نابغه‌ای که مرجع مجتهدان بود

در شماره‌‌های پیشین «ابن‌فهد حلی»، «سیدبن طاووس»، «سید بحرالعلوم»، «شیخ مفید»، «شیخ صدوق»، «شیخ کلینی»، «علامه حلی»، «سید مرتضی» و «سید رضی» معرفی شدند.

ولادت‏

ابو جعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به «شیخ الطائفه» و «شیخ طوسی»، در رمضان المبارک سال 385 هجرى قمرى (995 میلادى) در طوس دیده به جهان گشود.

ایشان از ستارگان بسیار درخشان جهان اسلام و شیعه است و در فقه، اصول، حدیث، تفسیر، کلام و رجال تالیفات فراوان دارد و خدمات ارزنده‌ای داشته است.

طوس‏

طوس یکى از چهار شهر معروف خراسان بود. شیخ طوسى در کتاب الفهرست، خود را طوسى نامیده است. شهر طوس در زمان اقامت شیخ، زیر سلطه و فشار سیاسى ترکان نومسلمان غزنوى قرار داشت که بالتبع شیعیان آسایشى نداشتند.

شاید علت اینکه برخى از مورخین و تراجم نگاران به اشتباه، شیخ طوسی را شافعى مذهب دانسته‌‌‏اند؛ نفوذ و گسترش سیاسى شافعیه در خراسان باشد.

از لحاظ فرهنگى، شهر طوس یکى از پر آوازه‌‏‌ترین شهرهاست؛ از آنجا شاعرى مانند «فردوسى»، نابغه‌‌‌‏اى در فقه، کلام، حدیث و تفسیر نظیر «شیخ طوسى»، دانشمند و محقق برجسته‌ای مانند «خواجه نصیرالدین طوسی» و شخصیت بزرگی مانند «غزالى» برخاسته‌‌اند.

خاندان‏ شیخ طوسی

خاندان شیخ طوسى تا چند نسل همه از علما و فقها بوده‌‏اند. پسرش شیخ ابو على ملقب به «مفید ثانى» فقیه جلیل القدرى است و کتابى به نام ‏«أمالی» دارد و کتاب‏ «النهایة» تالیف پدرش را نیز شرح کرده است.

دختران شیخ طوسى نیز فقیهه و فاضله بوده‌‏‌اند.

شیخ ابوعلى، فرزندى به نام «شیخ ابوالحسن» داشت که بعد از پدرش مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل شد.

تحصیلات‏ شیخ طوسی

شیخ طوسی در سال 408 هجرى یعنى در 23 سالگى به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش سید مرتضى علم الهدى، ریاست علمى و فتوایى شیعه به او منتقل شد.

شیخ طوسى مدت پنج سال نزد شیخ مفید درس خوانده است. سالیان دراز از سید مرتضى بهره‌‌‏مند شده است. استادش سید مرتضى در سال 436 هجرى درگذشت و او دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولى بعد به علت یک سلسله آشوب‏‌ها که در نتیجه خانه و کاشانه‌‌‏اش به تاراج رفت، به نجف مهاجرت کرد و حوزه علمیه نجف را در آنجا تاسیس کرد.

شخصیت و عظمت علمى‏ شیخ طوسی

شیخ طوسی مؤسس حوزه علمیه نجف است.

کتابى در فقه به نام‏ «النهایة» دارد که در قدیم الایام کتاب درسى طلاب بوده است.

کتاب دیگر او به نام‏ «المبسوط» است که فقه را وارد مرحله جدیدى کرده است و در زمان خود مشروح‌‏‌ترین کتاب فقهى بوده است.

در کتاب دیگر خود به نام ‏«الخلاف» آراى فقهاى اهل سنت و شیعه را بیان کرده است.

اگر در فقه، «شیخ» را به طور مطلق بگویند، منظور شیخ طوسى است و اگر «شیخان» بگویند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسى است.

شیخ طوسى نویسنده دو کتاب از کتب اربعه شیعه است. کتب اربعه، نام چهار مجموعه کتاب حدیثی است که از پراهمیت‌‌ترین کتاب‌‌‌های حدیثی نزد شیعه محسوب می‌‌‌شوند.

کتابهای شیخ طوسی عبارت است از: «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار فِیمَا اختُلف مِن الاخبار»

شیخ طوسی، سه کتاب مهم درباره علم رجال دارد که از منابع اولیه علم رجال شیعه محسوب می‌شوند. «رجال شیخ»، «فهرست شیخ» و «رجال کشّی» (این کتاب، تلخیص شیخ طوسی از اصل کتاب کشّی است)

در تاریخ نوشته‌اند بعد از وفات شیخ طوسی، تا مدت‌ها معمولا فقها جرأت مخالفت با آراء شیخ طوسی را به خود راه نمی‌دادند لذا شیخ طوسی مرجع مجتهدان و فقها هم بود.

شیخ طوسی، کتاب بسیار مفید و برجسته‌‌ای در تفسیر قرآن به نام «التبیان» دارد. تفسیر تبیان نخستین تفسیر جامع شیعی است که شامل تمام مباحث و علوم قرآنی است. این تفسیر یکی از اصیل‌‌ترین و جامع‌‌ترین تفاسیر به شمار می‌‌‌آید که منبع و ماخذ بسیاری از تفاسیر است.

قرن چهارم و پنجم، بستر مناظرات، تألیفات و نشر کتب کلامى و تفاسیر کلامى بوده است. مناظرات شیخ مفید با سران اشاعره و اعتزال و نگارش بیش از 50 اثر کلامى، همچنین تألیف کتاب شافى توسط سید مرتضى در ردّ کتاب المغنى عبد الجبّار، از جمله شواهد مدّعاى فوق است.

شیخ طوسى نیز به خاطر مقام والاى علمى که احراز نموده بود؛ از سوى خلیفه، عهده‌‏‌دار کرسى کلام شد.

وى بیش از 15 اثر کلامى از خود به جاى گذارد که از همه مهمتر کتاب تلخیص الشافى اوست.

البته تفسیر شریف تبیان که نظیر دو کتاب تهذیب و استبصار وى از آثار بسیار مهم اوست؛ داراى پرتوهاى کلامى دقیقى است که مفسّر در آن با استناد به آیات، به اثبات حقّانیّت شیعه و ردّ و ابطال مخالفین، بویژه آراء اهل سنّت و اشاعره پرداخته است. همچنین سه کتاب‏ «شرح الجمل» و «المفصّح» در امامت و «الاقتصاد الهادى الى الطریق الرشاد» از دیگر آثار کلامى ارزشمند شیخ است.

شیخ طوسی در کلام بزرگان

نجاشی

نجاشى که از اساتید شیخ بوده در کتاب رجالش درباره شیخ الطائفه مى‌‏گوید: از علماى امامیه و مورد اعتماد و از چهره‏‌‌هاى سرشناس زمان ما است. او از شاگردان استاد ما ابو عبد الله بوده و آثارى چند تألیف کرده است.

علامه

علاّمه حلّى در خلاصه خود مى‏گوید: نخستین ابو جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی قدس الله روحه، پیشوای علمای امامیه و رئیس طائفه و دارای جلالت قدر و منزلتی عظیم است. موثق، مورد کمال اعتماد و صداقت و صاحب نظر در اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام، ادب (ادبیات عرب) است و همه فضائل منسوب به اوست. او در تمامی فنون اسلام کتاب نوشته است و اوست که عقاید شیعه را در اصول و فروع مهذب نمود. جامع کمالات نفسانی در علم و عمل و شاگرد شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان بود.  

سید بحرالعلوم

علامه بحرالعلوم در رابطه با شیخ طوسی می‌‌گوید: ابو جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی شیخ‌الطائفه المحقة و برپادارنده پرچم‌‌های شریعت حَقّه، پیشوای فرقه بعد از ائمه معصومین (ع) و تکیه گاه شیعه امامیه در کلیه موضوعاتی است که به مذهب و دین تعلق داشته باشد. محقق اصول، فروع، مهذب فنون معقول و مسموع است. هرگاه به طور مطلق گفته شود – شیخ‌الطائفه – منظور اوست.

همچنین گفته است: همه علمای اسلام از شیخ طوسی به این طرف، ریزه‌ خوار علم و کتابهای شیخ طوسی‌‌‌اند.

علامه وحید بهبهانی

علامه وحید بهبهانی می‌‌گوید: شیخ طوسی مرجع دانشمندان زمان بود. من از اساتیدم شنیدم و خودم نیز تتبع و بررسی کردم و دیدم بیش از 300 مجتهد از شیعه و سنی، در درس ایشان بودند.

آیت الله العظمی بروجردی

آیت‌الله بروجردی به اندازه‌‌ای به شیخ طوسی معتقد بود که اگر شیخ طوسی فتوایی داده بود، ایشان از کنار آن فتوا به آسانی نمی‌‌گذشت. آیت‌الله بروجردی می‌‌فرمود اگر شیخ طوسی دلیلی نداشت، این فتوا را نمی‌‌داد.

لذا اگر می‌‌خواست برخلاف فتوای شیخ طوسی فتوا بدهد، احتیاط می‌کرد و برای فتاوا و کتابهای ایشان ارزش قائل بود.

حضرت امام خمینی

امام خمینی می‌فرماید: «شیخ طوسى» که مبدأ این امور و ارزنده ترین اشخاص در جامعه تشیع بوده است یک کاخ‌‏نشین نبوده است؛ اگر کاخ‌‌‏نشین بود نمى‌‌‏توانست این کُتبى که تحویل جامعه داده است و این شاگردهایى که تحویل جامعه داده است تحویل بدهد. در قشر مرفه نمى‌‌‏شود یک همچو کارى انجام‏ بگیرد.

همچنین می‌فرماید: شیخ طوسى علیه الرحمه، در سن پنجاه‏ و دو سالگى درس مى‌‌‏رفته است، در صورتى که در سن بین بیست و سى بعضى از این کتابها را نوشته است! کتاب تهذیب را گویا در همین سن و سال به رشته تحریر در آورده. و در پنجاه و دو سالگى در حوزه درس مرحوم سید مرتضى علیه الرحمه، حاضر مى‏‌‌شده که به آن مقام رسیده است.

آیت الله خویی

آیت‌الله خوئی می‌فرماید: من در میان علمای اسلام شخصیتی بالاتر از شیخ طوسی ندیدم و اگر درباره او شیخ‌الطائفه امامیه گفته شده، واقعا به حق گفته شده است.

آیت الله شهید مطهری

متفکر شهید، درباره شیخ طوسی عبارات جالبی دارد که برخی از آنها را نقل‌ می‌‌کنیم:

1. شیخ بزرگوار ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسى یکى از درخشان‌‌‏ترین ستارگان جهان اسلام است. شیخ طوسى نمونه کاملى است از تجلّى اسلام در کالبد ایرانى. از زندگى امثال شیخ طوسى مى‏‌‌توان کاملًا پى برد که معنویت اسلام تا چه اندازه در اعماق روح مردم این مرز و بوم نفوذ کرده است تا آنجا که افرادى مانند طوسى سراسر زندگى خود را وقف خدمت به این دین کرده و دمى نیاسوده‌‌‏اند و تا آخرین نفس باز نایستاده‌‌‏اند.

2. شیخ طوسى یکى از مجتهدان و فقهاى طراز اول اسلام است و به حق شیعه امامیه او را بزرگ خود (شیخ الطائفه) نامیده است.

3. سراسر وجود شیخ طوسى از ایمان اسلامى و شور اسلامى و علاقه به خدمت به اسلام موج مى‌‏‌زند. او یک دلباخته سر از پا نشناخته است. ولى این شور و ایمان و دلباختگى هرگز او را به سوى جمود و تقشر سوق نداده است. او با جامدان و قشریان نبرد کرده است. او اسلام را آنچنان که شایسته است شناخته است و لهذا حق عقل را محترم شمرده است.

4. شیخ طوسى با آنکه محدّثى عظیم الشأن است و کتاب تهذیب الاحکام و کتاب استبصار او بهترین دلیل بر مدّعاست، مسائل اصول دین را حق طلق عقل مى‌‏‌داند به این معنى که تعبد و تقلید را در این مسائل جایز نمى‌‌‏شمرد.

5. شیخ طوسى در عصر خود نیاز به تحولى در فقه و اجتهاد را احساس مى‏‌‌کند و مانند موارد مشابه، برآوردن چنین نیازى بدون- به اصطلاح امروز- سنت شکنى و جریان برخلاف عادت مألوف میسر نیست. بنابراین شجاعت عقلى و ادبى ضرورت مى‏‌‌یابد و شیخ با شجاعتى که مخصوص شخصیتهاى برجسته‌‏‌اى از طراز خود اوست با نوشتن کتاب مبسوط چنین گامى را برمى‌‏‌دارد و فقه و اجتهاد شیعه را وارد مرحله جدیدى مى‌‏‌کند.

6. شاید در میان علماى اسلام به اندازه شیخ طوسى کسى خدمت نکرده است و شاید یکى دو نفر به ایشان برسند.

7. شیخ الطائفه بلکه شیخ الطائفه‌‌‏هایى براى قرن چهاردهم ضرورى است که اولًا با ضمیرى روشن نیازهاى عصر خویش را درک کنند.

ثانیاً با شجاعت عقلى و ادبى از نوعى شجاعت شیخ الطائفه دست به کار شوند.

ثالثاً از چهارچوب کتاب و سنت خارج نگردند.

چه مى‏‌دانیم، شاید روزگار آبستن به چنین مردانى که از امثال شیخ الطائفه ملهم خواهند بود بوده باشد. اینقدر مى‏‌‌دانیم که خداوند دین خود را وا نخواهد گذاشت.

رهبرى شیعه‏

بعد از رحلت سید مرتضى علم الهدى، رهبرى و پرچمدارى شیعه به شیخ طوسى رسید.

در این هنگام منزل شیخ در محله کرخ بغداد، پناهگاه، مقصد و مقصود مسلمانان بود. جهت درک محضر او، علما و دانشمندان بسیارى از سراسر سرزمین اسلامى، قصد بغداد را مى‏‌نمودند تا افتخار مجالست و شاگردى او را دریابند و از چشمه خروشان علم الهى که بر زبان او جارى مى‏شد، استفاده کنند.

حمله به خانه شیخ طوسی و تاسیس حوزه علمیه نجف اشرف

ترکان سلجوقى در سال 447 هجرى با استفاده از ضعف آل بویه به بغداد حمله کردند و با اشغال آن حکومت آل بویه را برانداختند.

در این زمان عبد الملک وزیر متعصب طغرل بیک، به محله‏‌‌هاى شیعه‏‌‌نشین حمله کرده، به قتل و غارت آنان پرداختند و به خانه شیخ، حمله کردند تا وى را به قتل برسانند، ولى چون او را نیافتند، وسایل منزل و کتاب‏‌هاى او را آتش زدند.

بعد از این حادثه که ضایعات جبران‌‏ناپذیرى به جهان علم وارد ساخت، شیخ طوسی از بغداد خارج شد و به نجف اشرف رفت.

نجف در آن هنگام، ده کوچکى بود که تعداد کمى از شیعیان مشتاق، در جوار بارگاه مولاى متقیان امیرالمؤمنین على علیه‌‌السلام زندگى مى‌‌‏کردند.

بعد از فروکش کردن خشم و طغیان جاهلان، شیخ طوسی در نجف اشرف، حوزه علمیه‌‌‏اى تاسیس نمود که بزرگترین حوزه علمیه در میان شیعیان شد.

استادان شیخ طوسی

شیخ مفید

سید مرتضی علم الهدی

حسین بن عبید الله غضایری

ابن جنید اسکافی 

احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی

شاگردان‏ شیخ طوسی

تعداد شاگردان وى از فقها و مجتهدان و علماى شیعه، به بیش از سیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علماى اهل سنت نیز از محضر او استفاده مى‏‌‌کردند.

تألیفات‏

آثار و مؤلفات شیخ، اکنون به صورت دائرة المعارفى در دسترس قرار دارد.

شیخ طوسی از کتابخانه‌‏‌هاى بزرگى چون دار الکتب شاپور پسر اردشیر در بغداد که آن را در سال 383 وقف نمود و کتابخانه سید رضى و سید مرتضى که مشتمل بر هزاران کتاب بوده، به خوبى بهره برده است.

شیخ در زمینه‏‌‌هاى گوناگون علوم اسلامى دست به تألیف و نگارش کتب زده است. وى حدود 50 اثر از خود به جاى گذاشت.

برخى از آثار وى به صورت جوابیه و نامه، نگاشته شده است و برخی دیگر، به صورت املا و قرائت، تدریس، و سپس توسط خود شیخ یا در مواردى توسط شاگردانش، زیر نظر وى نگاشته شده است.

شیخ طوسی دو کتاب درباره مقتل نوشته است. «مختصرالاخبار المختار بن ابی عبیده ثقفی» یا «اخبار المختار» یک نوع مقتل است و دیگری «مقتل الحسین (ع)» است.

برخی کتاب‌های معروف و مهم شیخ طوسی عبارتند از:

تهذیب الأحکام، الاستبصار، النهایة، المبسوط، الخلاف،‏ عدة الأصول،‏ الرجال،‏ الفهرست،‏ تمهید الأصول، التبیان، الغیبه ‏

وفات‏

شیخ طوسى پس از 75 سال عمر پربرکت، در شب دوشنبه 22 محرم سال 460 هجرى به رحمت ایزدى پیوست و در نجف اشرف در خانه خویش به خاک سپرده شد.

شیخ طوسی در آرامگاه خود در کنار امام امیرمومنان (ع) آرامید که حدودا 500 متر با حرم حضرت امیرالمومنین علیه‌السلام فاصله داشت. طبق وصیت شیخ، خانه‌اش را تبدیل به مسجد کردند و هم اکنون همین خانه تحت عنوان مسجد شیخ طوسی معروف است.