کاهش مرگ و میر واکسنیه‌ها در آمار ثبت احوال

گروه اجتماعی - علیرضا کدیور دانش‌آموختۀ آمار و تحلیلگر داده نوشت: در هفتۀ جاری تحلیلی از سرپرست مرکز مدیریت آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت در قالب نامه‌ای به وزیر منتشر شد. در این تحلیل تعداد فوت در میان کسانی که واکسن تزریق کرده‌اند بیشتر از مقدار مشابه آن در کشورهای دیگر گزارش شده است که موجب برخی تردیدها درباره اثرگذاری واکسیناسیون کرونا در کشور شد [۱]. این مقایسه بلافاصله پس از انتشار با نقد رئیس کمیته کشوری اپیدمیولوژی و واکنش سریع کرونا [۲] و معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت [۳] مواجه شد. اگرچه تحلیل مقایسه‌‌ نرخ مرگ و میرِ افراد واکسینه با دیگر کشورها به ملاحظات بیشتری برای مقایسه‌پذیر کردن اعداد نیازمند است، این فتح باب را باید به فال نیک گرفت. در پایانِ نامه نیز نسبت به انتشار عمومی داده‌ها به صورت بی‌هویت شده و با حفظ حریم خصوصی افراد اعلام آمادگی شده که این نیز برای انجام تحقیقات بیشتر و روشن شدن مسئله راهگشا و موثر خواهد بود.

به گزارش بولتن نیوز، اصل تردید و بی‌اعتمادی با این نامه به وجود نیامده بلکه محصول عدم انتشار اطلاعات، اظهارات متناقض و غیر کارشناسی، وعده‌های فریبکارانه و راهبردهای نامشخص در دو سال گذشته است.

آیا واکسیناسیون موثر است؟

این که چرا در ایران با وجود تسریع واکسیناسیون آمار فوت کرونا نه تنها کاهش نیافته بلکه رکورد هم شکسته و در نتیجه تردید درباره کاراییِ واکسن در ایران سوالی است که واقعا در افکار عمومی مطرح است و باید به آن پاسخ داد. تا زمانی که این داده‌ها به طور کامل منتشر نشده و امکان بررسی دقیق آن وجود ندارد، سه نکته در پاسخ به این پرسش می‌توان طرح کرد.

ناکافی بودن واکسیناسیون ایران برای مشاهده تاثیر کلان آن: تحلیل آمار واکسیناسیون و نرخ مرگ و میر در آمار رسمی کشورها در مطالعه دیگری [۴] نشان داد تاثیر کلان واکسیناسیون در آمار فوت یک کشور تا زمانی که دست کم ۴۰ تا ۵۰ دوز واکسن در هر ۱۰۰ نفر تزریق نشده باشد به زحمت قابل مشاهده است. اما با تزریق بیشتر واکسن در جمعیت احتمال فوت مبتلایان به صورت چشمگیر کاهش پیدا می‌کند. در ایران تا کنون تنها نصف این عدد یعنی ۲۴ دوز واکسن در هر ۱۰۰ نفر تزریق شده است.

نگرانی‌های مربوط به عملکرد واکسن روی سویه‌های جدید: در حال حاضر این نگرانی در دنیا وجود که تاثیر واکسن روی سویه‌های جدیدتر ویروس کرونا مانند سویۀ دلتا به اندازۀ سویه‌های قبلی نباشد. با توجه به این که داده منسجمی درباره درصد سویه‌های فعالِ ویروس در ایران منتشر نمی‌شود نمی‌توان با اطمینان گفت کدام سویه در چه زمانی به سویه غالب تبدیل شده است. لازم است اگر دادۀ منسجمی در این مورد در کشور وجود دارد منتشر شود و اگر وجود ندارد تهیه شود. اما علی رغم عدم دسترسی به درصد سویه‌های درگیر، با توجه به سرعت بیشتر افزایش آمار کرونا در موج‌های چهارم و پنجم ایران و تشابه آن با سرعت افزایش آمار کرونا در کشورهایی مانند هند و بنگلادش [۵] می‌توان گفت احتمالا سویه غالب در ایران سویه‌ای متمایز از موج‌های قبل از موج چهارم و احتمالا سویۀ دلتاست. واکسیناسیون در کشور عملا زمانی شروع شد که این سویه جدید یک موج را در ایران از سر گذرانده بود که این مطلب باید در مقایسه اثر واکسیناسیون لحاظ شود.

مقایسه سرعت افزایش آمار فوت در موج‌های چهارم و پنجم نسبت به موج‌های قبلی این احتمال را مطرح می‌کند که سویۀ غالب در این دو موج‌ با موج‌های قبلی متفاوت باشد.

تحلیل اثرگذاری واکسن با کاوش در آمار ثبت احوال: با توجه به عدم دسترسی به دادۀ تجمیع‌شده کسانی که واکسینه شده‌اند و وضعیت‌های بعدی آن‌ها، یک روش برای بررسی تاثیرگذاری واکسن در ایران بررسی آمار سازمان ثبت احوال است. در ادامه این نوشته، آمار اسناد فوت سازمان ثبت احوال به منظور تحلیل اثرگذاری واکسن مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

آیا تاثیر واکسن در آمار فوت ثبت احوال قابل مشاهده است؟

ابتلا به کرونا برای سنین بالاتر خطر جانی به مراتب بیشتری دارد [۶]. به همین دلیل انتظار می‌رود، ابتلای گسترده و فراگیر به آن در کشور، چنانکه اتفاق افتاده، توزیع سنی آمار فوت را تغییر دهد. هر چه موج بزرگ و فراگیرتر باشد سهم مرگ و میر مسن‌ترها نسبت به جوان‌ترها بیشتر می‌شود.

مقایسه توزیع سنی اسناد فوت در موج‌های مختلف بیماری

افزایش سهم مرگ و میر سنین بالاتر با شدت گرفتن موج‌های کرونا در موج‌های اول تا چهارم بیماری و مقایسه آن‌ها با دوران پیش از کرونا (۱۳۹۸) مشخص است [۷] اما در موج پنجم که بعد شروع واکسیناسیون گروه‌های مسن‌تر اتفاق افتاده افت قابل توجهی در مرگ و میر گروه‌های سنی مسن‌تر اتفاق افتاده و الگوی کلی فوت تغییر کرده است (نگاه کنید افت منحنی قرمز نسبت به بقیه). این اختلاف برای سنین ۸۰ سال به بالا نسبت به گروه‌های بعدی واکسیناسیون مانند ۷۵ تا ۷۹ ساله‌ها بیشتر است که با توجه به تقدم و تاخر زمانی آغاز دریافت واکسن سازگار است. به بیان دیگر تاثیر واکسن در کاهش مرگ و میر در آمار ثبت احوال قابل مشاهده است چون سهم گروه‌های دریافت‌‎کنندۀ واکسن از کل مرگ و میر در مقایسه با موج‌های قبلی کم شده است.

در ادامه برای تحلیل اثر واکسن در آمار ثبت احوال، تغییرات سهم مرگ و میر هر گروه سنی از کل اسناد فوت پس از تاریخ شروع واکسیناسون در گروه سنی مورد بررسی قرار گرفته است؛ چرا که اگر این تغییرات تحت تاثیر واکسیناسیون رخ داده باشد باید بعد از تاریخ شروع واکسیناسیون اتفاق افتاده باشد نه قبل از آن.

بررسی تغییرات مرگ و میرِ گروه‌های سنی پس از شروع نوبت واکسن آن‌ها

تاریخ شروع واکسیناسیون سراسری گروه‌های سنی چنان که در کانال رسمی مرکز آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی آمده به صورت زیر است:

واکسیناسیون سراسری در ایران عملاً همزمان با موج چهارم برای گروه‌های سنی بالای ۸۰ سال شروع شد. پس از شروع واکسیناسیون سنین بیشتر ۷۰ سال در اول خرداد ۱۴۰۰، علی رغم جمعیت کمتر این گروه‌های سنّی نسبت به سایر گروه‌ها به مدت پنجاه روز نوبت تزریق واکسن برای هیچ گروه جدیدی باز نشد. پس از آن در تاریخ ۲۰ تیر ۱۴۰۰ نوبت واکسن گروه سنی ۶۵ تا ۶۹ باز شد و تزریق واکسن برای سایر گروه‌های سنی از سر گرفته شد.

آیا مرگ و میر گروه‌های سنی بعد شروع واکسیناسیون تغییر کرده؟

اگر منحنی تغییرات فوت را برای گروه‌هایی مانند افراد ۸۰ سال به بالا که دریافت واکسن را زودتر شروع کردند مورد بررسی قرار دهیم کاهش سهم فوت این گروه سنی از کل اسناد فوت، تقریبا ۱۰ هفته پس شروع دریافت واکسن مشهود است.

اما اگر همین منحنی را برای گروه سنی بعدی (۷۵-۷۹ سال) نگاه کنیم افت سهم فوت این گروه سنی از کل اسناد فوت چندان قابل ملاحظه نیست. آیا این بدان معناست که تاثیر واکسیناسیون کرونا در گروه سنی ۷۵ تا ۷۹ سال قابل مشاهده نیست؟

سهم مرگ و میر گروه‌های سِنّی مختلف از کل اسناد فوت با بالا و پایین رفتن موج‌های کرونا کم و زیاد می‌شود و رد پای واکسن در آمار مرگ و میر گروه‌های سِنّی را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن شدت همه‌گیری در زمان مورد نظر جستجو کرد. وقتی همه‌گیری شدت می‌گیرد سهم مرگ و میر سنین بالاتر بیشتر و وقتی همه‌گیری از شدت می‌افتد سهم ایشان از کل اسناد فوت کم می‌شود. برعکسِ این گزاره درباره گروه‌های سِنی جوان‌تر صادق است.

اگر واکسنی دریافت نشده بود سهم مرگ و میر گروه‌های سنی در موج پنج چگونه بود؟

برای اینکه سهم مرگ و میر گروه‌های دریافت کننده واکسن از کل اسناد فوت در صورت عدم دریافت واکسن را به دست بیاوریم سهم مرگ و میر هر گروه سنی از تمامی اسناد فوت را تابعی خطی از تعداد کل فوت کرونا (مطابق آمار رسمی) به عنوان شاخصی از شدت همه‌گیری در هر هفته در نظر گرفتیم. این رابطه برای بیشتر گروه‌های سنی کاملا معنادار است و پیش‌بینی لازم را به ما می‌دهد. برای جزئیات بیشتر درباره مدلسازی نگاه کنید به تغییر الگوی کلی مرگ و میر با افت و خیز کرونا (+) .

محاسبه پارامترهای این رابطه با اتکا به داده‌های پیش از شروع واکسیناسیون، این امکان را به ما می‌دهد تا سهم مرگ و میر ایشان را در صورت عدم مداخلۀ واکسیناسیون (مقدار مورد انتظار) تخمین بزنیم. مقایسه مقدار مورد انتظار و مقدار واقعی مرگ و میر در گروه‌های سنی تاثیر واکسیناسیون را نشان می‌دهد. اگر داده‌ها از کیفیت مناسب برخوردار باشد و واکسن تاثیرگذار باشد، باید خود را در قالب این تمایز نشان دهد.

مقدار پیش‌بینی از سهمِ فوتِ هر گروهِ سنی از کلِ اسنادِ فوت در صورتِ عدم واکسیناسیون در شکل زیر با پاره‌خطهای نارنجی‌رنگ نمایش داده شده است. طول پاره‌خط‌ها نشان‌دهندۀ بازۀ بیش‌بینی یا بزرگی عدم‌ قطعیت در تخمین است. سطح اطمینان در محاسبۀ بازه‌های پیش‌بینی مقدار سخت‌گیرانۀ ۹۵% در نظر گرفته شده است.

کمتر بودن سهم مرگ و میر گروه‌های سنی بالای ۷۰ سال نسبت به بازه پیش‌بینی نشان دهنده تاثیر واکسن در کاهش مرگ و میر است. این تمایز از نظر آماری معنادار و با توجه به سهم بیشتر سنین بالاتر در توزیع سنی اسناد فوت، از نظر بزرگی نیز قابل توجه است. به بیان دیگر واکسیناسیون جان‌های زیادی را در موج پنجم نجات داده و جان‌های زیادی نیز به دلیل عدم دریافت واکسن از دست رفته‌اند.[۸]

با توجه به متاخرتر بودن شروع واکسیناسیون در سایر گروه‌های سنی کمتر از ۷۰ سال هنوز کاهشی در نرخ مرگ و میر ایشان دیده نمی‌شود.

کاهش نرخ مرگ و میر ۱۰ هفته پس از شروع واکسیناسیون

در گروه‌های سنی بالای ۸۰ سال در هفتۀ دهم، در گروه سنی ۷۵-۷۹ سال در هفته یازدهم و در گروه سنی ۷۰-۷۹ سال در هفته یازدهم کاهش مرگ و میر نسبت به مقدار مورد انتظار از نظر آماری معنادار شده‌اند. با توجه به زمان مورد نیاز برای مراجعه بخش عمده گروه سنی برای دریافت واکسن و ایجاد ایمنی در بدن و دریافت دوز دوم، مدت زمان ۱۰ تا ۱۱ هفته معقول و مرتبط به نظر می‌رسد.

گروه‌های سنی کمتر از ۷۰ سال هنوز هفته دهم و یازدهم پس از شروع واکسیناسیون را سپری نکرده‌اند. به همین دلیل هنوز برای مشاهده تاثیر آن در آمار فوت ثبت احوال زود است.
نتیجه‌گیری

واکسیناسیون در ایران موثر بوده است

بررسی داده‌های سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد نسبت مرگ و میر گروه‌های سنی بالای ۷۰ سال در هفته دهم و یازدهم پس از شروع تاریخ واکسیناسیون آنان نسبت به مقدار مورد انتظار کاهش معنادار و قابل ملاحظه داشته است. مجموعه مشاهدات انجام شده مانند تغییر توزیع سنی اسناد فوت سازمان ثبت احوال قبل از همه‌گیری، همزان با موج‌های همه‌گیری و بعد از شروع سراسری دریافت واکسن نشان می‌دهد واکسیناسیون ایران در مقیاس کلان کاملا موثر بوده و منجر به کاهش مرگ و میر بیماران شده است.

این تحلیل، فرضیۀ بی‌تاثیر بودن واکسیناسیون در ایران را با اطمینان بالا رد می‌کند. نکتۀ جالب دیگر اینکه اگر سویه غالب در موج چهارم کرونا در ایران را سویه جدیدتر دلتا در نظر بگیریم، با توجه به این که واکسیناسیون در میانه این موج شروع شد می‌توان گفت تاثیر واکسن در کاهش مرگ و میر بر اثر ابتلا به سویه‌های جدید کرونا مانند سویۀ دلتا نیز معنادار و قابل ملاحظه بوده است.

با این حال، این تحلیل در مورد این که نسبت فوت بر اثر کرونا در واکسینه‌های ایران در مقایسه با دیگر کشورهای جهان چه وضعیتی دارد حرفی نمی‌زند. کارایی واکسن در ایران به دلایل مختلف مانند کیفیت زنجیرۀ سرد هنگام نگهداری، انتقال، توزیع و تزریق واکسن در نقاط مختلف کشور می‌تواند از متوسط جهانی کمتر یا بیشتر باشد. بهترین راه برای اطمینان از کارایی واکسن در ایران، انتشار داده‌های خام و دعوت عمومی از تمامی متخصصین و منتقدین برای تحلیل و بررسی آن است.

همه‌گیری بدون انتشار اطلاعات قابل مدیریت نیست

نظام سلامت ایران از ابتدای همه‌گیری تا کنون از نظر انتشار اطلاعات وضعیت مناسبی نداشته است. داده‌های کرونا به تفکیک استان و شهرستان منتشر نمی‌شود. اختلاف آمار رسمی فوت کرونامثبت با تعداد واقعی فوت بر اثر کرونا در مقایسه با کشورهای دیگر زیاد است. دادۀ منسجمی از سویه‌های درگیر ویروس در ایران منتشر نمی‌شود.

سازمان ثبت احوال دو سال پس از شروع همه‌گیری به خاطر نیاز مبرم به تحلیل داده‌های فوت، دوره‌ انتشار تعداد اسناد فوت در کشور را از فصلی به هفتگی تغییر داده که خود گامی رو به جلو است و جای تقدیر دارد. امید است وزارت بهداشت و ستاد کرونا نیز همچنان که در نامه اخیر سرپرست آمار و فناوری اطلاعات وزارتخانه اعلام آمادگی شده در انتشار عمومی داده‌ها و ارتقای جریان اطلاعات سلامت و مدیریت بهتری همه‌گیری قدم موثری بردارد.

هیچ راهی جز انتشار عمومی داده‌ها و بررسی‌های گستردۀ کارشناسی برای افزایش اعتماد نسبت به واکسیناسیون وجود ندارد.

پاورقی و ارجاع

[۱] نامه علی شریفی زارچی سرپرست مرکز مدیریت آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت به سعید نمکی وزیر بهداشت؛ خبرآنلاین ۲۶ مرداد ۱۴۰۰ (+)

[۲] نقد حمید سوری رییس کمیته کشوری اپیدمیولوژی و واکنش سریع اپیدمی کرونا با عنوان «آثار مخرب”تحلیل نادرست داده‌های خام کرونا” بر واکسیناسیون حداکثری» خطاب به سعید نمکی وزیر بهداشت؛ ایسنا ۲۶ مرداد ۱۴۰۰ (+)

[۳] نقد فرید نجفی معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت نیز خطاب به سعید نمکی؛ تجارت‌نیوز ۲۸ مرداد ۱۴۰۰ (+)

[۴] هشدارهایی درباره کشتار جمعی کرونا در ایران، علیرضا کدیور؛ دقیقه‌ای برای تامل ۲۰ مرداد ۱۴۰۰ (+)

[۵] نگرانی‌‌ از ویروس جهش‌یافته در هند؛ بررسی آمار فوت کرونا در کشورها، زهرا دوخائی، علیرضا کدیور؛ دقیقه‌ای برای تأمل ۶ اردیبهشت ۱۴۰۰ (+)

[۶] ابتلای ۳۹ میلیون ایرانی به کرونا تاکنون | مقایسه آمار فوت اضافه ثبت احوال و فوت کرونایی‌ها در ایران، مصاحبه همشهری آنلاین با علیرضا کدیور ۲۴ آبان ۱۳۹۹ (+)

[۷] برای توضیحات بیشتر نگاه کنید به تغییر الگوی کلی مرگ و میر با افت و خیز کرونا، علیرضا کدیور؛ دقیقه‌ای برای تأمل ۲۹ مرداد ۱۴۰۰ (+)

[۸] این دو تعداد در پایان موج پنجم بیماری در مطلب مستقلی همراه محاسبه تعداد فوت اضافه با استناد به آمار اسناد فوت سازمان ثبت احوال محاسبه خواهند شد.