معمای افزایش مصرف برق در ایران

گروه اقتصادی: پس از چند روز قطع پی‌در‌پیِ برق، هنوز توضیح روشنی دربارۀ خاموشی‌ها در ایران وجود ندارد. برخی فرسودگی و عدم نوسازی و توسعه شبکه برق را علت این اتفاق می‌دانند، برخی معطل ماندن تعمیر و نگهداریِ نیروگاه‌ها در اثر تحریم‌ها و عدم تکافوی تولید را مهم‌ترین علت معرفی می‌کنند، برخی خشکسالی و کمکاری نیروگاه‌های برق‌آبی را مهم می‌دانند و برخی تصدی بخش خصوصی در نیروگاه‌ها را ریشۀ این اتفاق بر می‌شمرند. اما به نظر می‌رسد علت اصلی این اتفاق را نه تنها در مسائل تولید، که باید در علل افزایش مصرف نیز جستجو کرد.

* * *

افزایشِ غیرعادیِ مصرف
به گزارش بولتن نیوز، مصرف برق ایران در طول سال، رفتارِ سینوسیِ منظمی دارد. در فصل پاییز و زمستان، گرمایش با گاز است، در نتیجه مصرف برق، کم است و در فصل تابستان سرمایش با برق است، در نتیجه مصرفِ برق، زیاد است.

در سال‌های گذشته، نیازِ مصرف در نقطۀ پیک، یک روندِ صعودی تدریجی را طی کرده است، اما آنچه بیش از هر چیزی در منحنی تغییرات پیک روزانه در طول پنج سال اخیر مصرف جلب توجه می‌کند افزایشِ چشمگیرِ مقدارِ آن در ماه‌های اخیر است [۱] .

اگر پیک مصرف در سال‌های گذشته ۵۵، ۵۷، ۵۸، ۵۸ هزار مگاوات بود تا پایان چهاردهمین روز تیر ماه ۱۴۰۰ به ۶۶ هزار مگاوات رسیده است. باید توجه داشت طبق آمار سال‌های گذشته و افزایش دما در ماههای نخست تابستان، ممکن است روند کاهشی دمای هوای و به تبع آن افت مصرف برق هنوز آغاز نشده باشد.

متوسط نیاز مصرف برق در پیک در ۱۰۷ روز نخست سال ۱۴۰۰ (تا پایان چهاردهمین روز تیرماه) حدود ۱۴% بیشتر از مقدارِ متناظرِ آن در سال ۱۳۹۹ است. این پدیده در پنج سال گذشته کاملاً بی‌سابقه است.

سهم مصرف
میزان مصرف کشور در روزهای سپری شده از سال ۱۴۰۰ به تفکیک نوع مصرف‌کنندگان در هنگام انتشار این یادداشت توسط وزارت نیرو اعلام نشده است، اما نگاهی به سال‌های پیشین نشان می‌دهد عمده برق کشور در دو دسته خانگی و صنعتی مصرف می‌شود [۲].

کاهش ذخیرۀ نیروگاه‌ها
ذخیرۀ انرژی الکتریکی بسیار پرهزینه است. به همین دلیل، نیروگاه‌های برق، معمولاً هدف‌گذاریِ تولید را تا آنجا که هزینه‌ اجازه دهد، بیشتر از برآوردشان از مصرف در نظر می‌گیرند تا مطمئن شوند جریان الکتریسیته‌ای که در کشور توزیع می شود کم نخواهد آمد.

افزایش شدید مصرف برق در کمتر از یک سال گذشته در کاهش قابل توجه ذخیره نیروگاه‌ها در همین مدت نسبت به قبل نیز قابل مشاهده است. عدم افزایش ذخیره و صفر شدنِ پی‌‌درپیِ آن (یا همان خاموشی خودمان) نشان می‌دهد تولید به موازات مصرف افزایش پیدا نکرده است.

اگر در سال‌های قبل ذخیرۀ نیروگاه‌ها گاهی به ۵ یا ۷ هزار مگاوات معادل ۱۰% یا گاهی ۲۰% مصرف می‌رسید، اکنون حدود یک سال است که به زحمت به ۱٫۲۵هزار مگاوات یا ۵% مصرف می‌رسد. اگرچه افت ذخیره نیروگاهی پیش از این نیز معمولا در فصل گرم بیشتر بوده و مثلا در سال ۹۷ به صفر نیز رسیده اما در یک سال گذشته در فصل سرد نیز نسبت به زمان مشابه در گذشته کمتر شده است.

چرا مصرف برق زیاد شده؟
چنانچه گفته شد مصرف برق در ماه‌های گذشته نسبت به زمان مشابه در سال‌های قبل افزایش قابل توجهی یافته است که نیازمندِ توضیح است. دو علتی که برای توضیح این پدیده بیان شده عبارت اند از استخراج رمزارز و افزایش شدید دما.

استخراج رمزارز (ماینینگ)
گفته می‌شود بخش عمدۀ رمزارزی که در ایران استخراج می‌شود به بیت کوین اختصاص دارد. مجموع برقی که برای استخراج بیت کوین صرف می‌شود ۱۲۱ تراوات ساعت (معادل مصرف برق کشور آرژانتین!) تخمین زده شده است [۳]. همچنین گفته شده ۴٫۵% از بیت کوین دنیا در ایران استخراج می‌شود [۴]. این مقدار معادل ۵٫۴ تراوات ساعت مصرف برق است. اگر مصرف برق ایران را با توجه به روند سال‌های گذشته کشور ۲۸۰ تراوات ساعت در نظر بگیریم [۵] ، نتیجه می گیریم تقریبا ۲% مصرف برق ایران صرف استخراج بیت کوین می‌شود.

اگر مصرف برق آرژانتین با ۴۵ میلیون نفر جمعیت را در نسبت جمعیتی ایران و آرژانتین یعنی ۱٫۸۷ ضرب کنیم و ۵٫۴ تراوات ساعت را بر آن تقسیم کنیم نیز به تخمین ۲٫۴% از مصرف برق برای استخراج بیت کوین در ایران می‌رسیم که در مقایسه با افزایش ۱۴% نیاز به مصرف در پیک بسیار کوچک است.

اگر این تخمین‌ها و اطلاعات مورد استفاده‌شان درست باشد، می‌توان چنین نتیجه گرفت که استخراج رمزارز به تنهایی نمی‌تواند افزایش برق در ماه‌های اخیر را توضیح دهد.

تخمین‌های دیگری از سهم ایران در استخراج بیت کوین نیز وجود دارد که مطابق آن‌ها ایران تا ۷% بیت کوین را استخراج می‌کند . برخی نیز گفته‌اند این محاسبات استخراج‌کنندگان غیرمجاز را شامل نمی‌شوند و این سهم با در نظر گرفتن آن‌ها چیزی حدود ۱۰% است. اگر این تخمین را مبنا قرار دهیم استخراج بیت‌کوین بین ۵% تا ۶% مصرف برق ایران را به خود اختصاص داده است که باز با افزایش چهارده درصدی که اتفاق افتاده فاصله دارد.

افزایش دما [۶]
به گفته سخنگوی صنعت برق ایران هر درجه افزایش دمای هوا باعث بالا رفتن ۱۵۰۰ مگاوات مصرف برق می‌شود [۷] . مقایسه میانگین دمای سه ماه اول سال ۱۴۰۰ با سال ۱۳۹۹ نشان میدهد میانگین دما در شهرهای پرجمعیت ایران بیشتر است. نکته قابل توجه ثبت حداکثر دمای بالاتر در سال جاری است. به بیان دیگر علاوه بر اینکه میانگین دمای سال جاری بالاتر است، رکوردهای جدیدی نیز در حداکثر دما ثبت شده است.

اما بررسی میانگین دمای روزانه در طیف گسترده‌تری از شهرهای پرجمعیت ایران نشان می‌دهد روند گرما دست کم در ۱۰۷ روز ابتدای سال جاری تغییرات شدیدی نسبت به چند سال گذشته ندارد. به طور دقیق‌تر، در زاهدان، کرمان و بوشهر میانگین دمای روزانه نسبت به سال ۱۳۹۶ کمتر و یا بسیار مشابه است. در بقیه سال‌های مورد مقایسه نیز میانگین دما رفتار مشابهی دارد.

هرچند پیش‌بینی‌های هواشناسی همگی از افزایش دما در روز‌های آتی حکایت دارد، اما نگاهی به روند سال‌های گذشته نشان می‌دهد در چنین روز‌هایی از سال جز این انتظار نمی‌رود.

مورد دیگر قابل ملاحظه، شروع زودتر گرما در سال جاری است. به عنوان نمونه پیک گرمایی در اواخر فروردین در تهران و مشهد بر خلاف سالیان گذشته باعث بالا رفتن مصرف ناگهانی و غافلگیری صنعت برق می‌شود.

نیاز به توضیح اساسی‌تر دربارۀ افزایش مصرف برق
خاموشی‌های تابستان ۱۴۰۰ مانند آنچه در زمستان ۱۳۹۹ اتفاق افتاد با توجه به کاهش ذخیرۀ نیروگاه‌ها نسبت به زمان‌های مشابه در سال‌های قبل کاملا قابل پیش‌بینی بوده است.

بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد دمای بالای هوا توضیح کافی برای افزایش مصرف برق نیست. این مسئله در کاهش ذخیره نیروگاه‌ها در یک سال اخیر یعنی حتی در فصل سرد نیز کم و بیش پیداست. عواملی همچون افزایش مصرف صنایع به دلیل پیشرفت تکنولوژی و وابستگی بیشتر آنها به برق نیز به دلیل کوچک شدن اقتصاد ایران در سال‌های اخیر توضیح درستی برای مصرف برق نیست. مصرف خانگی نیز نمی‌تواند ظرف یک سال به صورت یک مرتبه تا این اندازه رشد کند. اگرچه انباشت فرسودگی و عدم نوسازی آن در دورۀ تحریم و افزایش تلفات شبکه توزیع و انتقال نیز در افزایش غیر خطی مصرف نیز بالقوه بی‌تاثیر نیست.

افزایشی که در یک سال گذشته در مصرف برق افتاده یک افزایش سیستماتیک با نوسان‌های نه چندان قابل توجه است. به بیان دیگر عاملی که بار مصرف را زیاد کرده پایدار و مستمر است و از این حیث می‌تواند به مصرف برق ماینرها شباهت داشته باشد. اما استخراج رمزارز با مقادیری که در متن به آن‌ها استناد شد نمی‌تواند افزایشی را که در ماه‌های اخیر اتفاق افتاده، توضیح دهد. در نتیجه یا باید عامل دیگری برای توضیح افزایش مصرف برق پیدا کرد یا در سهم استخراج رمزارز در مصرف برق ایران را بیش از آنچه گفته شد تصور کرد.

پاورقی و ارجاع
[۱] شرکت مدیریت شبکه برق ایران؛ سامانه اطلاعات و آمار، گزارش وضعیت شبکه برق (+)

[۲] پایگاه داده باز ایران، وضعیت مصرف برق تا پایان دی ۱۳۹۹ (+)

[۳] Bitcoin consumes more electricity than Argentina; Cristina Criddle Technology reporter, BBCNews Feb 10, 2021 

[۴] How Iran Uses Bitcoin Mining to Evade Sanctions and “Export” Millions of Barrels of Oil; Tom Robinson, Elliptic Sep 18, 2019 (+)

[۵] مرکز آمار ایران، داده ها و اطلاعات آماری؛ بخش انرژی، آب و برق (+)

[۶] داده‌های میانگین دما از سایت مرکز ملی اطلاعات محیطی ایالات متحده امریکا استخراج شده است (+)

[۷] منتظر خاموشی های بیشتر باشید! گزارش مصطفی رجبی مشهدی – سخنگوی صنعت برق؛ ایسنا ۱۵ تیر ۱۴۰۰