شیعیان جعفری ترکیه

پیشینۀ تاریخی

شاه اسماعیل در اشاعۀ تشیع در ایران و کشورهای همسایه تلاش می‌نمود؛ هنگامی که او به سلطنت رسید، مذهب تشیع را به صورت مذهب رسمی ایران اعلام کرد و هواخواهان بسیاری در منطقه آسیای صغیر به دست آورد. در این زمان تشیع در آسیای صغیر به دو صورت متجلی شد:

1٫ قزلباش‌ها، که به تکیه اردبیل وابسته بودند و مرادشان اسماعیل بود؛

2. بکتاشی‌ها، که به تکیه حاجی بکتاش ولی وابسته بودند و مرشد ایشان بالیم سلطان بود.تقویت روز افزون قدرت شاه اسماعیل و نفوذ معنوی او در میان ترکمن‌های آسیای صغیر، عثمانیان را به وحشت انداخت؛ از این‌رو بایزید دوم تعدادی از شیعیان را به مورا، گیریت، مودون و کورون تبعید کرد. در زمان سلطنت سلطان سلیم اول در عثمانی، نفوذ تشیع در آسیای صغیر بسیار زیاد بود.

گفته می‌شود که سلطان سلیم برای مقابله با شیعیان و طرفداران اهل بیت(ع) به سوی بکتاشی‌ها روی آورد و با ملاطفت و مهربانی با آنها رفتار نمود. او همچنین شیخ‌الاسلام ابن کمال را واداشت که فتوایی بر ضد قزلباش‌ها صادر کند و پس از صدور این فتوا، دستور قتل افراد زیادی را صادر کرد و بعد از آن، به فکر جنگ با شاه اسماعیل افتاد. پس از سقوط دولت صفوی، شیعیان آسیای صغیر به تدریج از ایران دور، و در نتیجه از تشیع بیگانه شدند که این گسستگی در دوره‌های بعدی نیز ادامه یافت.

پراکندگی جغرافیایی

در مورد جمعیت دقیق شیعیان دوازده امامی ترکیه حرف و حدیث بسیار است ولی آن چیزی که می‌توان تخمین زد جمعیتی حدود یک‌و‌نیم تا سه میلیون نفر را تشکیل می‌دهند. عمدۀ شهرهای شیعه‌نشین ترکیه در شرق این کشور و در مجاورت ایران و جمهوری آذربایجان قرار دارد؛ اگرچه اکنون در سراسر این کشور پراکنده شده اند. پراکندگی جمعیت این گروه در ترکیه به صورت زیر است:

1٫ شرق و شمال شرقی ترکیه: شهرها و روستاهای این منطقه که در مرز ایران، ارمنستان و نخجوان واقع شده، مانند شهرهای اغدیر، قارص، توزلوجا، آرالیک، تاشیلی‌چای، آکیاکا و آرپاچای بیشتر شیعه‌نشین هستند. استان قارص از مهم‌ترین محل‌های تمرکز شیعیان است. مردم این استان به زبانی نزدیک به زبان آذربایجان ایران سخن می‌گویند. همچنین استان اغدیر نیز یکی دیگر از مراکز شیعیان جعفری به‌شمار می‌رود.

2٫ شمال غربی ترکیه: بیشتر جمعیت شیعیان دوازده امامی این مناطق در شهرهای استانبول، بورسا و ازمیر سکونت دارند.

3٫ مرکز ترکیه: بیشترین تجمع شیعیان جعفری در مرکز ترکیه در پایتخت این کشور، آنکاراست.4٫ غرب ترکیه: در شهرهایی چون ازمیر و تورگوتلو.

شیعیان در جامعه امروز

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تحولی بنیادین در جامعۀ شیعۀ جعفری ترکیه پدید آمد که نگاه اکثریت جامعه و توجه حکومت به این اقلیت مذهبی را به دنبال داشت. شیعیان جعفری این سرزمین، از خود فراموشی، به نوعی خودباوری رسیدند و برای دستیابی به منزلتی متناسب با میزان توجهی که در جهان اسلام و ازجمله ترکیه به مذهب اصیل تشیع صورت گرفته بود، به تحرک درآمدند.

تودۀ اهل سنت، تفاوت میان شیعۀ امامیه و علویان را دریافت و به‌ویژه در میان نسل جوان متعهد، نسبت به شیعیان متدین، صمیمیت و نزدیکی ایجاد شد. حکومت ترکیه با توجه به ارتباطات دیرین و رو به گسترش جامعۀ شیعۀ جعفری این کشور با حوزه‌های علمیه ایران و تأثیرات احتمالی این اقلیت کوچک بر اقلیتی بزرگ‌تر، یعنی علویان، توجه خود را به سوی شیعیان جعفری معطوف نمود. شایان ذکر است که شیعیان ترکیه مسئولیت‌های مهمی در ارکان قدرت ندارند و بیشتر به مشاغل آزاد و غیر دولتی اشتغال دارند.

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در میان شیعیان ترکیه گروه‌های مذهبی فعالی شکل گرفته که در عرصه‌های مختلف مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی و اقتصادی فعالیت دارند و هر کدام به نحوی امور شیعیان هوادار خود را رتق و فتق می‌کنند. اگرچه شکل‌گیری این گروه‌ها مخالفانی هم دارد و برخی معتقدند وجود گروه‌های چندگانه در میان شیعیان زمینه‌ساز تفرقه در میان جامعۀ شیعیان شده و باعث گردیده در حد همان اقلیتی هم که هستند نتوانند اثرگذار باشند. البته همان ها اضافه می‌کنند که این تعدد گروه‌ها بیشتر در میان رهبران گروه‌هاست و عامۀ شیعیان با یکدیگر خط‌کشی و گروه‌بندی ندارند. در هر صورت در حال حاضر چند گروه عمدۀ شیعی در ترکیه وجود دارد که در ادامه به اجمال معرفی می‌گردند:

قدیمی‌ترین گروه شیعی در ترکیه، گروه زینبیه به رهبری شیخ صلاح‌الدین اوزگوندوز است. این گروه بیشتر شامل مسلمانان مهاجر از مناطق شرقی ترکیه به استانبول هستند که به منظور فعالیت‌های اقتصادی به این شهر آمده‌اند. گروه زینبیه ابتدا به‌صورت پراکنده در منطقۀ هالکالی مستقر شدند و فعالیت خود را با تأسیس مسجدی به نام زینبیه و گرد آوردن شیعیان مهاجر در استانبول آغاز کردند.

این مسجد یک سال پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تأسیس شد. شیخ صلاح‌الدین اوزگوندوز رهبر این گروه و شیخ حمید توران امام جماعت مسجد زینبیه، در ابتدای پیروزی انقلاب از وقایع رخ‌داده در ایران حمایت کردند و به همین علت از سوی نظام لائیک به زندان محکوم شدند. آنها متهم به ترویج خمینی‌گری بودند.

در آن ایام مسئولان گروه زینبیه معتقد بودند که اگر تنها یک مسجد داشته باشند، به‌راحتی می‌توانند آن را تعطیل کنند، اما اگر شیعیان دارای چندین مسجد باشند، امکان مقابله با آنها کمتر خواهد شد. ازهمین‌رو طرح احداث مسجد در مناطق شیعه‌نشین استانبول را با سختی¬های فراوان آغاز کردند. در همین راستا مساجد متعددی همچون مسجد امام علی(ع)، مسجد امام حسن(‌ع)، مسجد امام حسین(ع)، مسجد ابوطالب و … احداث شد که همان ایام روزنامه‌ی حریت (از پرتیراژترین روزنامه‌های ترکیه) نسبت به افزایش مساجد شیعیان در این کشور هشدار داد.

در حال حاضر مسئولان زینبیه روابط نسبتاً خوبی با دولت اردوغان دارند و دولت ترکیه شیخ‌صلاح‌الدین را به عنوان رهبر شیعیان ترکیه مورد توجه قرار می‌دهد. اگر چه مسولان آن روابط خوبی با مقامات و نهادهای ایرانی هم دارند و در برنامه های مختلف دینی و سیاسی در ایران از ایشان دعوت بعمل می آید اما گفته می شود آنها چندان تمایلی برای آشکار نمودن این روابط در داخل ترکیه ندارند. این گروه پایگاه اینترنتی چند زبانه ای به آدرس www.zeynebiye.com دارد.

گروه دوم، مؤسسه فرهنگی کوثر است. کوثر اولین مؤسسه رسمی شیعیان ترکیه است که از سال 1992م فعالیت خود را در زمینۀ علمی ـ‌ فرهنگی آغاز نمود. هستۀ مرکزی این گروه را روحانیان آذری زبان ترکیه ای که در قم تحصیل کرده اند، تشکیل می‌دهند و با مدیریت یک گروه دوازده نفره فعالیت می‌نماید. دفتر اصلی آن در استانبول قرار دارد و در شهرهای دیگر ترکیه همچون آنتالیا، ازمیر و آنکارا نیز دارای چندین دفتر و نمایندگی است.

انتشارات کوثر که منظم‌ترین مؤسسۀ انتشاراتی شیعیان ترکیه به‌شمار می‌آیند وابسته به این گروه است و تاکنون بالغ بر شصت جلد کتاب منتشر نموده است.ازجمله منشورات این انتشارات می‌توان به ترجمه و انتشار تفسیرالمیزان، کتب امام خمینی(ره) و شهید مطهری اشاره کرد. مدیریت این انتشارات برعهدۀ عباس کاظمی است.

همچنین مجلۀ «قبله» نیز از طرف این مؤسسه به انتشار می‌رسد که غدیر آکاراس، امام جماعت مسجد مهدیه استانبول، سردبیری آن را برعهده دارد. از فعالیت‌های فرهنگی دیگر این گروه می‌توان به دوبلۀ چند فیلم شیعی مانند سریال ولایت عشق به زبان ترکی اشاره کرد. مشی گروه کوثر، مشی فرهنگی است و بیشتر اعضای آن مقلد امام خمینی(ره) و آیت‌الله خامنه‌ای هستند.

انجمن تایدر (TAYDER) (انجمن تحقیقات و همیاری اجتماعی) در سال 2006م، با هدف شناسایی، سازماندهی و آموزش دانشجویان شیعه ترکیه و نیز بسط اندیشۀ انقلاب اسلامی در این کشور تأسیس شد. این انجمن پس از شناسایی و ارتباط‌گیری با دانشجویان شیعه در شهرهای مختلف ترکیه فعالیت‌های خود را در زمینۀ حفظ و تقویت هویت مذهبی آنها و سازماندهی و ایجاد اتحاد بین آنها ادامه ‌داد.دفتر مرکزی انجمن تایدر در شهر استانبول قرار دارد. علاوه بر آن، این انجمن دارای دفا‌تر (خوابگاه‌های دانشجویی) در پانزده شهر ترکیه است. درکل فعالیت‌های انجمن تایدر را می‌توان در چهار بخش کلی طبقه بندی نمود:

1٫ جذب و سازمان‌دهی دانشجویان شیعه: شناسایی و برقراری ارتباط با دانشجویان شیعه در دانشگاه‌های مختلف ترکیه و جذب و متشکل کردن و اسکان‌دادن گروهی آنها در خوابگاه‌های اجاره‌ای در نزدیکی دانشگاه‌های شهرهای مختلف، و نیز کمک مالی مستمر و موردی به تعدادی دیگر از دانشجویان شیعه.

2٫ آموزش دانشجویان شیعه: تلاش جهت رشد فکری و عقیدتی دانشجویان شیعۀ تحت پوشش و تربیت آنها در خط انقلاب اسلامی و ولایت فقیه از طریق ارسال کتاب‌های عقیدتی فرهنگی، برگزاری جلسات هفتگی دانشجویی در شهرهای مختلف و برگزاری اردوهای آموزشی سالانۀ دانشجویی.

3٫ برگزاری برنامه‌های فرهنگی سیاسی: برگزاری کنفرانس وحدت اسلامی در استانبول، مشارکت در برپایی خیمۀ حماسۀ عاشورا در ایام محرم در شهر اغدیر، برگزاری مراسم روز قدس در شهرهای مختلف ترکیه (استانبول، بورسا، اغدیر) برگزاری تجمع حمایت از مردم بحرین در مقابل سفارت عربستان در استانبول.

4٫ فعالیت‌های رسانه‌ای: وب سایت خبری ـ تحلیلی (rasthaber.com)، پایگاه خبری اصلی شیعیان ترکیه در اینترنت است که توسط این انجمن راه‌اندازی شده است. این سایت پس از تثبیت جایگاه خود بین مسلمانان و به‌ویژه شیعیان ترک زبان، بخش آذری خود را نیز در دو قسمت اخبار و مقالات آغاز نموده است.

سایت (rasthaber ) در حال حاضر علاوه بر پیشرو بودن در اطلاع‌رسانی و تحلیل سیاسی ــ اجتماعی در امور منطقه ای ــ بین‌المللی بین سایت‌های متعلق به شیعیان ترکیه به پایگاهی برای نویسندگان جوان شیعی و بستری جهت هدایت فکری آنها و تشویق دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها به نویسندگی و تحقیقات اجتماعی سیاسی در بستر این سایت تبدیل شده است. این سایت درحال‌حاضر پربیننده‌ترین سایت شیعی ترکیه به‌شمار می‌آید. همچنین سایت‌های وابسته تخصصی در چهار حوزۀ چندرسانه‌ای، بانوان، کودکان و اندیشه نیز در حال راه اندازی است. مدیریت این انجمن برعهدۀ ضیاء یلماز است.

البته گروه‌های دیگری هم در میان شیعیان ترکیه وجود دارند که فعالیتشان محدودتر است؛ از جمله: انجمن مظلوم در (مظلومان) که چندی پیش میزبانی شاخۀ آسیایی کاروان بین‌المللی الی‌بیت المقدس را در ترکیه به همراه انجمن تایدر بر عهده داشت؛ موسسه اهل بیت(ع)؛ موسسه آل طه و … .

سید صادق علوی

منبع: ماهنامه زمانه شماره 29-30