روابط بین دو دولت آذربایجان و ارمنستان از کی و چگونه وخیم شد؟

گروه بین‌الملل - فائزه فداکار: با آشکار شدن دولت‌های مستقل آذربایجان و ارمنستان در نقشه سیاسی جنوب قفقاز، رویارویی‌ها و تنش‌های قومی این دو جمهوری در جنوب قفقاز در سال‌های 1906-1905 اوج گرفت و از مناقشه محلی به سطح وخامت روابط بین دو دولت و درنهایت به بحران رسید.

به گزارش بولتن نیوز، داشناکسیون در رأس دولت ارمنستان قرارگرفته بود و تلاش می‌کرد نواحی ارمنی‌نشین الیزاویت پل اسکی و ایروانسکی اراضی دولت آذربایجان را تصرف نماید. ژوئن و سپتامبر 1918 در جنوب قفقاز تحرک گروه‌های مسلح داوطلبان ارمنی درزمان جنگ جهانی دوم در جبهه‌های جنوب قفقاز در ترکیب نیروهای روسیه علیه نیروهای امپراتوری عثمانی ترکیه فعالیت داشتند بشدت افزایش یافت. گروه و باند آندرانیک اوزانیان در این حرکت از دیگران پیشگام بود.

این سرکرده ارمنی تجارب زیادی در از بین بردن مردم عادی مسلمان در قلمرو ترکیه عثمانی در سال‌های 1913-1912 و در زمان جنگ بالکان و نیز در سال‌های جنگ اول جهانی زمانی که در ترکیب ارتش روسیه فرمانده لشکر یکم داوطلبان ارمنی را برعهده داشت، بدست آورده بود.

(جالب است، ئرمیان نیروهای داوطلب اواشخاص مشهوری مانند م.مکویان و خ. باگرامیان نیز حضور داشتند).

درسال 1917 فرماندهی عالی ارتش روسیه آنرانیک را ده درجه سرتیپی ارتقا داد. در سال 1918 پس از ایجاد جمهوری آرارات رابطه بین آندرانیک و دولت ارمنستان به سردی گرایید. در ژوئن سال 1918 دولت ارمنستان با دولت عثمانی ترکیه قرارداد صلح در بندر باطومی گرجستان امضا کردند، همزمان آنرانیک این توافقنامه "خیانتکارانه " نامید و اعلام کرد، با دولت داشناکی ارمنستان قطع رابطه کرده و به مبارزات خود علیه "تجاوز و جنایت " ترکیه ادامه خواهد داد.

از ابتدای ژوئن 1918 دستجات مسلح آندرانیک چندین اقدام خونبار علیه علیه مسلمانان ترک زبان نخجوان و جلفا انجام دادند. چنین اقدامات خشونت آمیز بصورت دوره و باشکال گوناگون ادامه داشت:

گروهها و دستجات مسلح باندآندرانیک تمامی روستاها و آبادیهای ترک نشین را به آتش میکشتند و ویران میکردند. روز 15 آگوست 1918 دولت آذربایجان اعتراض خود رانسبت به اقدامات تجاوزکارانه نیروهای آنرانیک و کشتار شهروندان ترک به دولت ارمنستان اعلام کرد.

روز 17 آگوست نماینده سیاسی ارمنستان در گرجستان در پاسخ به اعتراض دولت آذربایجان تلگرامی با متن زیر ارسال نمود: هم تمامی نیروهای آندرانیک و هم خود او مدتهاست از ترکیب و لیست سپاه و دولت ارمنستان کنار گذاشته شده اند ودولت ارمنستان هیچگونه مسئولیتی درقبال عملکرد نیروها وآندرانیک ندارد و آنها نیزدولت ارمنستان و شخصیتهای حاکم براین جمهوری را برسمیت نمیشناسند. بنابرین آندرانیک و نیروهای تابع اوهیچ ارتباطی به نیروهای مسلح ارمنستان و ارگانهای وابسته به ارمنستان ندارند. بنابرین ارمنستان نمیتواند به بی مسئولیتی واقدامات غیرقانونی او پاسخگو باشد. با این واکنش رسمی دولت ارمنستان خواست مسئولیت تجاوزکارانه آنرانیک را به گردن خود او بیاندازد، اگرچه او در سیاستهای منطقه ای چاکسازی قومی نژادی دراراضی ایروانسکی و الیزاویت اسکی استفاده می‌کرد. در آگوست 1918 ارتش ترکیه جلفا ونخجوان را تصرفکرد و بدین ترتیب آندرانیک عملیاتهای خونین گروه‌های مسلح خود را به نواحی قره‌باغ و زنگزور کشاند. تا جائیکه مردم ارمنی این مناطق بویژه قره‌باغ روحیه تجزیه طلبی خود را تقویت و اعلام استقلال نمودند. عملیات دسته های مسلح آندرانیک به نسل کشی سیستماتیک مسلمانان منطقه مبدل شده بود، این اقدام در اغلب تلگرامها و گزارشات از سوی استاندار وقت شهر گنجه به وزیر کشور و نخست وزیر جمهوری آذربایجان ارائه میشد و گاهی در جراید محلی انتشار و بازتاب نامطلوبی دربین شهروندان آذری داشت.

همانگونه که در سپتامبر 1918 روزنامه "عصرما " نوشته، آندرانیک در ناحیه سیسیان (زنگزور) بسیج عمومی ارامنه 20 تا 30 را اعلام و از ارامنه خواست آماده اجرای عملیاتهای رزمی شوند. قوای آندرانیک به دجرای عملیاتهای مسلحانه خشونت آمیز درناحیه تنگه زنگزور شدت بخشیدند تا جائی که بنابه گزارش مالک نمازعلیف رئیس ناحیه گذرگاه زنگزور در 11 و 12 سپتامبر 1918، دسته های مسلح آندرانیک به مسلمانان محلی حمله وهمه را به خاک و خون کشیدند. در ادامه همین گزارش نمازعلیف ابعاد جنایت نیروهای تحت امر آندرانیک را فراتراز جنایت توصیف و تاکید میکنند، درطی دوروز، بیش از 500 نفر ازمسلمانان بیدفاع دراثر حملات ارامنه مسلح جان خود را از دست داده اند. نمازعلیف یکبار دیگر تاکید کرده، جنایت نیروهای آندرانیک و کشتار فجیع مسلمانان ناحیه زنگزور با خواست ارامنه ساکن در همین ناحیه صورت میگیرد و ارامنه محلی از آندرانیک تقاضای کشتن و از بین بردن جمعیت مسلمانان مقیم ناحیه زنگزور و غارت اموال آنها را کرده اند.

30 اکتبر 1918 توافقنامه مودرسکی امضاشد. براین اساس نیروهای ترکیه عثمانی مکلف به ترک و تخلیه ارتش خود از منطقه قفقاز جنوبی شدند، با خروج ارتش ترکیه از منطقه وخامت اوضاع برای مسلمانان آذربایجان تشدید شد و نیروهای ارامنه یکبار دیگر عرصه را بر آذریها تنگتر کردندواینبار نیز نیروهای آندرانیک علاوه بر تنگه زنگزور به سمت قره‌باغ کوهستانی متمایل شدند. از سپتامبر 1918 هجوم به روستاهای آذری نشین درقره‌باغ وزنگزوردر ایده "رهبران ارمنی " به یک روند سیستماتیک وعادی تبدیل گشت.

بعد ازرویداد خونین هروس که درآن تعداد 30 نفر از مسلمانان توسط ارامنه کشته شدند. در 22 نوامبر 1918 باندآندرانیک هروس را به کنترل خود درآوردند ودر اوایل دسامبر همانسال با موافقت سرگرد هیبون فرمانده نیروهای انگلیسی -فرانسوی در هیروس و بنابه دستورتامسون فرمانده نیروهای انگلیسی تمامی اراضی منطقه زنگزور به باند آندرانیک واگذار شد وآندرانیک دراین ناحیه استانداری مستقل ایجاد نمود. روزنامه نگار انگلیسی اسکاتلند دیلی با توصیف این رویداد مینویسد: " هروس نهالستان جنبش ضد تاتار (ضد آذربایجان) شد. آندرانیک در آنجا از برسمیت شناختن دولت ارمنی در ایروان امتناع می‌کرد وهیروس در واقع محل استقرار دولت اوشد وحتی تاکنون نیزاین شهر جداست و توسط شورای ارامنه اداره میشود ".

درماورای ماموریت نیروهای انگلیسی-فرانسوی سیاست گسترش ترور علیه مسلمانان زنگزور نهفته بود. درعین حال ژنرال تامسون انگلیسی آندرانیک را با درجه ژنرالی بعنوان "فرمانده نیروی مخصوص ضربت " انتخاب ودر 19 نوامبر 1918 به فرماندهان واراندیسکی، دیزاکسکی، خاچینسکی و جوانشیرایسکی و همه کمیساریاهای ارمنی دستور داد بدون وقفه جنگ علیه تاتارها و ترکها را متوقف نمایند ".

همزمان روزنامه "آذربایجان "نوشت، کشتار و کوچ اجباری مسلمانان آذری از قره‌باغ وزنگزور حادثه نیست، بلکه براساس طرح و نقشه ازقبل فراهم آمده توسط باند آندرانیک اجرا شد. در 26 دسامبر 1918 در هیروس تحت نظارت نظامیان انگلیس نمایندگان مسلمانان و ارامنه با یکدیگر ملاقات کردند. هدف از این دیدار مذاکره و شنیدن خواستها و صحبتهای دوطرف و رفع موانع برقراری صلح و سازش بین آنها بود؛ اما سرگرد گیبون بجای کمک به رفع موانع همکاری و کنار گذاشتن جنگ و ستیز و برقراری توافق، ایده های ژنرال تامسون را دیکته و تمامی گذرگاه زنگزور را در اختیار آندرانیک گذاشت و از او حمایت نمود. جلیل بیک سلطان اف عضو پارلمان آذربایجان و نماینده مردم زنگزور در مجلس آذربایجان پس از مذاکره وگفتگو یک ساعته با سرگرد گیبون در گزارش خود به نتایج این مذاکرات اشاره و مینویسد: " انگلیسی ها ما را اغفال و گول میزنند، بنظر من آنها زیر چتر کمک به نیروهای آندرانیک ازهمه ارامنه مسلح که در تنگه زنگزور عمل میکنند حمایت مینمایند ". نتایج کارها و رویدادهای بعدی بخوبی نشان دادند، دستور سریع توقف خونریزی علیه مسلمانان قره‌باغ و زنگزور فقط عوامفریبی و غیر واقعی بوده است، زیرا آندرانیک به‌عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح منطقه به بهانه برقراری صلح و آرامش ودرمقابل دیدگان نظامیان انگلیسی و فرانسوی مسلمانان تنگه زنگزور و قره‌باغ را بشدت سرکوب و اراضی آنها را در اختیار ارامنه قرار میداد. مالک نمازعلیف بعنوان فرماندار ناحیه زنگزوردر تلگرامهای متعددی خطاب به دولت جمهوری دمکرات آذربایجان وحشیگریهای ارامنه وگروههای وابست به به آندرانیک نسبت به آذریها پرده برداشته و اعلام میکند؛ حملات و کشتار روستائیان مسلمان توسط ارامنه هرروز ابعاد تازه تری پیدا میکند و حجم این کشتار و کوچ اجباری غیر قابل تحمل شده است. کشتار کودکان و زنان و آتش زدن خانه های مسلمانان درراس برنامه ها ونقشه های ارامنه قرارگرفته بود، به گونه ای که درهمین مدت بیش از 12 روستای آذری نشین بطور کامل به ویرانه تبدیل شدند.

20 دسامبر 1918 در آستانه نشست و تصویب مصوبه مجلس آذربایجان اوضاع و شرایط این مناطق بشدت وخیم تر شد. ف.خ. خویسکی رئیس دولت در میان صحبتهای خود اظهار داشت: - "نقشه شوم آندرانیک، پاکسازی زنگزوروشوشا ازوجود مسلمانان واشغال این قطعه از اراضی آذربایجان عملی نخواهد شد ". او ضمن توجیه نمایندگان درمورد اوضاع اسفبار، دستیابی به سازش از طریق گفتگو با آندرانیک را بی نتیجه ارزیابی نمودو تنها روش دفع تجاوزات خارجی را اتخاذ تصمیم تقابل نظامی دانست. تجاوز خونین باندهای مسلح آندرانیک به ساکنان آذری تبار زنگزور و قره‌باغ بشکل دوره ای و پیوسته از تابستان 1918 تا پاییز 1919 ادامه داشت و تا زمانی که جمهوری دمکراتیک آذربایجان وفرمانده نیروهای انگلیسی درژانویه 1919 تصویب کردند اراضی قره‌باغ و زنگزور به استانهای مجزا تقسیم و در رأس آنها خ.سلطانف قرار بگیرد، ادامه داشت. بعد از ایجاد قره‌باغ به‌عنوان استان اصلی موضع ارمنستان دراین منطقه بشدت متزلزل گشت. به همین خاطر فعالیت‌های سیاسی و دیپلماتیکی ارامنه در بریتانیا و انگلیس تشدید و در منطقه زنگزور و قره‌باغ نیز اقدامات تخریبی با به‌کارگیری تجزیه‌طلبان ارمنی محلی فعالیت‌های تخریب و انفجارات را افزایش دادند. در 17 مارس 1919 در نامه بکلی سری با امضا نماینده ملی قره‌باغ لیویون زارافیانس شورای ملی وزرا ارمنستان درخواست شده: "هر کاری که ممکن است انجام دهید تا ناحیه زنگزور به‌عنوان بخش جدا ناپذیر از اراضی کشور در ترکیب ارمنستان باقی بماند "؛ اما برای نیل به این هدف هرامکانی که آندرانیک را درزنگزور تقویت کند باید در اختیارش قراردهیم؛ اما در این نقشه ها در عمل هیچوقت مطرح نمیشد. در آوریل 1919 آندرانیک زنگزور رارها و از طریق کریدوری که جمهوری آذربایجان دراختیارش گذاشت با گروه‌های مسلح خود به مناطق دورودست ارمنستان بازگشت ودرنهایت نیروهایش را در همانجا گذاشت وخودش به تفلیس فراروازآنجا به پاریس مهاجرت کرد. نیروهای بریتانیا هنوز برای اجرای کامل نقشه الحاق قره‌باغ وزنگزوربه ارمنستان فعالیت داشتند، آندرانیک نیزبه همراه سیاستمداران ارمنی درپاریس اقامت وبه فعالیت‌های سیاسی ادامه میداد. دراینجا رئیس هیئت ارامنه ترکیه پاگوس نوبر پاشا در کنفرانس صلح فرصت ملاقات بین او ریمن پوآنکار رئیس جمهوری فرانسه را فراهم کرد وآندرانیک عدم رضایت خود رااز متحدین درمورد مسئله قره‌باغ را به اواظهار نمود.