طرح الگوی کشت متغیر در روز جهانی خاک

گروه کشاورزی-آزاده رضایی کلانتری: بی گمان این روزها امنیت غذایی و منابع آب در تمام جهان از مباحث استراتژی بسیار مهم به شمار می رود. در این خصوص و به مناسبت روز جهانی خاک سراغ دکتر علی محمدی ترکاشوند رفتیم تا گفتگویی درباره طرح کشاورزی قراردادی وزیر محترم کشاورزی داشته باشیم. ایشان گفت: راه اجرای این طرح اصلاح الگوی کشت است.
خبرنگار بولتن نیوز در این رابطه با دکتر علی محمدی ترکاشوند مدیر گروه علوم و مهندسی خاک و معاون دانشکده کشاورزی و صنایع غذایی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران به گفتگو پرداخته است که مشروح آن در ادامه می آید.
بولتن نیوز: آقای دکتر اولاً پیش از هر چیز از شما ممنونم که به ما فرصت دادید تا از محضرتان استفاده کنیم. می‌خواستم در آغاز کار برویم سراغ این که اساساً از نظر شما گره بزرگ کشاورزی ما کجاست؟ خواهشمندم در این مورد به ما توضیح دهید.
دکتر علی محمدی ترکاشوند: طبعاً در بخش کشاورزی با چالش¬های بزرگی مواجه هستیم از جمله آب، خاک، بیوتکنولوژی و مکانیزاسیون، اما شاید در وهله اول، نبود یک الگوی کشت جامع و صحیح، بیشتر خودنمایی می¬کند. در حال حاضر در کشور یک الگوی کشت نامناسب داریم یا به عبارتی رها شده. در واقع کشاورز به میل خودش و بنا به سنت دیرینه خانوادگی، منطقه ای یا سلیقه شخصی، کشت می¬کند. نظارتی بر این قضیه نیست و برنامه ریزی هماهنگ برای کشت نداریم. به عنوان مثال، یک سال در یک منطقه، کشاورزان هجوم می¬آورند و سیب زمینی می¬کارند و یک¬سال سراغ گوجه فرنگی می¬روند. بدون توجه به منابع آب و خاک، وزارت کشاورزی که خود متولی کشاورزی کشور، همه را به سمت کاشت گندم هول می¬دهد و سالیان بعد، برنامه را اشتباه می¬داند.
نداشتن الگوی کشت، لطمات جبران ناپذیری به منابع خاک و آب وارد کرده است. به عنوان مثال، مقدار آب مصرفی در تولید هندوانه کشور، به اندازه شش برابر حجم مخزن سد کرج هست؛ یعنی به اندازه شش سد امیرکبیر کرج آب مصرف می کنیم تا محصول هندوانه برداشت کنیم که مقداری از آن به مصرف داخلی می رسد و بخش بزرگی از آن صادر می شود؛ این یعنی ما داریم از سرانه آب کشور صادر می کنیم. این یعنی الگوی کشت، اشتباه است. صرف نظر از بحث صنایع که معضلات کم آبی استان¬های اصفهان و یزد را بسیار تشدید کرده، طوری که حجم عظیمی از صنایع در این استان¬ها در همین سی سال گذشته ایجاد شده بدون توجه به ظرفیت منابع طبیعی آنها، الگوی کشت هم ایراد دارد. ما در لنجان اصفهان، هفت هزار و سیصد هکتار شالیزار داریم، این یعنی یک جای کار می لنگد! وقتی کشاورز در بستر خشک زاینده رود اعتراض می کند، چرا این را نمی بیند که دارد در منطقه شالی می کارد؟ چرا علی رغم توصیه های کارشناسانه، مسئولین اهمیتی نمی دهند به این که در اصفهان نباید شالی کشت شود؟
بحث ما اینجا در کشاورزی و روی الگوی کشت است که روی منابع آب تاثیر فراوانی دارد. چرا در کرمانشاه، استان فارس، اصفهان شالیزار داریم؟ شالیزار منابع آب را می¬بلعد. ما در این مناطق الگوی کشت نداریم، نظارتی هم وجود ندارد و هر کس هر چیزی دوست دارد به میل خودش کشت می کند و نتیجه می¬شود همین! تا وقتی الگوی کشت درست نشود ما در کشاورزی مشکل داریم، در برنامه¬های اقتصاد کشاورزی، در بهره¬برداری از منابع آب و خاک و حتی مکانیزاسیون با مشکل مواجه هستیم. البته که الگوی کشت علمی و مناسب و مدیریت شده، همه راه¬حل مسائل کشاورزی نیست ولی بخش مهمی از راه حل است.
بولتن نیوز: یک سؤالی که ممکن است برای هر کسی پیش بیاید این است که یک الگوی کشت صحیح در ایران چگونه باید باشد؟
دکتر علی محمدی ترکاشوند: من یک واژه¬ای از گفتمان خودم را به کار می¬برم به نام الگوی کشت متغیر. ما نیاز به یک الگوی کشت متغیر داریم. کشور ما از نظر نظام اداری کشاورزی بسیار گسترده است طوری که در هر استان، شهرستان و دهستان مرکز خدمات و ادارات جهاد کشاورزی دولتی دیده می شود، ولی آیا از این ظرفیت، استفاده مطلوب می شود؟ خیر. ما وقتی چنین ظرفیت بزرگ اداری در کشور داریم باید از آن استفاده کنیم در غیر این صورت این حجم عظیم نیروها در وزارت کشاورزی ایراد به حساب می آید.
بولتن نیوز: برای اصلاح الگوی کشت از کجا شروع کنیم؟
دکتر علی محمدی ترکاشوند: الگوی کشت متغیر ارتباط اجزاء واحدهای تولید در سطح مزرعه در روستاها و رئوس کلان برنامه¬ریزی کشاورزی در سطح کلان است. در بحث کلان، سه راهبرد امنیت غذایی، مزیت نسبی و آب مجازی باید ملاک برنامه-ریزی کشت باشد. اینجا باید بحث امنیت غذایی را مد نظر قرار دهیم. آیا اگر در الگوی کشت، نیاز باشد که سطح کاشت یک محصول کاهش یابد، امکان واردات آن فراهم است و این به امنیت غذایی لطمه نمی¬زند؟ ممکن است ما در یک جایی تصمیم بگیریم از نظر کارشناسی، یک محصولی را نکاریم، اما باید بررسی کنیم وارد کردن این محصول از نظر امنیت غذای برای ما مشکل ساز نمی شود؟ به کشور لطمه وارد نمی شود؟ در مناسبات جهانی به اهرم فشاری در دست مافیاهای بین¬المللی سیاسی تبدیل نمی¬شود؟ مثل محصولات استراتژیکی چون گندم و ذرت. برای خودکفایی گندم، لطمات زیادی به منابع اب و خاک وارد شد، در حالی که به راحتی برای واردات ذرت اقدام می¬کنیم. موضوع دیگر، مزیت نسبی است، مثلاً ببینیم آیا اگر شکر وارد کنیم بهتر هست یا اینکه نیشکر بکاریم؟ در همین نیشکر، بحث اشتغال و صنایع جانبی و باقی موارد وابسته به آن، باید بررسی شود و نیازسنجی ها درست برآورد شود.
بولتن نیوز: اگر اشتباه نکنم روزی در یکی از مقاله های شما راجع به آب مجازی مطلبی خواندم. اگر ممکن هست در این باره توضیحی بدهید و تقاضا دارم نظر خودتان را بفرمایید معیارهای سنجش الگوی کشت متغیر چه باید باشد؟
دکتر علی محمدی ترکاشوند: بحث آب مجازی که در کشور مغفول است، کاملا فراموش شده است. من می گویم الگوی کشت متغیر با سه اولویت امنیت غذایی، مزیت نسبی و آب مجازی باید بررسی شود. در چشم انداز استراتژی های کلان واردات و صادرات کشاورزی در حال حاضر بحث آب مجازی دیده نشده است. با توجه به اهمیت استراتژیک آب، یک محصولی که آب بر هست قاعدتاً باید وارد شود و محصولی که برای تولیدش به آب کمتری نیاز است، اگر در سبد صادراتی قرار بگیرد بهتر است. اما این کلیت قضیه است. باید امنیت غذایی و مزیت نسبی هم در نظر گرفته شود. ممکن است برداشت یک محصول ولو آب کمتری مصرف کند مزیت نداشته باشد و بهتر باشد در سبد وارداتی قرار بگیرد.
بولتن نیوز: در این زمینه چه باید کرد؟
دکتر علی محمدی ترکاشوند: تجربیات تلخ گذشته را تکرار نکنیم .د
ر شیوه بدون الگوی کشت کنونی، سیب زمینی یک سال گران می¬شود، سال بعد کشاورزها هجوم می¬آورند به سمت کاشت سیب زمینی و این باعث تولید مازاد بر مصرف و افت شدید قیمت و متضرر شدن کشاورز و هدر رفت محصول می¬شود طوری که خیلی¬ها برداشت نکردند و یا خوراک دام شد. یا یک سال این قصه درباره گوجه و یا پیاز اتفاق می¬افتد تا جایی که مقام معظم رهبری در فرمایشات نوروزی امسال خود به تجربه تلخ کشت پیاز در این زمینه اشاره فرمودند.

و اما چه باید کرد: ما باید با پایش مجدد اراضی کشاورزی ایران، بر اساس استعدادهای محیطی و منابع آب و خاک، و بر اساس تناسب اراضی، نقشه مناطق مستعد کشت محصولات مختلف کشاورزی را تهیه نماییم. با توجه راهبردهای امنیت غذایی، مزیت نسبی و آب مجازی و همچنین نقشه¬های تناسب اراضی کشور، وزارت جهاد کشاورزی باید بر اساس آمار دقیق تولید و مصرف محصولات کشاورزی درکشور و صادرات و واردات این محصولات، نسبت به تدوین الگوی کشت متغیر سالیانه کشور اقدام نماید و به استان¬ها ابلاغ کند. این الگوی کشت، هر ساله بر اساس شاخص¬های مورد نظر و آمار دقیق سال زراعی حاضر و بهره گرفتن از آمار سال¬های گذشته، متغیر بوده و هر سال ابلاغ می¬گردد. باید سازمان¬های کشاورزی استان¬ها ضمن داشتن داده¬های دقیق ازوضعیت پتانسیل اراضی شهرستان¬های تابعه، برنامه کشت هر شهرستان را تدوین و ابلاغ نماید و اجرای برنامه بر دوش ادارات کشاورزی هر شهرستان قرار می¬گیرد. به فرض بر طبق راهبردهای کلان، ما ده میلیون تن گندم نیاز داریم، در تفسیر و تحلیل داده¬ها، سهم استان¬ها در برآورده کردن این نیاز مشخص شود (مقدار تولید گندم). این نیاز در استان¬ها، طبق نقشه¬های تناسب اراضی و سایر پتانسیل¬ها و آمار، به نیاز تولید گندم برای هر شهرستان تبدیل و ابلاغ می¬شود. یعنی در اداره کشاورزی می تواند برآورد کند که من می توانم به فرض پنجاه هزار تن از آن ده میلیون تن را تولید کنم. بنابراین این شهرستان باید برای سال بعدش در برنامه الگوی کشت¬اش با توجه به اولویت هایی که بالاتر گفته شد، مشخص کند که چه سطحی از اراضی به چه کشتی اختصاص یابد. اداره کشاورزی هر شهرستان باید به کشاورزها الگوی کشت بدهد و ملزم کند این محصولات را با این سطح کشت تولید کنند.
وقتی الگوی کشت متغیر باشد، برای سال بعد برنامه مشخص است که کشور چه مقدار از هر محصول نیاز دارد. برای تولیدات از قبل برنامه ریزی داریم و شهرستان ها وظیفه خودشان را می¬دانند.
بولتن نیوز: لطفا درباره اجرای طرح کشاورزی قراردی پیشنهاد وزیر محترم کشاورزی توضیح بیشتری بدهید
دکتر علی محمدی ترکاشوند: اجرای طرح کشاورزی قراردادی که وزیر محترم کشاورزی مطرح کردند، در این برنامه الگوی کشت متغیر قرار می گیرد. آن موقع به عنوان مثال مشخص است که میزان تولید سیب زمینی مورد نیاز چقدر بوده و بار تولید برای هر شهرستان چقدر است و در نتیجه بعد می¬توان با کشاورز قرارداد بست و حتی پیش خرید یا خرید تضمینی کرد.
ضامن اجرای طرح الگوی کشت متغیر؛ قدرت جهاد کشاورزی
اینجا یک قدرت اجرایی باید پشت قضیه باشد و حمایت کند. تخطی کشاورز، تخلف به حساب بیاید و خروج کشاورز از الگوی کشت تعیین شده باید مجازات داشته باشد. جهاد کشاورزی می تواند تمام نهاده های کشاورزی را منوط به رعایت الگوی کشت کند. کود، سم، نهاده¬ها، حق¬آبه، خرید تضمینی، یارانه و.. منوط به رعایت الگوی کشت توسط کشاورز باشد.
آن موقع اگر وزارت جهاد کشاورزی گفت من می خواهم به فرض پانصدهزار تن سیب زمینی بکارم که سیصدهزارتن برای نیاز داخل و دویست هزار تن برای صادرات در نظر گرفته شود، مثلا سهم استان فارس 50 هزار تن است، آن استان تعیین می¬کند که مثلا پنج هزار تن برای شهرستان استهبان است. آن شهرستان وظیفه خودش را می داند و باید انجام دهد. اگر با همین شرایط درست کار شود، الگوهای کشت رعایت شود، سطح حاصلخیزی اراضی را بالا بردیم و مدیریت بهینه کردیم، اگر عملکرد هم بالاتر رفت و تولید بیش از حد مورد انتظار شد، سبد صادرات یا سبد مصرفی را پر تر می¬کنیم. در کشت متغیر که مشخص می¬کند در هر منطقه¬ای چه محصولی و چه مقداری کاشته بشود، می¬شود برای آن خرید تضمینی هم در نظر گرفت و منجر به این می شود که برای کشاورز هم امنیت برقرار باشد و از دغدغه¬های کشاورز برای فروش کاسته می¬¬شود.
الگوی کشت متغیر امکان برنامه¬ریزی اقتصادی کلان و خرد را فراهم می¬سازد، مصرف آب را بهینه خواهد کرد، امنیت اقتصادی کشاورزی را تضمین می¬کند، باعث حفظ خاک می¬شود، ضایعات کشاورزی کاهش می¬یابد، راندمان نیروی کار افزایش می¬یابد، بهره¬وری افزایش یافته و مکانیزاسیون با مدیریت بهتر انجام می¬شود و مزایای بسیاری دیگر.