راه آهن رضاشاه؛ دستاورد یا خیانت؟!

گروه سیاسی - حسین اصغری دکتری علوم سیاسی در صفحه شخصی توئیتر خود نوشت:  وقتی بحث راه‌آهن رضاخان مطرح میشه و میگیم این خواسته انگلیس بود، طرفداراش میگن: عجب، پس رضاخان و انگلستان علم غیب داشتند و از قبل میدونستند که قراره در جنگ جهانی دوم از اون استفاده کنن؛ به همین دلیل به ما میگن متوهم.

به گزارش بولتن نیوز، طرح احداث راه آهن شمال جنوب بر میگرده به سال 1304ش که ایران تصمیم گرفت بوسیله احداث خط راه آهن، دریای خزر رو به خلیج فارس وصل کنه و مجلس تصویب کرد. مقرر شد این هزینه از طریق مالیات بر قند و شکر و چایی که وارد یا تولید میشه و از طریق بودجه عمومی تأمین بشه.

طرح سال 1317 افتتاح شد. براساس نظر کارشناسان، احداث راه آهن در هر مکانی باید حداقل یکی از این سه خصلت استراتژیکی (دفاعی و نظامی)، اقتصادی (ترانزیت بین المللی و معاملات بازرگانی) و ارتباطی رو داشته باشه.

با بررسی راه آهن سراسری ایران هیچ یک از این سه خصلت دیده نمیشه. در زمان احداث راه آهن، هفت شهر مهم کشور از لحاظ جمعیت و ارزش اقتصادی، غیر از تهران، تبریز، اصفهان، مشهد، همدان، شیراز، رشت و کرمانشاه بودن که مسیر راه آهن شمال جنوب هیچ یک از این شهرهای مهم را به هم مرتبط نمی کرد.

علاوه بر این منتهی الیه شمال این خط آهن به بندر گز- که نقطه ای بن بست بود- و در جنوب به خورموسی ختم می‌شد که به علت نزدیکی به مرز عراق از لحاظ نظامی و استراتژیک غیرمناسب بود.

علاوه بر این منتهی الیه شمال این خط آهن به بندر گز- که نقطه ای بن بست بود- و در جنوب به خورموسی ختم می‌شد که به علت نزدیکی به مرز عراق از لحاظ نظامی و استراتژیک غیرمناسب بود.

به این ترتیب احداث راه آهن از طریق این مسیر هم از لحاظ مرتبط کردن شهر های مهم و هم از لحاظ صرفه ی اقتصادی فاجعه آمیز بود و سطح زندگی عمومی مردم رو کاهش می داد چون هزینه اش از طریق ما یحتاج روزانه ی مردم(قند و چایی و شکر) تأمین می شد.

دکتر مصدق هم با این طرح مخالف بود و مینویسه: «ساختن راه‌آهن در اين خط هيچ دليلی نداشت جز اينكه می‌خواستند از آن استفاده سوق‌الجيشی كنند و دولت انگليس هم در هر سال مقدار زيادی آهن به ايران بفروشد و از اين راه پولی كه دولت از معادن نفت می‌برد وارد انگليس كند. ...

دکتر مصدق هم با این طرح مخالف بود و مینویسه: «ساختن راه‌آهن در اين خط هيچ دليلی نداشت جز اينكه می‌خواستند از آن استفاده سوق‌الجيشی كنند و دولت انگليس هم در هر سال مقدار زيادی آهن به ايران بفروشد و از اين راه پولی كه دولت از معادن نفت می‌برد وارد انگليس كند. ...

چنانچه در ظرف اين مدت عوايد نفت به مصرف كارخانه قند رسيده بود رفع احتياج از يك قلم بزرگ واردات گرديده بود و از عوايد كارخانه‌های قند هم می‌توانستند خط راه‌آهن بين‌المللی را احداث كنند كه باز عرض مي‌كنم هر چه كرده‌اند خيانت است و خيانت»

جان فوران، استاد دانشگاه کالیفرنیا هم مینویسه: «احداث این خط‌آهن 850 مایلی سراسری در واقع به هدر دادن منابع بود؛ طرحی پرهزینه که پیامدهای ناگوار چندی داشت. تورم زا بود، هدف های اقتصادی چندی نداشت و از هیچ یک از شهرهای عمده کشور [ جز تهران ] عبور نمی کرد،

سطح زندگی عمومی را پایین می آورد چون هزینه آن از طریق مالیات قند و چای تأمین می شد. احداث هر مایل راه آهن 35 هزار پوند استرلینگ هزینه بر می داشت؛ در حالی که احداث جاده های ماشین رو با یک تا یک و نیم درصد این هزینه امکان پذیر بود.»

حالا اصل ماجرا چیه؟ انگلستان از مدتها قبل از این در آرزوی تأسیس راه آهن شمال جنوب در ایران بود و یکی از موارد شاخص امتیاز رویترز، تأسیس راه آهن در این مسیر بود؛ به طوری که بیشتر بندهای این قرارداد مسئله راه آهن را تحت الشعاع قرار می‌داد.

اما انگلستان به دلیل مخالفت هایی که با قرارداد رویترز شد نتوانست به این هدفش برسه و برای همین این موضوع بار دیگر در زمان احمد شاه مطرح میشه که در جواب انگستان میگه: «راه آهنی که به صلاح و صرفه ایران است، راه آهنی است که از دزداب (زاهدان فعلی) شروع می‌شود ومسیر آن به اصفهان و تهران باشد و از آنجا به اراک و کرمانشاه متصل شود، یعنی از شرق به غرب ایران، چنانکه از زمان داریوش هم راه تجارت هندوستان در آسیا و سواحل مدیترانه همین راه بوده است و این راه برای ملت ایران ‌‌نهایت صرفه را از لحاظ تجارت خواهد داشت.»

از طرف دیگه ایران منطقه مهم و استراتژیکی برای انگلیس و حفظ مستعمره اش یعنی هند به شمار می‌اومده؛ ایران یکی از دروازه‌های حمله به هند محسوب می‌شده که انگستان با نفوذ و کنترل بر ایران میتونست هند رو از شر بسیاری از تهدیدات حفظ کنه.

همسایگی ایران با روسیه رقیب دیرینه‌ی انگستان در ایران و انقلاب بولشویکی در این کشور حساسیت موضوع رو برای انگلستان دوچندان می‌کرده.

در حقیقت هدف اصلی در ایجاد راه آهن سراسری شمال جنوب، دفاع استراتژیکی هندوستان در قبال تعرض احتمالی روسیه بوده. این خط آهن به گونه‌ای طراحی شده بود که دولت انگستان که تسلط بر دریاها را دارا بود، میتونست نیروهای خود را به گوشه شمال خلیج فارس برسونه وسپس در حداقل زمان ممکن اونها رو از طریق راه آهن سراسری ایران به جنوب شرق دریای خزر سوق بدن، تا بتونن در منطقه ی گرگان متمرکز بشن.

این راه آهن با مسیر مشخصش میتونست اولین عناصر نظامی انگستان رو ظرف 48 ساعت از جنوب غربی خلیج فارس به گرگان برسونه، یعنی منطقه‌ای برای دفاع از هندوستان از طریق قطعِ خط عقب‌نشینی ارتش متعرض تو منطقه مشهد – هرات، با اهمیت استراتژیکی برای انگستان ایجاد می‌کرد.

نکته جالب اینه که خود محمد رضا پهلوی هم این اقدام پدرش رو خیانت و به خاطر جلب رضایت انگلستان می‌دونه. مصدق از قول محمدرضا نقل می‌کنه: «بخاطر دارم روزی با كمال جسارت در حضور من اظهار داشت كه پدرم در اين كار [احداث راه‌آهن] خيانت كرده است. وقتي از وی دليل خواستم گفت

پدر من راه‌آهن سراسری را فقط برای جلب رضايت انگليس‌ها كه مي‌خواستند به روسيه حمله كنند ساخته است. از او پرسيدم كه به عقيده او آيا بايد پدرش راه‌آهن را در مسير ديگری احداث می‌كرد؟ جواب او اين بود اصلا پدرم نبايد راه‌آهن احداث می‌كرد و ايران احتياجی به راه آهن نداشت»

تأیید کننده این نظر صحبت‌های لرد کترزین نایب‌السطنه هندوستان، در مجلس عوام انگلستان بر سر مسئله راه‌آهن ایرانه: «در مدت ۲۰ سال تأیید کردند که هندوستان باید محاط باشد، در یک حلقه کوه‌ها و صحرا‌ها که بدون تلفات زیاد و پول، غیرقابل عبور باشد. این سیاست، هندوستان را از هر حمله‌ای

حراست کرده و هیچ ملتی حق عبور از این منطقه حمایت شده را نداشت؛ اما اگر این راه آهن، راه آهن غربی- شرقی ایران ساخته می‌شد، آن وقت تمام آن سیاست به خطا بوده و به ما می‌گویند، این اصول را نپذیرید که سیاست حقیقی هند عبارت است از باز کردن سرحدات آن به طرف مغرب»

خلاصه اینکه هزینه گزاف و تلاش فراوان کارگران ایرانی بیشتر از اینکه تأمین کننده منافع مردم ایران باشه، تأمین کننده منافع انگستان بود و این کشور به شیوه‌ی غیر مستقیم و از طریق دست نشانده اش یعنی رضاخان، تونست به آرزوی دیرینه اش یعنی تأسیس راه آهن سراسری شمال جنوب برسه.