پروژه مخاطره انگیز سد شهید مدنی تبریز به یکی از دغدغه های زیست محیطی و گردشگری منطقه تبدیل شده است

گروه اجتماعی، احداث سد شهید مدنی در دوره ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی آغاز و سپس تا دوره آقای محمود احمدی نژاد ادامه یافت  و توسط آقای رحیمی معاون رییس جمهور افتتاح و لوح آن در محوطه سد نصب گردید ، اکنون باگذشت دو دوره بعد از ریاست جمهوری آقای روحانی و یک دوره مرکب آقایان رییسی و پزشکیان هیچ بازخورد و ثمره ای از سد دیده نشد ! عده ای به بهانه سد شهید مدنی، پل ثبت شده دوره صفوی ونیار را شکستند و هیچ عکس العملی از سوی اداره کل میراث فرهنگی دیده نشد و همراه با آن در دل طبیعت جاده ای احداث گردید که موجب دسترسی نخاله ساختمانی و زباله به درون کوهستان شده است اکنون ثروت ملی پایمال شده در پای سد که معلوم نیست عکس العمل طبیعت  در صورت پرکردن پشت آن و آبگیری آن چگونه خواهد بود ، بی ثمر مانده و فقط جیب مردمان خالی شده است !  اگر سد آبگیری شود ثمرات آن نامشخص است ولی احتمال خطر حرکت دادن لایه های گسل و زمین لرزه های القایی تبریز را تهدید خواهد کرد! پرداخت خسارت به شهر و انجام کار بی مطالعه را چه کسی عهده دار خواهد بود!

به گزارش بولتن نیوز، توفیق وحیدی آذر با بیان مطلب فوق در رابطه با احداث سد شهید مدنی تبریز بر روی رودخانه آجی چای، نوشت: ساعت ها راه می رفتیم ، از تپه هایی که الان در یوسف آباد و دیگر مناطق به خانه تبدیل شده اند، می گذشتیم، تا به پای کوه عینالی برسیم !  هدف و مقصد مرحله اول رسیدن به مسجد می شد ! بعد از صبحانه ، از کهلیک بولاغی خودمان را به آجی می رساندیم و در کنار آجی به سمت شرق راه می افتادیم ! گوی بورون مجموعه تخته سنگ هایی از  کوه بود که درشمال آجی بودند که با ایجاد حوضچه ای بزرگ امکان شنا در آن پدید آمده بود! خودمان را به آب شور می زدیم و تمرین شنا می کردیم ! گاه قلاب درون آب می انداختم وچندماهی رودخانه ای به قلاب می زدم  و آخر سر با آب دبه هایی که در حوض ترلان آنها را پر کرده بودیم ، خودمان را از شر نمک ها پاک می کردیم! آجی چای ثروت طبیعی و میراث سرزمین بود!

گشت و گذار ما و پدرانمان در منطقه سرسبز و پرآب آجی چای اما با آغاز پروژه احداث سد شهید مدنی تبریز کم کم به یکی از دغدغه های زیست محیطی و گردشگری مردم منطقه تبدیل شد.

احداث سد شهید مدنی تبریز بر روی رودخانه آجی چای با توجه به شرایط زمینشناسی منطقه، همواره مورد بحث بوده است. این سد در منطقه ای با فعالیت گسل های مهم مانند گسل تبریز  و گسل مرند احداث شده که از نظر لرزه خیزی بسیار فعال هستند. در اینجا به برخی از نگرانی ها و چالش های مرتبط با احداث این سد اشاره می شود:

۱. خطرات زمین شناسی و گسل های فعال

گسل تبریز یکی از گسل های اصلی و لرزه زا در شمالغرب ایران است که در نزدیکی سد قرار دارد. حرکت این گسل میتواند باعث زلزله های شدید شود.

بارگذاری آب پشت سد ممکن است با تغییر تنش در پوسته زمین، احتمال فعالیت گسل ها یا حتی زمین لرزه های القایی را افزایش دهد.

اگر ساختگاه سد روی لایه های گسلی ناپایدار باشد، احتمال نشست زمین یا لغزش در بدنه سد وجود دارد.

۲. نگرانی های زیست محیطی و هیدرولوژیکی

رودخانه آجی چای به دلیل عبور از مناطق شور و گچی، آب تلخ و شور دارد که برای کشاورزی چندان مناسب نیست. بنابراین، ذخیره آب این رودخانه ممکن است مشکلات شوری و کیفیت آب را تشدید کند.

کاهش جریان آب پایین دست سد میتواند اکوسیستم منطقه را تحت تأثیر قرار دهد.

۳. پتانسیل خطر شکست سد (Dam Failure)

در صورت وقوع زلزله بزرگ، احتمال آسیب به بدنه سد و حتی گسیختگی آن وجود دارد که میتواند فاجعه بار باشد، زیرا شهر تبریز و مناطق اطراف در معرض سیلاب ناشی از شکست سد قرار میگیرند.

۴. آیا احداث این سد یک خطا بود؟

از نظر فنی و زمین شناسی، احداث سد در مناطق با گسل های فعال همواره پرخطر است و نیاز به مطالعات دقیق ژئوتکنیک و لرزه خیزی دارد. اگر این مطالعات به درستی انجام نشده یا خطرات دستکم گرفته شده باشند، میتوان احداث سد را یک تصمیم پرریسک دانست.

از نظر اقتصادی و تأمین آب، اگر سد بتواند بخشی از نیازهای آبی منطقه را برطرف کند، ممکن است توجیه داشته باشد، اما باید مخاطرات ایمنی به دقت مدیریت شوند.

اگرچه سد شهید مدنی تبریز ممکن است مزایایی مانند کنترل آب داشته باشد، اما خطرات زمین شناسی و لرزهای آن بسیار جدی هستند. در صورت عدم مدیریت صحیح این مخاطرات، میتوان گفت که احداث این سد انتخاب پرخطری بوده است. برای اطمینان از ایمنی سد، باید پایش مستمر لرزهخیزی، تقویت سازه سد و برنامه های مدیریت بحران به طور جدی دنبال شود.

سد شهید مدنی (معروف به سد ونیار) بر روی رودخانه آجی‌چای در نزدیکی تبریز، در منطقه‌ای با ویژگی‌های زمین‌شناسی پیچیده احداث شده است. این سد از نوع سنگ‌ریزه‌ای با هسته رسی است و با هدف تأمین آب کشاورزی دشت تبریز، کنترل شوری آب آجی‌چای، مدیریت سیلاب و بهبود شرایط گردشگری منطقه ساخته شده است. با این حال، موضوع عدم آبگیری کامل این سد و نگرانی‌های مرتبط با لایه‌های گسلی زمین و خطرات احتمالی، بحث مهمی است که در ادامه بررسی می‌کنیم:

اطلاعات کلی درباره سد و موقعیت زمین‌شناسی:

مشخصات سد: سد شهید مدنی با حجم مخزن حدود ۳۶۱ میلیون مترمکعب و هزینه ساخت بیش از ۱۰۹۲ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۰ افتتاح شد. این سد در پشت ارتفاعات عینالی در شمال تبریز قرار دارد.

رودخانه آجی‌چای: این رودخانه از دامنه‌های سبلان سرچشمه گرفته و پس از عبور از تبریز به دریاچه ارومیه می‌ریزد. منطقه اطراف سد به دلیل وجود گسل‌های فعال (مانند گسل تبریز) از نظر زمین‌شناسی حساس است.

وضعیت آبگیری: به گزارش‌ها، تملک کامل اراضی مخزن سد هنوز انجام نشده و این موضوع یکی از دلایل تأخیر در آبگیری کامل سد بوده است. همچنین، نگرانی‌هایی درباره تأثیر آبگیری بر گسل‌ها و دریاچه ارومیه مطرح شده است.

لایه‌های گسلی و خطرات احتمالی:

گسل تبریز و فعالیت تکتونیکی:

منطقه تبریز در نزدیکی گسل شمال تبریز قرار دارد که یکی از گسل‌های فعال ایران است و سابقه زلزله‌های مخرب (مانند زلزله ۱۷۸۰ تبریز) را دارد. این گسل می‌تواند تحت تأثیر فشارهای ناشی از بارگذاری آب در مخزن سد قرار گیرد.

بارگذاری هیدرولیکی: آبگیری سد باعث افزایش فشار هیدرواستاتیکی بر لایه‌های زمین می‌شود. این فشار می‌تواند در مناطق گسلی باعث لغزش گسل‌ها یا تحریک زلزله‌های کوچک (زلزله‌های القایی) شود. به‌ویژه اگر گسل‌ها از قبل تحت تنش باشند، این خطر افزایش می‌یابد.

در منابع موجود، به‌طور خاص به احتمال نفوذ آب به گسل‌ها و لغزنده شدن صفحات گسلی اشاره شده است که می‌تواند خطرات زمین‌لرزه‌ای را تشدید کند.

فرونشست و ناپایداری زمین:

منطقه تبریز و دشت اطراف آن به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در معرض فرونشست زمین قرار دارد. بارگذاری ناشی از آبگیری سد می‌تواند تنش‌های جدیدی به لایه‌های زمین وارد کند و خطر فرونشست یا ترک‌خوردگی را افزایش دهد.

مشابه این نگرانی در مورد سد چمشیر مطرح شده بود، جایی که وجود سازندهای گچی-نمکی (مانند سازند گچساران) خطر انحلال نمک و ناپایداری زمین را افزایش داده بود. اگرچه اطلاعات دقیقی درباره سازندهای زیر سد شهید مدنی در دست نیست، اما احتمال وجود لایه‌های مشابه در منطقه آجی‌چای باید بررسی شود.

نفوذ آب و شوری:

آجی‌چای به دلیل عبور از لایه‌های نمکی، آبی شور دارد که می‌تواند بر کیفیت آب مخزن سد تأثیر بگذارد. نفوذ آب شور به لایه‌های زیرین یا گسل‌ها ممکن است باعث تغییرات شیمیایی در سنگ‌ها و افزایش ناپایداری شود.

 همچنین، اگر آب مخزن به گسل‌ها نفوذ کند، می‌تواند اصطکاک بین صفحات گسلی را کاهش داده و خطر لغزش را افزایش دهد.

دلایل عدم آبگیری و تحلیل خطرات:

مشکلات تملک اراضی:

طبق گزارش‌ها، تملک کامل اراضی مخزن سد هنوز انجام نشده و این موضوع یکی از موانع اصلی آبگیری است. این مشکل نشان‌دهنده چالش‌های مدیریتی و اجتماعی است که می‌تواند اجرای پروژه را به تأخیر بیندازد.

نگرانی‌های زیست‌محیطی و گسلی:

برخی منابع به احتمال نفوذ آب به گسل‌ها و افزایش خطر زلزله اشاره کرده‌اند. با توجه به نزدیکی سد به گسل فعال تبریز، این نگرانی منطقی است و نیاز به مطالعات دقیق زمین‌شناسی و ژئوفیزیکی دارد.

همچنین، تأثیر آبگیری سد بر کاهش ورودی آب به دریاچه ارومیه مطرح شده است. اگرچه برخی معتقدند این بهانه‌ای برای تأخیر در آبگیری است، اما با توجه به بحران دریاچه ارومیه، این موضوع باید به‌طور جدی بررسی شود.

خطرات بالقوه:

زلزله القایی: تجربه سدهای دیگر (مانند سد کرخه یا سد زیردان) نشان داده که آبگیری می‌تواند زلزله‌های کوچک را تحریک کند. در منطقه تبریز، با توجه به گسل فعال، این خطر قابل‌توجه است.

شکست سد: اگرچه احتمال شکست سد پایین است، اما مطالعات نشان داده‌اند که زبری بستر آجی‌چای می‌تواند بر سرعت و عمق امواج ناشی از شکست سد تأثیر بگذارد و مناطق پایین‌دست (مانند دشت تبریز) را در معرض خطر سیل قرار دهد.

آلودگی و رسوب‌گذاری: ورود ضایعات انسانی و نخاله به آجی‌چای (مانند تخلیه روزانه ۷۰ تن ضایعات از آخولا) می‌تواند کیفیت آب مخزن را کاهش دهد و رسوب‌گذاری را افزایش دهد، که به نوبه خود ظرفیت مخزن را کم می‌کند.

عدم آبگیری کامل سد تا رفع نگرانی‌های زمین‌شناسی و زیست‌محیطی تصمیم معقولی به نظر می‌رسد. منطقه تبریز به دلیل قرارگیری در نزدیکی گسل فعال و سابقه زلزله‌های بزرگ، نیازمند مطالعات جامع‌تر در مورد تأثیر بارگذاری هیدرولیکی بر گسل‌ها است.

موارد زیر توصیه می‌شود:

مطالعات ژئوفیزیکی و هیدرولوژیکی به‌روز:

بررسی دقیق گسل‌های منطقه و میزان نفوذپذیری آنها در برابر آب مخزن.

به‌روزرسانی مطالعات هیدرولوژی با داده‌های جدید (مانند آنچه در مورد سد چمشیر پیشنهاد شد) برای ارزیابی پایداری زمین و تأثیرات شوری.

مدیریت زیست‌محیطی:

جلوگیری از تخلیه ضایعات به آجی‌چای برای حفظ کیفیت آب مخزن.

ارزیابی تأثیر آبگیری بر دریاچه ارومیه با مدل‌سازی هیدرولوژیکی.

مدیریت ریسک:

نصب سیستم‌های پایش زلزله در اطراف سد برای تشخیص زلزله‌های القایی.

تدوین برنامه اضطراری برای مدیریت سیلاب‌های احتمالی ناشی از شکست سد.

حل مشکلات اجتماعی:

تسریع در تملک اراضی و جلب رضایت مالکان برای جلوگیری از تأخیرهای بیشتر.

نتیجه‌گیری:

سد شهید مدنی پتانسیل بالایی برای بهبود کشاورزی و گردشگری تبریز دارد، اما خطرات مرتبط با گسل‌های فعال، فرونشست زمین و شوری آب نباید نادیده گرفته شود. عدم آبگیری تا انجام مطالعات دقیق‌تر و رفع موانع مدیریتی و زیست‌محیطی تصمیمی منطقی است. پیشنهاد می‌کنم پیش از هر اقدامی، گزارش‌های زمین‌شناسی منطقه و داده‌های پایش گسل‌ها بررسی شود تا از ایمنی پروژه اطمینان حاصل گردد.