نگوئید سام علیک!

گروه دین و اندیشه - حجه الاسلام والمسلمين عليرضا توحيدلو در یادداشتی نوشت:هر ملت و آئينى، آدابى مخصوص به هنگام ديدار يكديگر دارند. اين آداب گاه به صورت الفاظ و عبارات صورت مى پذيرد. گاه به صورت عملى نقل شده است.

سلام علیکم؛

به گزارش بولتن نیوز، تحيت نصارى هنگام ملاقات يكديگر كلاه از سر برداشتن،تحيت يهود با انگشت اشاره كردن و تحيت ايران قبل از اسلام خم شدن و تعظيم كردن بوده است و تحيت عرب جاهلى«اَنْعَمَ صَباحا وَ اَنْعَمَ مَساء»(صبحت توام با راحتى باد. يا عصرت توام با راحتى باد)

اسلام ادبى را كه در اين رابطه مطرح مى كند. آن است كه ديدار با يكديگر را با "سلام عليكم" آغاز كنيد.

در اين ادب هم ذكر خداوند هست چون معناى سلام اين است كه "سلام الله عليكم"، يعنى درود خداوند بر تو باد و هم در آن اعلام دوستى و صلح و صفا و صميميت است.
سفارش اكيد اسلام به رعايت اين ادب است. تا آن جا كه قرآن كريم بعد از آمدن اين ادب، به كار بردن تحيت هاى جاهليت را نشانه نفاق مى داند
((... وَإِذَا جَاءُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ )مجادله آیه ٨/ و هنگامى كه نزد تو مى آيند تو را تحيتى مى گويند كه خدا نگفته است. اين آيه شريفه به كار بردن تحيت جاهلى را از نشانه هاى نفاق مى داند.
در روايتى از پيامبر اكرم(صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) آمده است:كسى كه پيش از سلام آغاز به سخن كند پاسخ او را نگوئيد.
در روايتى آمده است شخصى به ديدار سيدالشهداء امام حسين(علیه السلام) آمد و بدون آن كه سلام كند گفت: (كيف انت عافاك الله) حال شما چطور است؟ خداوند سلامتتان بدارد. امام حسين(علیه السلام) به او فرمود: (السلام قبل الكلام عافاك الله) سلام كردن بر سخن گفتن مقدم است خدا سلامتت بدارد! سپس فرمود: (لاتإذنوا لاحد حتى يسلم) به كسى اجازه سخن ندهيد مگر آن كه ابتدا سلام كند.
در درالمـنـثـور اسـت كـه احمد، عبد بن حميد، بزار، ابن منذر، طبرانى، ابن مردويه، و بـيـهقى در كتاب شعب الايمان به سندى از ابن عمر روايت آورده اند كه گفت : يهوديان همواره به رسول خدا (صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم)مى گفتند: (سام عليك ) و مـنـظـورشـان نـاسـزاگـويـى بـه آن جـنـاب بـود، آنـگـاه در دل و در بـيـن خـودشـان اظـهـار نگرانى مى كردند كه نكند خدا به خاطر اينگونه سلام كردن عـذابـمان كند. در اين زمينه بود كه آيه شريفه
(وَإِذَا جَاءُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ )مجادله آیه ٨/ نازل شد.

و در هـمـان كـتـاب اسـت كـه عبدالرزاق، ابن ابى حاتم، و ابن مردويه از ابن عباس روايت كـرده كـه دربـاره آيـه مـذكـور گـفـتـه اسـت :
مـنـافـقـيـن وقـتـى بـه رسـول خـدا(ص)
مـى رسـيـدنـد، مـى گـفـتـنـد (سـام عـليـك ) و بـديـن جـهـت آيـه نازل شد.

عایشه پشت پرده نشسته بود. مردی یهودی وارد شد و به تحقیر به پیامبر گفت: سام علیک یعنی مرگ بر تو. ولی ظاهر سلام علیکم دارد. پیامبر با وقار و ادب فرمود: و علیک. نفرمود: سام بر خودت یعنی هر چه گفتی بر تو. عایشه از پشت پرده به اینها پرخاش کرد که مرگ بر خودتان، چرا به پیامبر توهین می کنید؟ حضرت فرمود؛ که عایشه آرام باشد اگر تند خویی و عصبانیت بخواهد در باطن خودش را مجسم کند، زشت ترین و کریه ترین منظره را خواهد داشت.(١)
________

سلام و تحیت

سلام در لغت، به معنای سلامت از هر گونه نقص و عیب و فناست و چون خداوند فناناپذیر و منزه از عیب و نقص است، یکی از نام های او «سلام» است.
هرگونه اظهار محبت در آغاز ملاقات «تحیت» است. پس در اصل، سلام همان تحیت، از ماده حیات و به معنای دعا کردن برای سلامتی و حیات دیگران است ؛ خواه این دعا به صورت «السلام علیکم» باشد یا «السلام علینا» یا «حَیّاک الله». بنابراین، روشن ترین مصداق تحیت سلام کردن است.
روشن است که هر ملتی برای اظهار محبت، در ملاقات با یکدیگر نوعی تحیت دارد که گاهی نمود عملی می یابد و نشانه محبت و احترام است و گاهی نیز لفظی است. در اسلام، سلام کردن نشانه تحیت لفظی است و بنابر برخی آیه ها و روایت ها، تحیت بهشتیان نیز سلام است:

أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یُلَقَّوْنَ فیها تَحِیَّةً وَ سَلامًا. (فرقان آیه ٧۵)
اینان همان کسانی هستند که به خاطر صبری که داشته اند، غرفه های بهشت را پاداش یابند و در آنجا به درود و سلامشان بنوازند»
همچنین در سوره ابراهیم خداوند به این نکته اشاره کرده آنجا که خداوند می فرماید:
تحیت اهل بهشت، سلام است:

دَعْواهُمْ فیها سُبْحانَکَ أَللّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ.
(یونس آیه ۱۰ )

وَ أُدْخِلَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ خالِدینَ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فیها سَلامٌ. (ابراهیم آیه ۲۳)

نیز با توجه به آیه ۲۵ سوره ذاریات در می یابیم که در اقوام پیش از اسلام هم سلام، به معنای تحیت به کار می رفت:
إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلامًا قالَ إِنّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ. (الذاریات آیه ۲۵)
چون بر او (ابراهیم) در آمدند، پس سلام گفتند، گفت: سلام، مردی ناشناسید.

سلام و تحیت در ادیان

سلام و تحیت منحصر به اسلام نیست، بلکه مصداق های مختلف آن میان قوم ها و ملت های پیش از اسلام نیز سابقه دارد. در برخی آیه های قرآن کریم تعبیرهایی دیده می شود که نشان دهنده وجود این سنت در ملت های پیشین است، از جمله :
وَ لَقَدْ جائَتْ رُسُلَنا ابراهیم بِالْبُشری قالُوا سَلاما. (هود آیه ۶٩)
و به تحقیق فرستادگان ما به همراه بشارت، نزد ابراهیم آمدند و گفتند: سلام.

وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا. (مریم آیه ١۵)
«و سلام بر او روزی که زاده شد و روزی که می میرد و روزی که برانگیخته می شود زنده »

این دو آیه نشان دهنده آن است که در زمان حضرت ابراهیم و حضرت عیسی (علیهماالسلام) نیز تحیت و سلام وجود داشته است. در زمان عرب جاهلی نیز نوعی از تحیت رواج داشته است که حکایت ذیل بیان گر آن است:
«روزی یکی از اعراب جاهلی برای شنیدن آیات قرآن کریم به حضور پیامبر اکرم رسید و در ابتدای سخن برای تحیت چنین گفت: «اَنْعَمَ صَباحا» حضرت در جواب فرمود: «خدای من تحیتی بهتر از این فرستاده و آن این است که بگوییم: «سلام علیکم»
همچنین در تاریخ ؛ آداب و رسوم گوناگونی از ملت های پیشین نقل شده است که شرع مقدس اسلام آنهایی را که پسندیده و نیکو بود، تأیید کرده و در پاره ای از موارد نیز تغییر و اصلاحاتی در آنها داده و کاستی های احتمالی آن را جبران کرده است.
از میان تحیت هایی که اقوام مختلف دارند، «سلام» یا همان تحیت اسلامی، ارزش و زیبایی خاصی دارد؛ زیرا به منظور خوش آمدگویی و نشانه صفا و دوستی و نیز درخواست سلامت از خداوند متعال برای طرف مقابل است. درود بهشتیان نیز سلام است و فرشتگان رحمت با سلام به استقبال نیکان و پاکان می شتابند.در داستان به آتش افکنده شدن حضرت ابراهیم علیه السلام نیز آمده است که فرشتگان هنگام ورودشان برای نجات ابراهیم نبی علیه السلام از آتش بر وی سلام کردند و آن حضرت نیز با سلام، پاسخشان را داد.
پیامبر نیز تحیت اهل جاهلیت را که «اَنْعَمَ صَباحا وَ اَنْعَمَ مَساء» بود، به دستور خداوند تبدیل به سلام کرد و به اصحاب خود فرمود: «خداوند تحیت شما را به چیزی بهتر تبدیل کرد؛ زیرا تحیت اهل بهشت نیز السلام علیکم است»
خداوند به حضرت آدم علیه السلام نیز فرمان می دهد که بر فرشتگان تحیت بفرستد. آدم به ایشان گفت: «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته » سپس به وی فرمود: «این تحیت تو و فرزندانت تا پایان دنیاست»
در روایت دیگری نیز می فرماید: «سلام تحیت امت، انبیا، بلکه تمام موجودات است » امام صادق علیه السلام نیز دراین باره می فرماید: «السلام تَحِیَّةٌ لِمِلَّتِنا؛ سلام، تحیت امت ماست » همچنین آمده است که درخت، صخره و دیوار، هنگام عبور پیامبراکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) بر ایشان سلام می کردند و تحیتشان
«السلام علیک یا رسول الله» بود.

سلام در قرآن و سنت

«سلام، نامی از نام های خداوند است که آن را در زمین نهاده است. پس سلام را در میان خودتان بگسترانید.» این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است.که در سوره حشر اشاره دارد که در این آیه، سلام، یکی از نام های خداوند معرفی شده است. هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ . حشر آیه ۲۳ ،
اوست خداى یکتا که معبودى جز او نیست، فرمانروا، منزّه از هر عیب، سلامت بخش، ایمنى بخش، مسلّط بر همه چیز، قدرتمندِ شکست ناپذیر، صاحب جبروت و کبریایى. منزّه است از هر چه براى او شریک قرار مى دهند.
واژه سلام بیش از چهل بار در قرآن کریم آمده است. گاهی خداوند خود، بر بندگان برگزیده اش؛ یعنی انبیا علیهم السلام سلام می فرستد. آنجا که می فرماید: «وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلینَ»
صافات آیه ١٨١
«قِيلَ يَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلَامٍ مِنَّا وَبَرَكَاتٍ عَلَيْكَ ؛ به نوح خطاب شد که از کشتی فرود آی که سلام و برکات ما بر تو باد.» هود آیه ۴٨

و نیز «سَلَامٌ عَلَىٰ مُوسَىٰ وَهَارُونَ» صافات آیه ١٢٠
سلام و تحیّت بر موسی و هارون باد.

فرشتگان نیز بهشتیان را با سلام و تحیت داخل بهشت می کنند. «ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ؛ با سلام به بهشت داخل شوید، امروز روز جاودانه شدن [شما] در بهشت است.»
سوره ق آیه ٣۴
و یا «إِنَّ الْمُتَّقینَ فی جَنّاتٍ وَ عُیُونٍ ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنینَ.
«به درستی که پرهیزکاران در بهشت و چشمه ساران هستند، داخل بهشت بشوید به همراه سلامتی و امنیت. حجر آیه ۴۵ و ۴۶

و نیز تحیت اهل بهشت سلام است و شکر الهی. همان گونه که در قرآن می خوانیم: «دَعْواهُمْ فیها سُبْحانَکَ أَللّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ.
سخن آنها این است پروردگارا تو منزهی و تحیت آنها در بهشت، سلام است و آخرین سخنشان حمد پروردگار جهان است» یونس آیه ١٠

همچنین یکی از نام های بهشت دارالسلام است: «وَ اللّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ؛ خداوند شما را به سوی دارالسلام فرامی خواند» یونس آیه ٢۵
افزون بر آیه های فراوانی که درباره تحیت و سلام وجود دارد، احادیث زیادی نیز از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) و امامان معصوم
(علیهم السلام) ذکر شده است.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:
یا اَنَس سَلِّمْ عَلی مَنْ لَقِیْتَ یَزیدُ اللّهُ فی حَسَناتِکَ وَ سَلِّم فی بَیْتِکَ یَزیدُ اللّهُ فی بَرَکَتِکَ.
ای انس، سلام کن بر هر کسی که ملاقات می کنی تا خدا بر حسنات تو بیفزاید و سلام کن در خانه ات تا خداوند برکات تو را اضافه فرماید.

سلام کردن خیلی ثواب دارد.
سلام کردن و بلند سلام کردن مستحب است.
من بچه بودم تاجری بود که خیلی به من علاقه داشت.
ایشان وقتی وارد خانه می شدند، عیالش اگر ته خانه بود، این دم در می گفت:
« خانوم سلام» بلند به عیالش سلام می کرد.

حالا بعضی ها عارشان می آید به عیالشان سلام کنند. باید حتماً او سلام کند. شما سلام کنید. بعضی ها هم هستند که وقتی به آنها سلام
می کنید، می گویند:
«سلام از ماست»

«سلام از ماست » که جواب سلام نیست.
این اشکال دارد باید بگویید: «سلامٌ علیکم»
«سلام از ماست » یعنی چه؟... به بعضی ها
می گویی: «سلام» در جواب می گویند:« مرسی»
 مرسی که جواب سلام نیست.
بعضی ها را هم دیده ام که جواب سلام را
نمی دهند. من نمی دانم مردم چرا این قدر
عوام اند. سلام کردن خیلی ثواب دارد، جواب سلام را دادن هم واجب است.

حالا من یک مسئله بگویم: اگر در کوچه باریکی هم زمان به شخص دیگری رسیدید و باهم سلام کردید، طوری که سلام هایتان باهم تصادف کرد، هر دو باید جواب سلام را بدهید.
تو باید جواب سلام او را بدهی و او نیز جواب سلام شما را بدهد. جواب سلام را همیشه چربش کنید.

اگر کسی به شما گفت: «سلام» شما در پاسخ بگویید: «سلامٌ علیکم»
 اگر گفت: « سلامٌ علیکم» شما بگویید:
«سلامٌ علیکم و رحمتةُ الله»
اگر گفت: « سلامٌ علیکم و رحمتةُ الله»
شما بگویید: «سلامٌ علیکم و رحمةُ اللهِ و برکاتُه»

و اگر گفت :« سلامٌ علیکم و رحمةُ اللهِ و برکاتُه» اگر صبح است ، شما در آخر سلامتان یک «صبحکُمُ اللهُ بِالخَیر» و اگر عصر است
« مَساکُمُ اللهُ بِالخَیر» بگویید.

پس جواب سلام را چرب کنید.

مسیحی اهل شوروی مسلمان شده بود و کفاشی داشت. در همان کفاشی اش هم فوت کرد. او مرید«آیت الله لنگرودی(رحمة الله علیه) بود.
من یک روز صبح به او گفتم :
«صُبحَکُمُ الله بِالخَیر»
و او در پاسخ من گفت: «مَساکُمُ الله بِالخَیر»

من گفتم :«آقا الان صبح است،شما چطور می گویید :«مساکم الله بالخیر؟!»

او گفت: « تا وقتی که امام زمان حضرت مهدی(ع) تشریف نیاورده اند ، صبح نیست! »
من از جواب او کیف کردم. انسان وقتی این حرف ها را می شنود، منقلب می شود.
چقدر فهم داشت.

واقعاً که تا حضرت صاحب الزمان (عج) تشریف نیاورده اند صبح نیست.(٢)

از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است: «اَوْلَی النّاسِ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بالسَّلامِ؛ نزدیک ترین و مقرب ترین مردم به خدا و رسولش کسی است که ابتدا سلام کند»
در روایتی دیگر چنین می خوانیم:
مَنْ لَقِیَ عَشْرَةً مِنَ الْمُسْلمینَ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ، کَتَبَ اللّهُ لَهُ عِتْقَ رَقَبَةٍ؛
هر کس ۱۰ نفر از مسلمانان را ملاقات کند و بر آنها سلام کند، خداوند ثواب آزاد کردن بنده ای را به او عطا می کند.

سلام خداوند بر بندگان برگزیده اش.
سلام فرشتگان به اهل بهشت.
اشاره به اجر و پاداش سلام کردن.

واجب بودن جواب سلام، حتی در حال نماز
از دلایل اهمیت سلام کردن، وجوب جواب سلام است؛ حتی در حال نماز. اگر چه سخن گفتن میان نماز سبب باطل شدن نماز می گردد، در مورد جواب سلام استثناء هست.
مرحوم سیدمحمدکاظم طباطبایی، صاحب عروه، رد سلام در نماز را واجب می داند و آن را از واجبات کفایی می شمرد.
شارع مقدس، کلمه سلام را تنها کلمه ای می داند که احکام خاصی در پی دارد. گویا بدین وسیله
می خواهد، مسلمانان در برخوردهای خود نیز از غیرمسلمان شناخته شوند. از این رو، اگر برای تحیت، لفظی غیر از سلام استفاده شود، جواب آن بر نمازگزار واجب نیست و فقط در صورتی رد آن واجب است که لفظ سلام به کار رفته باشد.
همچنین، فقها، ذکر سلام را در پایان نماز واجب
می دانند و هرگونه تحیتی غیر از سلام را باطل کننده نماز می شمرند.

وجوب جواب سلام، حتی در حال نماز، نشانه اهتمام اسلام به سنت سلام است.

تقدم سلام بر سخن و درخواست

افراد جامعه اسلامی باید به برنامه های دین اسلام عمل کنند؛ زیرا گاهی تخلف از یک دستور دینی پیامدهای ناگواری برای فرد در پی خواهد داشت. برای نمونه، بنابر دستور دین اسلام آغاز سخن و ارتباط با دیگران با سلام همراه باشد و هر کس این دستور را رعایت نکند، با او برخورد مناسب و شایسته ای نمی شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در این باره می فرماید: «سلام، مقدم بر سؤال و درخواست است. پس هر کس پیش از سلام درخواستش را مطرح کرد، پاسخش را ندهید»

اگر دو نفر از حقوق متقابلی برخوردار باشند، بایدهر دو طرف این حقوق را رعایت کنند. سلام نیز حق متقابل میان دو مسلمان دانسته شده است و آنها در دیدار با یکدیگر باید به هم سلام کنند و اگر یکی از دو طرف زودتر سلام کرد، دیگری موظف است پاسخ سلام او را بدهد و این جواب دادن واجب است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:
«سلام کردن از روی میل و به دلخواه است، ولی جواب سلام واجب است».

در روایت آمده است که:
اَنَّهُ قال لَهُ رَجُلٌ کیف اَنْتَ عافاکَ اللّهُ. ثُمَّ قال لا تأذَنُوا لِأَحَدٍ حَتّی یُسَلِّمَ.
مردی با حسین بن علی(ع) دیدار کرد و بدون آنکه ابتدا سلام کند، در اولین کلام از حضرت احوال پرسی کرد و از خداوند برای ایشان عافیت خواست. امام حسین علیه السلام در جواب او فرمود: به کسی اجازه سخن گفتن ندهید، مگر آنکه ابتدا سلام کند.
حضرت علی علیه السلام درباره شروع هر کاری با سلام، می فرماید:
«لِکُلِّ داخِلٍ دَهْشَةٌ فَابْدَؤاُ بالسَّلام؛ هر تازه واردی در محیط نامأنوس، حیرت زده می شود، برای آرامش خاطر، سخن خود را به سلام آغاز کنید»

لقمان حکیم نیز به پسرش چنین سفارش می کند:
پسرم هرگاه وارد مجلس جمعی شدی، ابتدا به آنان سلام کن. آن گاه در کنار آنان بنشین و سخن نگو تا آنها آغاز سخن کنند. پس اگر آنها سخن به یاد خدا گفتند، تونیز به سهم خود سخن بگو، اگر نه از نزد آنان به جمع دیگران برو.
با وجود اینکه آیه ها و روایت های فراوانی در رابطه با سلام کردن نقل شده است، متأسفانه جمعی از مسلمانان به گمان اینکه سلام نکردن، برای آنان شخصیت می آورد و سلام کردن آنها را کوچک می کند، از انجام دادن این سنت الهی سر باز می زنند و این گونه از فضلیت های سلام گفتن که در حدیث ذیل آمده است، محروم می شوند.

امام حسین علیه السلام می فرماید:
لِلسَّلام سَبْعُون حَسَنَةٌ تِسْعٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدی و واحِدَةٌ لِلرّادِّ.
سلام، هفتاد حسنه دارد که شصت و نه قسمت آن برای سلام کننده و یک قسمت آن برای پاسخ گوینده است.

شروع کردن سخن با سلام.
پاداش کسی که سلام می گوید، بیش از کسی است که سلام را پاسخ می دهد.
سلام به کودکان، نشانه نداشتن تکبر

امام صادق علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نقل می کند:
پنچ چیز است که تا لحظه مرگ آنها را ترک
نمی کنم. یکی از آنها سلام گفتن به کودکان است. در انجام دادن این اعمال مراقبت دارم تا بعد از من به صورت سنتی بین مسلمانان بماند و [به آن] عمل کنند.
سلام کردن به کودک دو اثر روانی در پی دارد: اول اینکه، خوی پسندیده فروتنی را در سلام کننده تقویت می کند و
دوم، سبب تعالی شخصیت کودک و ایجاد استقلال در وی می شود. اگر بزرگسالان به کودک سلام کنند و به او احترام بگذارند، وی شایستگی خود را باور می کند و معتقد می شود که مردم به او اهمیت می دهند.
عن اَنَسِ بن مالک قال: اِنَّ رسولَ الله صلی الله علیه و آله مَرَّ علی صِبْیانٍ فَسَلَّمَ علیهم و هو مُغَذٍّ.
انس بن مالک می گوید: رسول اکرم صلی الله علیه و آله در راهی به چند کودک خردسال برخورد. به آنها سلام کرد و طعامشان داد. (عن النبی صلی الله علیه و آله اِنَّهُ کان یُسَلِّمُ علی الصغیر و الکبیر.) از صفات پسندیده پیغمبر اسلام این بود که به تمام مردم از بزرگ و کوچک سلام می کرد.

کسانی که پیرو سنت های رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم هستند، باید به کودکان سلام کنند تا از طرفی صفت تواضع را در خود تقویت بخشند و از طرف دیگر، شخصیت کودکان را بالا ببرند و آنان را افرادی مستقل و متکی به نفس بار آورند.

سلام دادن به کودکان، سبب تقویت خوی فروتنی در سلام کننده و ایجاد شخصیت و خود باوری در کودک می شود.

سلام امروز

امروزه توجه به سلام، بسیار کم شده و واژه های دیگری به جای این تحیت اسلامی رواج یافته است. بخش مهمی از جامعه نیز به جای سلام از کلمات نامناسب و فرنگی استفاده می کنند و نه تنها در برخوردهای حضوری، بلکه در مکالمه های تلفنی و نامه نگاری نیز کلمه های دیگری جایگزین آن شده است.
برخی از علت های این تغیر رویه در جامعه ما به ویژه میان ثروتمندان عبارتند از :
۱- تقلید از ارزش های کشورهای اروپایی و فرنگی به عنوان فرهنگ برتر و پیشرو در جهان؛
۲- استفاده مطبوعات و گروه های فرهنگی جامعه از واژه های بیگانه، که سبب رواج این واژه ها میان قشرهای اجتماع می شود؛
۳- آموزش ندادن سنت ها و آداب اسلامی از طرف خانواده و مدرسه به کودک و تأکید نکردن بر حفظ سنت های پسندیده اسلامی؛
۴- ضعف تبلیغات و معرفی نکردن ارزش های اسلامی در جامعه.
به سختی می توان افرادی را که از ارزش های کشورهای اروپایی تقلید می کنند و آن را فرهنگ برتر و پیشرو در جهان می دانند، به برپایی این سنت اسلامی متقاعد کرد، مگر اینکه اساس فکری و عقیدتی آنها دگرگون گردد.
البته می توان با آموزش و تبلیغات درست و الگودهی مناسب، مردم را به رعایت کردن این آداب اسلامی فراخواند و پاداش دنیوی و اخروی آن را به آنها گوشزد کرد.
روحانیان بزرگوار نیز می توانند در برنامه های تبلیغی خود به ترویج این امر پسندیده همت گمارند تا این سنت فراگیر شود و مردم در سلام دادن به یکدیگر پیشی بگیرند و این سنت الهی، یکی از نشانه های شناسایی مسلمانان از دیگر انسان ها شود.

توجه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به دنیای کودکان را در چندین جنبه می توان جستجو کرد:
۱- کوشش برای تولّد فرزندان سالم

برخلاف عقیده بسیاری از نظریه پردازان که تربیت کودک را از شش ماهگی یا دو سالگی به بعد نتیجه بخش می دانند، تعالیم رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم زمانی پیشتر از این را در تربیت کودک مؤثر یاد می کند. نوزاد بیشتر صفات خوب و بد را از طریق ژن از پدر و مادر به ارث می برد. بنابراین، تربیت او نه از دوران حمل که پیش از ازدواج آغاز می شود. دختر و پسری که پیش از ازدواج به اصول اخلاقی و دینی پایبند نباشند بسیار دشوار می توان امید داشت که فرزند آنان درستکار تربیت شود. البته سهم محیط تربیتی و عوامل و استثنائات روزگار را نادیده نمی انگاریم.

اگر تربیت کودک از شش ماهگی یا دو سالگی آغاز می شود، این دستور رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم چه مفهومی می یابد که می فرماید: هر کس صاحب فرزندی شد در گوش راست کودکش اذان و در گوش چپ او اقامه بگوید تا از شرّ شیطان در امان باشد.
امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: زمانی که دو پسرم حسن و حسین علیهماالسلام تولد یافتند، آن حضرت همین عمل را انجام داد و دستور فرمود: تا در گوش آنها سوره حمد و آیة الکرسی و آیه های سوره حشر و سوره اخلاص و ناس و فلق را بخوانند.(۳)

اگر کودک دو ماهه استعداد تربیت و پذیرش ندارد و مشاهدات و شنیده های او در درونش تأثیر
نمی نهد به چه سبب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: هرگز مبادا که کودکی در گهواره نظاره گر رفتار زناشویی زن و مرد باشد.(۴)
اگر در چنین موقعیت صدای زن و مرد را بشنود به راه رستگاری ( و پاکی و خیر ) قدم نمی نهد.(۵)

به راستی، آیا سلامتی مادر در دوران حمل، تغذیه، ترس و نگرانی ها و نیز اعتیاد وی بر سلامتی روحی نوزاد اثر نمی گذارد؟! آنگاه چگونه می توان نوزاد ناسالم را درست تربیت کرد؟!

امام باقر علیه السلام می فرماید: در عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مردی از انصار
در مدینه به آن حضرت شکایت کرد که: همسرم دختر عموی من است و خانواده و اجداد ما همه سفید پوست هستیم و اینک او فرزندی به دنیا آورده که سیاه پوست و شبیهِ سیاهان حبشی است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم اندکی تأمّل کرد و سپس از زن توضیح خواست. زن به پاکی خود سوگند یاد کرد. پیامبر فرمود: بین هر انسان تا حضرت آدم علیه السلام ۹۹ عِرقْ (پیوند، ژن، ریشه) وجود دارد که در ساختمان فرزند فعالیت می کنند... فرزند شبیه یکی از آنها می شود...
این نوزادِ سیاه پوست شبیه یکی از اجداد دور شماست. کودک را بگیر که فرزند خود تو است.(۶)

حالا آنکه: اگر فرزندی سلام نمی کنم یا آداب و رفتار اخلاق اسلامی و علوی را دارا نمی باشد یا در وجودش نهادینه نشده است
نشأت گرفته از اعمال و رفتار مادر و پدر لحاظ نمیشود دقیقا میشود.

هنگامی که نوزاد رنگ پوست خود را به وسیله ژن از اجدادش به ارث ببرد، آیا صفات خوب یا بد به همین وسیله از آنان به وی سرایت نمی کند؟!
آن حضرت در همین باره فرموده است:
«اُنظُر فی ایُّ شیءٍ تَضَعُ وَلَدَکَ فَاِنَّ العِرقَ دسّاس»
خوب بنگر که نطفه خود را در چه جایگاهی جای می دهی. زیرا ریشه ها [و ژن آدمی] به طور پنهان تأثیر گذار است. [و از طریق آن، اخلاق اجداد به فرزندان منتقل می شود.]- (۷)
نیز در جای دیگر فرمود:
الشّقیّ شقیّ فی بطن اُمّه و السّعید سعیدٌ فی بطن اُمّه؛ بدبخت در شکم مادر بدبخت می شود و سعادت مند در شکم مادر چنین می شود.(۸)
در روایتی دیگر آن حضرت به نقش برادر (دایی فرزندان) در تربیت فرزند اشاره می کند و می فرماید:
اِختاروا لنطفکم فانّ الخال احد الضجیعین؛
همسر [شایسته] برای نطفه های خود انتخاب کنید. زیرا دایی یکی از دو ستون مهم تشکیل دهنده نوزادتان است.(۹)
و نیز فرموده است: از ازدواج با زنان زیبارویی که در خانواده بد پرورش یافته اند، بپرهیزید.(۱۰)

توجه به سلامت جسمی و روحی مادر

فرزندان ما به ویژه دختران بیشتر اوقات خود را در کنار مادر سپری می کنند و از تعلیمات او چیزها می آموزند. بر این اساس، آنان که دغدغه تربیت فرزند دارند نخست باید به تربیت همسر بپردازند. دختران و زنان نیز تأثیر پذیرتر از پسران و مردان اند. بنابراین در آستانه زندگی، مرد باید مهم ترین همت خود را آموزش و تربیت همسرش قرار دهد. زمانی که مادر خانواده درست آموزش ببیند و تربیت شود، تربیت فرزندان او با سهولت انجام می پذیرد. چنان که اگر مادر نکوهیده خوی باشد، تربیت فرزند خیلی دشوار است.
زیرا او اوّلین آموزگار کودک شماست.
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در این باره فرموده است: «إیاکمْ وَ تَزویجَ الْحَمْقاءِ فَإنَّ صُحْبَتَهَا بَلاءٌ وَ وَلَدَها ضِیاعٌ ؛
از ازدواج با زنان کودن بپرهیزید که همنشینی آن ها نوعی بلا و فرزندشان تباه است»(۱۱)

پس از انتخاب همسر شایسته و توجه به آموزش و تربیت او، مهم ترین وظیفه، ایجاد محیط روانی سالم در خانه است. این نخستین ابزار هر طرح تربیتی موفق است. هر که دلسوز فرزند خود است پیش از هر کار باید بکوشد تا حدّ امکان فضای خانه آکنده از آرامش و مهرورزی شود.

پیشگیری بهتر از درمان

در روان شناسی تربیتی، کوشش می شود تا پیش از پدید آمدن ناهنجاری های رفتاری، عوامل پدید آورنده آن شناسایی و پیشگیری شود.

از طرفی امروزه والدین از بسیاری از رفتارهای فرزندان خود ناخشنودند و امید دارند که کسی از راه برسد و فرزندشان را به حقوق والدین آشنا کند، حال آن که گاه کوتاهی خود والدین سبب بروز چنین مشکلی است. زیرا در تربیت و پرورش آنان سهل انگاری نموده اند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در همین باره فرموده است:
«رَحِمَ اللهُ عَبْداً اَعانَ وَلَدَهُ عَلی بِرِّه بِالاِحْسانِ اِلَیْهِ وَالتَّأَلُّفِ لَهُ وَتَعْلیمِه وَتَأْدیبِه»
«رحمت خداوند بر پدری که در راه نیکی و نیکوکاری به فرزند خود کمک کند، به او احسان نماید، و چون کودکی، رفیق دوران کودکی وی باشد، او را عالم و مؤدب بار آورد»(۱۲)

از آن حضرت پرسیدند، چگونه؟ فرمود:
۱- آنچه کودک در توان داشته و انجام داده، از او بپذیرند.
۲- آنچه انجام آن در توانش نیست، از او نخواهند.
۳- او را به گناه و طغیان وادار نسازند.
۴- به او دروغ نگویند. رفتار نابخردانه نسبت به وی و در مقابل او انجام ندهند.

به واقع هر یک از ما دوست داریم فرزندانمان نسبت به ما چگونه رفتار کنند؟
با خود بیندیشیم که اگر ما خویشتن را برای نیل بدین منظور کمک نکنیم، دیگران چگونه و تا چه میزان خواهند توانست ما را در این هدف مدد رسانند!
پس همان بهتر که فهرست همه انتظاراتمان را نسبت به فرزندانمان یاد داشت کنیم و آنگاه بیندیشیم که برای موفقیت فرزند در این برنامه، خود ما چه وظایفی بر عهده داریم.
چندی پیش، دوستی از فرزندانش سخت گله مند بود که آنها بیشتر اوقات روزانه یشان را به تماشای تلویزیون می گذرانند. به وی گفتم: کمی به جای گله از آنها خود را نکوهش کن.
چون غیبت طولانی شما و همسرت از محیط خانه، سبب دلتنگی آنها را فراهم می آورد. آنها برای رفع این دلتنگی به تماشای تلویزیون پناه می آورند و زمانی که بدین روش عادت کردند، دیگر در وقت حضور شما نیز نمی توانند از عادات خود دور شوند.

درمان روحی با اعطای شخصیت

احساس ضعف شخصیت، نه فقط بزرگسالان را رنج می دهد و به ناهنجاری رفتاری وا می دارد، کودکان را نیز دچار مشکل می کند. بعضی می پندارند چون کودک پیکری کوچک تر از بزرگسالان دارد، شخصیت خود را هم کوچک می پندارد؛ حال آنکه چنین نیست و چه بسا بی توجهی به شخصیت کودکان زیان بارتر از بی توجهی به شخصیت بزرگسالان باشد. زیرا احساس ضعف شخصیت در کودکی سبب بروز رفتارهای ناصواب و ویرانگر در بزرگسالی است. به همین سبب است که امام هادی علیه السلام فرموده است:
از شرّ آن که خود را حقیر و بی مقدار بپندارد، در امان مباش.(۱۳)
از رفتارهای متداول حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در مقابل فرزندش فاطمه علیهاالسلام و نیز نوه های عزیزش امام حسن و امام حسین علیهماالسلام ، احترام وصف نشدنی و برخاستن در مقابل آنان است. شیعه و سنی نقل نموده اند که آن جناب پیوسته با حضور دختر خردسالش، تمام قامت در برابرش می ایستاد و احترامش می کرد.(۱۴)

تربیت قبل از تولد

علامه ملامحمدتقى مجلسى از علماى بزرگ اسلام است. وى در تربيت فرزندش اهتمام فراوان داشت و نسبت به حرام و حلال، دقّت فراوان نشان مى ‏داد تا مبادا گوشت و پوست فرزندش با مال حرام رشد كند.
محمدباقر، فرزند حضرت آیت الله علامه ملامحمدتقى، كمى بازيگوش بود. شبى پدر براى نماز و عبادت به مسجد جامع اصفهان رفت. آن كودک نيز همراه پدر بود. محمدباقر در حياط مسجد ماند و به بازيگوشى پرداخت. وى مشک پر از آبى را كه در گوشه حياط مسجد قرار داشت با سوزن سوراخ كرد و آب آن را به زمين ريخت. با تمام شدن نماز، وقتى پدر از مسجد بيرون آمد، با ديدن اين صحنه، ناراحت شد. دست فرزند را گرفت و به‏ سوى منزل رهسپار شد. رو به همسرش كرد و گفت: «میدانيد كه من در تربيت فرزندم دقّت بسيار داشته‏ ام. امروز عملى از او ديدم كه مرا به‏ فكر واداشت. با اين كه در مورد غذايش دقّت كرده ‏ام كه از راه حلال به‏ دست بيايد، نمیدانم به‏ چه دليل دست به ‏اين عمل زشت زده است. حال بگو چه كرده‏ اى كه فرزندمان چنين كارى را مرتكب شده است.»
زن كمى فكر كرد و عاقبت گفت: راستش هنگامى كه محمدباقر را در رحم داشتم، يك بار وقتى به خانه همسايه رفتم، درخت انارى كه در خانه شان بود، توجه مرا جلب كرد. سوزنى را در يكى از انارها فرو بردم و مقدارى از آب آن را چشيدم.
ملامحمدتقى مجلسى با شنيدن سخن همسرش آهى كشيد و به راز مطلب پى برد.(۱۵)

منابع؛
١- تفسیر المیزان علامه طباطبایی جلد ١٩
وسائل ، ج /٢ص ٢١٢
٢- مواعظ آیت الله مجتهدی تهرانی(ره)ص ۷۱و ٧٢
۳- مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۶۱۹
۴- وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۹۵
۵- وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۹۳
۶- وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۲۸
۷- المستطرف، ابشیهی، ج ۲، ص ۲۱۸؛
به نقل مسئولیت تربیت، محمد دشتی، ص ۴۱
۸- بحار الانوار، ج ۷۷، ص ۱۱۵؛ ج ۵، ص ۹
۹- فروع کافی، ج ۵، ص ۳۳۲؛ به نقل فرهنگ تربیت فرزند در اسلام، محمود ارگانی، ص ۱۶
۱۰- فروع کافی، ج ۵، ص ۳۳۲
۱۱- بحار الانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۳۷
۱۲- مستدرک، ج ۲، ص ۶۲۶
۱۳- تحف العقول، ص ۵۱۲
۱۴- السیرة الحلبیه، ج ۳، ص ۴۸
۱۵- خانواده در اسلام،ص ۱۶۱