تحلیل سناریوی نشر تصاویر بی‌حجاب سلبریتی‌ها از منظر قرآن

گروه فرهنگ و هنر: اخیراً کلیپ‌ها و عکس‌هایی از هنرپیشه‌های سینما و تلویزیون و چهره‌های مشهور کشور در حالت کشف حجاب در فضای مجازی منتشر شده است. البته این مسئله مسبوق به سابقه است و پیش تر تصاویر و کلیپ‌هایی از برخی بازیگران و مجریان صداوسیما نیز در خارج کشور منتشر شده است، لیکن روند انتشار این تصاویر به همراه برخی هنجارشکنی‌ها در داخل کشور گویای شکل‌گیری جریان متعمدانه یا غیرهوشیارانه‌ای است. به این معنا که باید هر چند وقت یک بار منتظر انتشار تصاویری از هنجارشکنی در داخل یا خارج کشور باشیم.

به گزارش بولتن نیوز به نقل از ایکنا، برای مثال در یکی از کلیپ‌های منتسب به هنرپیشه‌ای، که در فروشگاهی در خارج از کشور (ترکیه) در حال خرید است، شخص فیلمبردار علناً در برابر او از واژه «سلبریتی خائن!» استفاده می‌کند. البته این موضوع منحصربه سلبریتی‌ها نیست و زنان غیرمشهور را نیز شامل می‌شود، اما آنچه حیثیت بحث و تحلیل می‌یابد تداوم و تکرار این اتفاق در جامعه است.

این رخداد چهار جنبه یا کنش دارد؛ وجه نخست کنش شخص بازیگر است که به هر حال عمل خلاف شرعی مرتکب شده است؛ وجه دوم شخص فیلمبرداری است که با شناخت و تعمد در حال فیلمبرداری است، وجه سوم توزیع آن در فضای مجازی و وجه چهارم بیننده محصول است. اگر بخواهیم این اتفاق را در قالب یک سناریو بررسی کنیم، چهار رکن بازیگر، فیلمبردار، توزیع‌کننده و بیننده و نقش‌های آنان در فضای جامعه مطرح می‌شود. البته می‌توان منظر پنجم یا پیامد اجتماعی این کار را نیز دخیل کرد که خود مجالی دیگر می‌طلبد که مقصود این نوشتار نیست.

در ادامه به بررسی این رخداد از چهار جنبه درگیر در ماجرا از منظر قرآن کریم و فقه می‌پردازیم.

۱- کنش هنرپیشه

منظر نخست فعل و کنش سلبریتی است. این رفتار چه در داخل و چه خارج از کشور اتفاق افتاده باشد، از منظر دینی رفتار ناشایستی است. ضرورت پوشیدگی زن از زاویه نگرش متعهدانه به دین با استناد به قرآن کریم، روایات شریفه و سیره اهل بیت(ع) و برخی براهین عقلی، اصل فطرت، طبیعت انسانی و تاریخ قابل اثبات است و یک ضرورت دینی محسوب می‌شود. در قرآن کریم به شکل آشکار از دو نوع حجاب (شیوه پوشش) «خمار» (نور/۳۰) و «جلباب» (احزاب/۵۹) سخن به میان آمده است. معیار حجاب قرآنی نیز پوشش بدن و مهار جاذبه‌های جنسی زنانه معرفی شده است که به تناسب فرهنگ و تمدن هر ملتی عینیت می‌یابد.

تأکید بر حجاب متعادل و متناسب در جامعه، ناظر به ملاحظات شخصیتی زن و مرد در جهت ایجاد جامعه‌ای سالم و به دور از فساد است تا افراد به ویژه زنان در مصونیت و امنیت بتوانند به کارکرد‌ها و نقش‌های خود بپردازند. البته این حجاب منحصر به زنان و صرف پوشش نیست، بلکه برای مردان نیز مطرح است و در مراتب نگاه «قُلْ لِلْمُؤمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ»، گفتار «فلا تَخضَعنَ بالقَول» (سوره احزاب/۳۲) و رفتار «و لایضر بنَ بارجِلِهِنَّ» (سوره نور/۳۱) و حتی در مراتب عالیه رعایت آن در قلب وجود دارد «یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ»(غافر/۱۹).

تأکید بر حجاب متعادل و متناسب در جامعه، ناظر به ملاحظات شخصیتی زن و مرد در جهت ایجاد جامعه‌ای سالم و به دور از فساد است تا افراد به ویژه زنان در مصونیت و امنیت بتوانند به کارکرد‌ها و نقش‌های خود بپردازند. البته این حجاب منحصر به زنان و صرف پوشش نیست، بلکه برای مردان نیز مطرح است و در مراتب نگاه «قُلْ لِلْمُؤمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ»، گفتار «فلا تَخضَعنَ بالقَول» (سوره احزاب/۳۲) و رفتار «و لایضر بنَ بارجِلِهِنَّ» (سوره نور/۳۱) و حتی در مراتب عالیه رعایت آن در قلب وجود دارد «یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ»(غافر/۱۹).

فراتر از تحلیل دینی، از منظر عقلایی و جامعه‌شناختی، به هرحال هنرپیشگان در قاب صداوسیما، چه به عنوان بازیگر و چه مجری، داعیه‌دار رعایت حجاب یا حداقل التزام به اولویات کاری در صداوسیمای جمهوری اسلامی هستند. فردی که از مسیر دستگاه‌های فرهنگی وابسته جمهوری اسلامی و با تعهد به ارزش‌های آن به شهرت و اعتبار اجتماعی می‌رسد و می‌دانسته که اگر خلاف این ملاک‌های اسلامی عمل کند، امکان هنرپیشگی از او سلب می‌شود، باید از رفتارهای نافی شرع و عرف در هر محیطی که احتمال انتشار آن وجود دارد، اجتناب کند.

این مسئله نافی آزادی، اختیار و سلیقه دینی و فکری هنرپیشگان نیست و در سطح جامعه نیز شاهدیم که بازیگران با پوشش مورد علاقه خود حاضر می‌شوند، لیکن هنگامی که فردی در دریچه رسمی به محبوبیت می‌رسد، از اقتضائات و بودجه بیت‌المال مسلمین به نحوی بهره‌مند می‌شود، ملزم است به مثابه نمایندگان فرهنگ ایرانی حداقلی‌هایی را رعایت کند. چه غلط و چه درست، امروزه بازیگران به عنوان نماینده یا الگوی فرهنگی برای بسیاری از جوانان مطرح می‌شوند و مکرر به قاب تلویزیون یا صفحات مجلات دعوت می‌شوند یا در شبکه‌های اجتماعی به بیان نظرات خود می‌پردازند و بر قشر زیادی از مردم اثرگذار هستند؛ لذا بازیگران نباید از نقش و اثر اجتماعی خود غافل باشند.

چه بسا هنرپیشه‌ای که نقش‌هایی را با حجاب کامل بازی می‌کند و یا سخنانی را در تأیید و یا عدم تضاد با مقوله حجاب بیان می‌کند و از این منظر ارزشی از فرهنگ جامعه را تأیید می‌کند، اما وقتی تصاویر پوشش نامناسب یا کشف حجاب او در جامعه توزیع می‌شود، اثر هنری او که با بودجه فرهنگی تولید شده معکوس می‌شود. بخش‌هایی از جامعه بازیگر را با تزویر می‌شناسند، ولی بخش‌هایی نیز بر پوشالی و تظاهری بودن اصل حجاب (و نه رفتار آن هنرپیشه) نظر می‌دهند. جالب اینکه انتقاد‌های اجتماعی در این دست، نه به خوش‌گذرانی خارج از کشور بلکه به زیست ریاکارانه این هنرپیشگان بیشتر می‌شود.

۲- کنش فیلم‎برداران یا شکارچیان

عکس و فیلم‌ گرفتن از ستاره‌ها در فضای عمومی دنیا امری رایج است؛ به عکاسانی که تصاویر جالب از چهره‌های سرشناس به‌ویژه هنرمندان و ورزشکاران می‌گیرند و آن‌ها را به مجلات می‌فروشند پاپاراتْزی (به ایتالیایی: Paparazzi) گفته می‌شود. این گروه معمولاً عکس‌های خود را در مکان‌های عمومی تهیه می‌کنند، اما این مسئله در فرهنگ رسمی ما جایگاهی ندارد و بیشتر در قالب مجلات و روزنامه‌های زرد خود را نشان می‌دهد. اگرچه با توسعه فضای سایبری و شبکه‌های اجتماعی سیستم توزیع این تصاویر پیچیده و فراگیر شده است، لیکن از نظر تأمین مالی این جریان شکل رسمی ندارد.

عکاسی از سلبریتی‌ها در جامعه ایران جریانی متفاوت دارد و می‌توان به سه گونه اشاره کرد؛ یک گروه مخالف نظام اسلامی و هنجار‌های دینی است و تلاش دارد تا به مجازات و نقد هنرپیشگان در تمام مجموعه‌های هنری حاکمیتی و مردمی در ایران بپردازند. این افراد، علاوه بر این تلاش دارند تا با ریاکارانه و متظاهرانه جلوه دادن رفتار‌های اسلامی بازیگران، به نقد ارزش‌های اسلامی و اصالت باور‌های دینی در جامعه بپردازند. بطلان و نامشروعیت رفتار این گروه پرواضح است.

طیف دیگری از افراد ممکن است به نیت جلوگیری از فساد یا اطلاع‌رسانی از منکر یا هنجارشکنی که به دور از چشم مسئولان انجام می‌شوند، از سوژه‌ای تصویر یا فیلمی تهیه کنند. این اتفاق چهار شرط دارد که دو شرط اولیه وقوع رفتار هنجارشکنانه در داخل ایران و خارج از محیط خصوصی افراد است. شرط سوم نیز قصد جلوگیری از منکر و اطلاع‌رسانی به مسئولان مربوطه است. نکته آخر اینکه اسناد تهیه شده به هیچ عنوان خارج از نهاد مربوطه و بدون اجازه دستگاه قضایی منتشر نشود.

البته تهیه تصویر و فیلم‎برداری از چهره‌ها ممکن است با قصدی همچون تجسس در حریم شخصی دیگران صورت دیگری پیدا می‌کند؛ مقوله تجسس از جمله آسیب‌های اخلاقی و شخصیتی است که قرآن کریم به آن تصریح دارد؛ «یَا أیُّهَا الّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیرًا مِنَ الظَّنِّ إنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إثْمٌ وَلا تَجَسَّسُوا...» (حجرات/۱۲). روایات متعددی از معصومان(ع) نیز در نکوهش تجسس وارد شده است.

برای مثال امیرمؤمنان(ع) در عهدنامه معروف مالک اشتر حضرت می‌فرماید: «باید دورترین مردم از تو و مغبوض‌ترین آنان نزد تو کسی باشد که پیوسته در پی عیب مردمان است، همانا در مردم لغزش‌هایی است که حاکم از هر کس دیگر به پوشانیدن آن سزاوارتر است. پس در جست‌وجوی امور پنهان مباش، وظیفه تو پاک کردن ظواهر است و این پروردگار است که بر آنچه از تو نهان است حکم می‌کند. پس تا آنجا که می‌توانی عیب را بپوشان تا خداوند نیز آنچه را دوست داری از مردم مخفی بماند، بپوشاند» (نهج‌البلاغه/ نامه ۵۳).

۳- کنش توزیع‌کنندگان

اتفاق سومی که شاید مهم‌ترین و اثرگذارترین نقش در حلقه انتشار این تصاویر باشد، توزیع کردن این کلیپ‌ها در فضای مجازی است. البته شاید توزیع‌کننده همان فیلم‌بردار باشد که در صفحه شخصی یا صفحات اجتماعی اقدام به انتشار آن کلیپ می‌کند، لیکن این رفتار به دلیل اهمیت و تأثیر اجتماعی باید به عنوان مهم‌ترین رفتار بررسی و نقد شود.

انتشار اولیه یا کمک به انتشار بیشتر این تصاویر یا فیلم‌ها از دو منظر «افشای سر و حریم شخصی» و «اشاعه فحشا» در جامعه قابل بررسی است. اطلاقی که در روایات معصومین(ع) دیده می‌شود این است که کشف سرّ مؤمنان، یعنی افشای عیوب مستور و مخفی چه خَلقی یا خُلقی یا عملی باشد، حرام است. البته حرمت جست‌وجوی عیوب زمانی است که فرد تلاش کند آن عیب مخفی و پوشیده بماند(شیخ انصاری، المکاسب، ج۱، ص۳۲۳).

اشاعه فحشا و مطرح کردن امور قبیح در قرآن کریم پیامد و عذاب دردناکی در دنیا و آخرت دارد: «اِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ اَن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ اَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَاَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ آن‌هایی که دوست دارند، کار‌های زشت و منکر در میان اهل ایمان اشاعه پیدا کند، برایشان در دنیا و آخرت عذاب دردناکی وجود دارد و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید» (نور/۱۹).

اشاعه فحشا و مطرح کردن امور قبیح در قرآن کریم پیامد و عذاب دردناکی در دنیا و آخرت دارد: «اِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ اَن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ اَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَاَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ آن‌هایی که دوست دارند، کار‌های زشت و منکر در میان اهل ایمان اشاعه پیدا کند، برایشان در دنیا و آخرت عذاب دردناکی وجود دارد و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید» (نور/۱۹).

حرمت اشاعه فحشا در این آیه مطلق و عام است و می‌تواند شامل زشتی‌های خود و دیگران (حتی با رضایت آنها) هم باشد. از این منظر چه بسا اشخاص غیرمقید که از افشای معاصی خود ابائی ندارند، ولی نباید فرهنگ عمومی و جامعه محل نمایش تمایلات نامشروع آنان باشد. همچنین صرف‌نظر از آثار اجتماعی این امر، مخفی داشتن گناه و رفتار قبیح دیگران امری مرتبط با کرامت انسانی و حقوق بشر است که نباید خلاف آن عمل کرد.

به دلیل اهمیت این مسئله و ماهیت فقهی آن، خبرگزاری ایکنا از دفتر مراجع تقلید و اساتید مطرح حوزه علمیه به پرسش و پاسخ و گفت‌‍وگو در این زمینه پرداخت. پرسش نخست درباره حکم شرعی فیلم گرفتن از هنجارشکنی بانوان مشهور یا غیرمشهور است.

بی‌حجابی صرفاً مجوزی برای فیلم گرفتن و نشر آن نیست

آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، استاد سطوح عالی فقه و اصول حوزه علمیه، در گفت‌وگویی که مشروح آن در روز‌های آتی منتشر خواهد شد، در مورد انتشار فیلم غیرمحجبه برخی بازیگران سینما و یا به طور کلی افراد غیرمشهور تصریح کرد: اگر غیرصاحب عکس و فیلم، فیلم و عکس کسی را بگیرد و منتشر کند، عنوان مجرمانه دارد و تجاوز به حریم دیگران محسوب می‌شود. عدم رعایت حجاب از سوی آن فرد هم مجوزی برای گرفتن فیلم، عکس و نشر آن نیست.

این استاد سطح خارج فقه و اصول حوزه علمیه با بیان اینکه گرفتن عکس از خود و دیگران و نشر و دامن زدن به آن نمی‌تواند مجوز شرعی داشته باشد، بیان کرد: یکی از مسائلی که باید مورد توجه همگان به خصوص رسانه‌ها و افراد متدینی که در فضای مجازی کار می‌کنند باشد این است که اگر این موضوعات باعث ترویج بی‌بندوباری و خدشه‌دار شدن عفت عمومی است، نباید به آن دامن زده شود.

اشاعه منکرات حرام است

بخش پاسخگویی به استفتائات دفتر آیت‌الله وحید خراسانی در تبیین نظر این مرجع تقلید در این زمینه بیان کرد: اگر نشر چنین فیلم‌ها و تصاویری از افراد مشهور و غیرمشهور از مصادیق اشاعه فحشا باشد قطعاً حرام است. نشر منکر و گناهی از سوی یک خانم مسلمان سر زده است می‌تواند باعث گسترش فحشا و منکرات در جامعه شود؛ بنابراین گرفتن این فیلم و نشر آن حرام است.

گرفتن فیلم از باب تجسس حرام است

بخش استفتائات دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی نیز بیان کرد: اگر گرفتن فیلم و عکس از برخی زنان بی‌حجاب برای معرفی آنان به پلیس باشد مانند فیلمی که از سد لفور گرفته و سبب شد تا مجرمان به سزای عمل خود برسند ایرادی ندارد، ولی اگر مصداق اشاعه فحشا باشد یا از حریم خصوصی کسی گرفته شود حرام است. البته بخشی از این کلیپ‌ها از سوی خود افراد لو می‌رود، ولی اگر از باب تجسس باشد، گرفتن فیلم و نشر آن حرام است.

نشر فحشا در فضای عمومی حرام است

حجت‌الاسلام والمسلمین قاضوی، نماینده آیت‌الله علوی گرگانی، با بیان اینکه دیدن فیلم و تصاویر برهنه زنانی که مشهور هستند مانند بازیگران جایز نیست، گفت: گرفتن فیلم، عکس و نشر آن از این افراد در فضای عمومی حرام است، چون باعث اشاعه فحشا و منکرات است؛ البته کسی که مرتکب این عمل زشت شده کار حرامی مرتکب شده است؛ ضمن اینکه اگر کسی این فیلم و تصویر را به قصد جلوگیری از فحشا بگیرد و منتشر کند ایرادی ندارد، اما اگر برای تخریب فردی و یا نشر یک منکر باشد قطعاً حرام است.

دفتر آیت‌الله نوری همدانی نیز اعلام کرد که گرفتن، نشر و دیدن این فیلم‌ها اگر مفسده داشته باشد جایز نیست.

نشر فحشای هنرپیشه مشهور مهیج و غیرمهیج ندارد

دفتر آیت‌الله جوادی آملی نیز اعلام کرد که اگر گرفتن و نشر و دیدن این نوع فیلم‌ها و تصاویر مهیج شهوت باشد حرام است، ولی اگر مهیج شهوت نباشد و یا افراد آن فرد را نشناسند و حجاب آن فرد هم در حد حجاب زنان اهل کتاب و غیرمسلمان باشد، یعنی بدتر از آن نباشد اشکالی ندارد؛ بنابراین اگر فیلم و تصویر از زن هنرپیشه مشهوری باشد که مرتکب گناه و فحشایی شده مهیج و غیرمهیج ندارد و نشر و دیدن آن حرام است. این کار سبب بی‌بندوباری و از بین رفتن قبح گناه است. البته ارتکاب چنین عملی برای افراد مرتکب‌شونده عملی مجرمانه است که خودشان را در چنین حالتی قرار داده‌اند و برای گیرنده و نشردهنده هم اگر باعث ترویج فحشا شود جایز نیست؛ لذا به طریق اولی اگر از روی تجسس و ورود به حریم خصوصی فرد باشد حرام خواهد بود.

۴- کنش بینندگان

رکن چهارم و نهایی دومینوی انتشار فیلم در فضای مجازی مردم هستند. سؤال اینجاست که آیا مخاطبان اصلی صرفاً کنشگر منفعل هستند یا می‌توانند نقش فعالانه‌تری بازی کنند. برای کنشگری فعال مخاطب دو مرحله مطرح است؛ اقدام نخست تماشا کردن یا نکردن این فیلم‌هاست. طبیعی است که به دلیل شهرت بالای بازیگران و جذابیت عنصر هنجارشکنی از نظر ارزش خبری، ممکن است بخش زیادی از مخاطبان از تماشای این کلیپ‌ها صرف‌نظر نکنند، اما بهتر است این دسته از مخاطبان حکم فقهی آن را بدانند.

بخش پاسخگویی به استفتائات دفتر آیت‌الله وحید خراسانی درباره حکم فقهی دیدن این عکس یا فیلم‌ها گفت: اگر آن فرد را بشناسند و هنرپیشه و یا فرد مشهوری در جامعه باشد یا فرد مشهوری نباشد، دیدن به قصد ریبه جایز نیست. البته باز هم مکلفان در هر دو صورت نگاه نکنند بهتر است.

حجت‌الاسلام والمسلمین قاضوی، نماینده آیت‌الله علوی گرگانی، نیز به ایکنا گفت: دیدن فیلم و تصاویر برهنه زنانی که مشهور هستند مانند بازیگران جایز نیست.

شباهت حکم زنان بی‌حجاب مسلمان با زنان اهل کتاب

بخش استفتائات دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی نیز در تبیین نظر این مرجع تقلید تصریح کرد: دیدن فیلم و تصاویر زنان نامحرم از روی عمد و برای لذت حرام است. البته این حکم برای زنان محترمه ساری و جاری است؛ یعنی اگر خانمی عمداً مسائل شرعی را رعایت نکند و دنبال آزادی‌های یواشکی باشد و افتخار کند که روسری خود را برداشته و بگوید من این کار را می‌کنم و هیچ کسی هم نمی‌تواند غلطی بکند، در این صورت حکم فرق می‌کند و حکم زنان غیرمحترم و اهل کتاب را دارد و گرفتن فیلم و نشر آن و تصویر چنین زنانی ایرادی که باعث رسوا شدن آنان است ایرادی ندارد، اما اگر خانمی مقید به حجاب شرعی است در این صورت دیدن تصویر بی‌حجاب او ایراد دارد، مگر اینکه او را نشناسند و یا دیدن، مفسده نداشته باشد.

کنشگری فعالانه در فضای مجازی

با توجه به تعاملی بودن بسیاری از شبکه‌های اجتماعی و قابلیت‌های توئیت، پست و استوری در این شبکه‌ها مخاطبان می‌توانند فعالانه اثرگذار باشند. تنوع سلیقه‌ها و گرایشات فکری در این فضا به تنوع سلیقه‌ها در فضای حقیقی جامعه نزدیک شده است، اما کمبود دانش سواد رسانه‌ای همواره در این فضا نمود زیادی داشته و آسیب‌های فراوانی به بدنه جامعه زده است.

طبیعی است که با توجه به انتشار کلیپ‌ها در فضای مجازی، تأیید رفتار سلبریتی نمی‌تواند مورد انتظار باشد، لیکن باید از بازنشر بیشتر این کلیپ‌ها اجتناب کرد و با اغراض نهان معاندان مغرض یا موافقان جاهل هوشیارانه برخورد کرد. همچنین باید از دفاع ضعیف از ارزش‌های اسلامی به ویژه در هنگام تقابل ظاهری با کرامت انسانی پرهیز جدی کرد، زیرا محور و منبع تبلور ارزش‌های اسلامی مبتنی بر اصل کرامت انسانی و الهی است و قلم زدن کم‌مایه بیشتر موجب وهن دین و باورهای دینی می‌شود.

باید توجه داشت که اصل ماجرا ممکن است که بر اساس خطای فردی رخ داده باشد، ولی ابعاد اجتماعی و سیاسی موضوع ممکن است بر اساس اغراض سیاسی و نقشه‌هایی مغرضانه و شوم تداوم یابد که نیازمند هوشیاری و سواد رسانه‌ای است.

فرهنگ‌سازی دینی، تبلیغ بلیغ آموزه‌های اسلامی، تبیین دقیق حقوق شهروندی و آزادی‌های فردی، امر به معروف و نهی از منکر اثرگذار و مطلوب، رفتار موجه و محتاطانه بازیگران در تمام محیطها و آموزش سواد رسانه‌ای حسب ظهور موضوعات در جامعه، زمینه‌ساز اصلاح و پیشگیری از ظهور چنین برخوردهایی است. هرچند که پس از رخداد یک منکر و هنجارشکنی در جامعه، بی‌تفاوتی به آن به تدریج ممکن است تبعات منفی داشته باشد تا آنجا که به یک حق و معروف تبدیل شود و دیگران نیز به آن دعوت شوند.