خوش رفتاری و اخلاق نیک، چه جایگاهی در روایات اسلامی دارد؟

به گزارش بولتن نیوز دکتر محمد جواد گودینی نویسنده، مترجم و استاد حوزه و دانشگاه: برخورداری از اخلاق نیک، مهرورزی، خیرخواهی، ادب، خوش گفتاری و رفتار احترام آمیز با دیگران، ‌از توصیه های مهم و اکید پیشوایان دین مبین اسلام به ویژه رسول گرامی اسلام(ص) و اهل بیت طاهرینش(ع) است و در این خصوص احادیث بسیاری نقل و ضبط گردیده است. (چهل حدیث در ستایش خوش خلقی، ص8- 4).

پیامبر اکرم(ص) خود بزرگترین معلمِ اخلاق و تربیت برای بشریت بوده و خداوند بلند مرتبه در قرآن کریم، اخلاق پیامبرش(ص) را بزرگ توصیف فرموده و سیره و رفتار آن بزرگوار(ص) نیز گویای این واقعیت است که پیامبر(ص) با دیگران با مهربانی و خیرخواهی رفتار می نمود و حُسن اخلاق و گفتار پسندیده با دیگران، گذشت از خطا و اشتباه دیگران و دوری از انتقام، ادب در گفتار، فروتنی و مدارای با مردم از جمله جلوه های برجسته اخلاقی خاتم پیامبران(ص) بوده است.

در آیه ای از قرآن کریم، پروردگار بزرگ، اخلاق رسولش(ص) را این گونه توصیف نموده است: "از جمله (نمونه ها و جلوه های) رحمتِ خداوند بر تو این است (که با مردمان) نرم و مهربان هستی و اگر خشن و سخت دل بودی، از پیرامونت پراکنده می شدند. پس آنان را ببخش و برایشان طلب آمرزش کن و در کارها با آنان رایزنی نما. زمانی که تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن؛ خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد". (آل عمران، 159).

در ادامه این نوشتار مختصر، احادیثی از رسول خدا(ص) و اهل بیت طاهرینش(ع) درباره ی اهمیت حُسن خلق، مهربانی، مدارا کردن با دیگران و نرم خویی و مهرورزی تقدیم نگاهتان می گردد:

از رسول خدا(ص) روایت است که فرمود: "کسانی از اهل ایمان که اخلاقشان از دیگران برتر باشد، ایمانشان کامل تر است". (سنن الدارمی، ج2 ص323).

از پیامبر خدا(ص) سوال شد نیکی و گناه چیست؟ فرمود: "نیکی همان اخلاق نیک و پسندیده است و گناه آن (کردار و کارهای ناصوابی) است که در جان تو ایجاد شده و خوش نداری دیگران از آن باخبر شده و آن را بدانند". (همان، ص322).

پیامبر اسلام(ص) فرمود: "خداوند، مدارا کردن (با دیگران) را در همه کارها دوست می دارد". (همان، ص323).

مرحوم نراقی در کتاب ارزنده "جامع السعادات" این سخن کوتاه و پرمعنا را از رسول خدا(ص) روایت کرده است:

"دو ویژگی در مومن جمع نمی شود: بُخل و خشک دستی و بد اخلاقی". (جامع السعادات، ج2 ص111).

در نقطه مقابل، خداوند مهربانی و گشاده دستی را دوست دارد؛ از پیامبر خدا(ص) نقل است که فرمود:

"دو اخلاق را خداوند دوست می دارد: اخلاق نیک و پسندیده و سخاوت و گشاده دستی". (همان، ج2 ص113).

نقل است پیامبر اسلام(ص) به ابوذر غفاری صحابه نامدارش چنین فرمود:

آیا می خواهی تو را کاری بیاموزم که بر بدن سبک است؛ اما در میزان [و ترازوی اعمال انسان] سنگین می باشد؟ ابوذر پاسخ گفت: آری پیامبر خدا(ص).

پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود:

"آن، خاموشی، خوش اخلاقی و ترک گفتن آن چیزی است که به تو مربوط نمی شود [از کردار، گفتار و ..]". (همان، ص190).

یکی از اموری که بر اخلاق انسان تاثیر مثبت برجای گذاشته و به خوش خلقی انسان کمک شایانی می کند، نیکی کردن به نزدیکان، پیوند و برقراری ارتباط نزدیک و کمک به آنان است که در متون اسلامی از آن با عنوان "صله ی رحم" یاد می گردد. در این خصوص از امام پنجم حضرت باقر العلوم(ع) چنین نقل گردیده است:

"صله رحم، اخلاق را نیک می کند، دست را گشاده کرده [از آثار پیوند با نزدیکان، بخشش و گشاده دستی است]، جان را پاکیزه کرده و روزی را فراوان می نماید و اَجَل را به تاخیر می اندازد". (همان، ص260).

از امام ششم حضرت جعفر بن محمد الصادق(ع) نیز نقل است که چنین فرمود:

"خوش اخلاقی بر روزی می افزاید [و یکی از برکات مادی آن، افزایش رزق و روزی به شمار می رود و گسترش روزی را منجر می گردد]". (سفینة البحار، ج2 ص678).

همچنین به آن حضرت(ع) گفته شد: حد و اندازه ی خوش اخلاقی چیست؟ امام صادق(ع) در پاسخ فرمود:

"این که نرم رفتار کنی [و با ملایمت و عطوفت با دیگران برخورد نمایی] و سخن گفتنت پاکیزه باشد و با روی خوش، با برادرت روبرو گردی". (همان، ص678).

یکی از جلوه های نیک رفتاری و حسن اخلاق، رفتار فروتنانه، مهربانانه و همراه با ادب و احترام با نیازمندان، تنگدستان، یتیمان و افراد بی بضاعت جامعه است که در روایاتی بسیار، بدان تصریح شده و بر خوش رفتاری با یتیمان و تهی دستان تاکید شده است. رسول خدا(ص) در حدیثی مشهور، وصی و جانشین خویش مولای متقیان علی بن ابی طالب(ع) را فردی فروتن با تهیدستان توصیف فرموده که آنان به پیشوایی علی(ع) خشنود بوده و آن حضرت(ع) نیز به این مساله خشنودی دارد که پیروانش را فقیران و تهی دستان تشکیل دهند:

"ای علی«ع»، خداوند متعال تو را به زینتی آراسته کرده است که بندگان به زینتی که نزد خداوند متعال محبوبتر از آن باشد، آراسته نمی شوند. آن زینت، زهد در دنیا است. خداوند تو را طوری قرار داده است که از دنیا خیری نمی خواهی [به خیر دنیا امیدوار نیستی و دنیا در نظرت جلوه ای ندارد] و دنیا نیز از تو چیزی نمی خواهد. (همچنین) خداوند به تو دوستی نیازمندان و تهیدستان را بخشیده است؛ به طوری که تو خشنودی آنان پیروان تو باشند و آنان نیز خشنودند تو پیشوا و امامشان باشی". (حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء، ج1، ص71).

رسول گرامی اسلام(ص) که خود معلم اخلاق بشریت است، درباره اهمیت خوش خلقی و نکوهش اخلاق ناپسند و زشت،‌چنین فرموده است: "بر شما باد به اخلاق نیک؛ چرا که اخلاق پسندیده در بهشت است [و آنان که به این صفت آراسته اند، به بهشت خواهند شتافت و از رحمت و رضوان الهی برخوردار می گردند] و بپرهیزید از اخلاق ناپسند [و بد خلقی و بد رفتاری] چرا که بد اخلاقی در آتش است". (وسائل الشیعة، ج4 ص325- 324).

جلوه ی دیگر مهربانی با مردم، دوری از سختگیری و مدارای با مردم به ویژه زیردستان است و در این باره نیز روایاتی چند نقل گردیده که تنها به یک روایت اشاره می گردد:

نقل شده امام علی(ع) یک مرتبه غلام خویش را صدا کرد و آن غلام، پاسخی نگفت. امام(ع) برای بار دوم و سوم او را صدا کرد و آن خدمتکار، پاسخ نداد. امام علی(ع) که پاسخی از خدمتکار خویش نشنید، برخاست و نزد او رفت و مشاهده نمود او آرمیده و استراحت می کند. امام علی(ع) فرمود: مگر نشنیدی ای غلام؟

آن مرد پاسخ داد: چرا، شنیدم.

امام(ع) پرسید: پس چرا پاسخ نمی گفتی؟

او گفت: زیرا از تنبیه و بازخواست از سوی شما، خود را ایمن می دانستم؛ از این رو کوتاهی کردم.

امام(ع) فرمود: برخیز؛ تو در راه خداوند متعال آزادی. (الرسالة القشیریة، ص412).

همچنین نقل است: حارث بن دلهاث که از خادمان امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا(ع) به شمار می رفت، چنین روایت کرده است:

"از امام رضا«ع» می شنیدم که می فرمود: مومن، به درجه ایمان نمی رسد و مومن نخواهد شد تا این که سه ویژگی در او باشد: یکی اخلاق و سیره ای از جانب خداوند و سیره ای از سوی پیامبرش«ع» و سنتی از جانب ولی خدا«ع».

سنت از جانب خداوند [که مومن باید بدان متصف باشد] راز نگه داری است. خداوند عزوجل فرموده است: [خداوند] بر غیب [امور پنهانی] آگاهی دارد و کسی را به غیبش آگاه نمی کند؛ مگر آنان که پسندیده باشد [رسولان و پیامبران«ع»؛ که آنان نیز بر مقداری از امور غیبی به اذن خدا آگاهی پیدا می کنند]. سنت از جانب پیامبر«ص»، مدارا کردن با مردم است؛ خداوند عزوجل فرموده است: [ای پیامبر«ص»] گذشت کن و به نیکی فرمان ده و از جاهلان روی گردان. اما سنتی [که مومن باید آن را پاس دارد و از امامان«ع» فراگیرد]، شکیبایی در سختی ها و رنج ها [نظیر گرفتاری، فقر، بیماری، بینوایی و ...] است. خداوند متعال فرموده است: آنان که در سختی و رنج صبر کرده [و شکیبایی می کنند]". (الخصال، ج1 ص82).

سخن در این باب فراوان است و هنگامی که منابع روایی شیعه و سنی را می گشاییم، روایات بسیاری در اهمیت مهرورزی، خوش رفتاری، اخلاق نیک و خیر خواهی نسبت به دیگران مشاهده کرده که این خود دلیلی است بر اهتمام پیشوایان دین به این امر مهم. اخلاق نیک دارای برکات مادی و معنوی فراوانی بوده و به افزایش رزق و روزی، افزودن دوستان و گسترش محبت، جلب خیرخواهی دیگران و ... منجر شده و در یک کلام بر سرنوشت انسان و اطرافیان وی تاثیری شگرف برجای می گذارد و از کلیدهای سعادت و نیک بختی در دنیا و آخرت محسوب می گردد.

سخن را با روایتی زیبا از خاتم پیامبران(ص) به پایان می رسانیم:

"سه خصلت است که هر کس با آن خداوند را ملاقات کند، از هر کدام از درهای بهشت که خواست وارد آن می گردد: کسی که اخلاقش نیکو باشد و از خدا پنهان و آشکار [چه در حضور دیگران و چه در خلوت و پنهانی] بهراسد [و از نافرمانی خداوند متعال، دوری کرده و تقوای الهی را به جای آورد] و از جدال [بحث ها و گفتگوهای بیهوده] بپرهیزد؛ هر چند حق با او باشد". (جامع السعادات، ج2 ص286).

فهرست منابع:

1- قرآن کریم

2- ابو نُعَیم اصفهانی، حِلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، مصر، مکتبة الخانجی 1932

3- حُرّ عاملی، شیخ محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تهران، المکتبة الاسلامیة 1403ق

4- دارمی، ابومحمد عبد الله بن عبد الرحمن، سنن الدارمی، بیروت، دار الکتب العلمیة

5- صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بابویه قمی، الخصال، قم، انتشارات حوزه ی علمیه 1403ق

6- قشیری، ابوالقاسم عبد الکریم، الرسالة القُشَیریّة، قاهره، دار المعارف

7- قمی، عباس، سفینة البحار، دار الأسوة 1414ق

8- گودینی، محمد جواد، چهل حدیث در ستایش خوش خلقی، میراث ماندگار 1399

9- نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، قم، موسسه اسماعیلیان