهری ، مجید ، (1389) ، انقلاب اسلامی تهدید نرم ودیپلماسی رسانه ای ، افق ، نشریه تخصصی اداره کل آموزش وپژوهش صدا وسیما ، شماره 68 .
4- ضیایی پرور ، حمید ( 1383 ) جنگ نرم ، ویژه جنگ رسانه ای ، تهران ، انتشارات ابرار معاصر.

منابع خارجی :

1- Taylor, Philip M(1997) Global Communications International Affairs and the Media since 1945, Ruutledge Publication.
2- Gilba, Eytan (2002) Glibal Communication and Foreign Policy, pub Journal of Communication December 2002.
3- Louw, P. Eric (2005) the Media and Political Process, pub SAGE