ماجرای طرح قوانین عجیب در خراسان شمالی

به گزارش بولتن نیوز، شاید بیشتر جامعه، خراسان شمالی را با اسفراین و قلعه بلقیس آن بشناسند، اما خراسان شمالی مملو از آثار تاریخی و محوطه‌های باستانی است که شاید به جرات بتوان گفت، بیشتر آن‌ها در بخش بام و صفی‌آباد قرار دارد. بام و صفی آباد در قسمت جنوبی ارتفاعات شاه جهان در خراسان شمالی قرار گرفته است که قسمت شمالی آن کوهستانی و قسمت جنوبی (شهر صفی‌آباد) بیشتر حالت دشت به خود می‌گیرد. قدیمی‌ترین یافته‌های زمین‌شناسی در منطقه دوران اول را نشان می‌دهد و در این راستا آثار تاریخی متعددی نیز در منطقه وجود دارد که تمدن آن را به دوره ماد‌ها و ۴ هزار سال قبل از میلاد می‌رساند.

در زمان‌های قدیم قبل از نادرشاه نام اصلی این منطقه راونیز بود و امروزه آثار تاریخی متعددی را در دل خود جای داده است که البته مورد توجه قرار نمی‌گیرند و هر روز بر تخریب آن‌ها افزوده می‌شود.

علی اصغر طاهری صفی آبادی (دانشجوی دکترای تاریخ، نویسنده و پژوهشگر) که به تازگی کتابی تحت عنوان وضعیت فرهنگی بام و صفی آباد در آینه اسناد با مقدمه‌ای از رضا شعبانی (چهره ماندگار تاریخ ایران) نوشته است، با اشاره به کشفیاتی که در این منطقه بدست آمده، گفت: حدود یک سال پیش با سنگ نگاره‌هایی روبه رو شدیم که می‌تواند بخشی از تاریخ نجوم را متحول کند. با وجود آنکه مسئولان میراث فرهنگی را از وجود این سنگ نگاره‌ها مطلع کردیم، اما هیچ کار خاصی انجام نشد و اکنون وضعیت این سنگ نگاره‌ها بد است. در ادامه گفتگوی ایلنا را با علی‌اصغر طاهری صفی‌آبادی می‌خوانید:

بام و صفی آباد کجاست و از فرهنگ آنجا برایمان بگویید

بام و صفی آباد بخشی از شهرستان اسفراین خراسان شمالی است که در شرف تبدیل شدن به شهرستان است و جمعیتی در حدود ۵۰ هزار نفر دارد و قدمت فرهنگی و تاریخی آن به دوران ماد‌ها بازمی‌گردد.

چندی پیش، به منظور ارائه رساله دکترای خود به بررسی اسنادی پرداختم که در بازه زمانی سال ۱۲۸۶ تا ۱۳۵۷، مردم منطقه بام صفی آباد برای ارائه درخواست‌هایشان نوشته بودند. مردم این منطقه برای یافتن زندگی بهتر به عریضه‌نویسی، دادخواست و ارسال مکتوباتی به مجلس شورای ملی آن روزگار می‌پرداختند. متن این اسناد بسیار قابل بررسی و تامل است از آن نمونه می‌توان به خشکسالی‌ها، کمبود غله و مواد غذایی، نبود راه شوسه، عدم راه‌های ارتباطی قابل اطمینان با شهر‌های پیرامون، اشاره داشت.

برای آنکه بتوانیم به بار فرهنگی منطقه دست پیدا کنیم، حدود ۲۰۰ سند ملی که در مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شد را مورد بررسی قرار دادیم که حدود ۲ سال بازخوانی این اسناد که به خط شکسته نوشته شده بودند، زمان برد.

نوع نوشتار و نوع پوشش مردم منطقه در این اسناد مورد بررسی قرار گرفت یکی از جالب‌ترین نکاتی که به آن دست پیدا کردیم موضوع مالیات بود. چنانکه در این بخش از کلماتی استفاده شده بود که نه تنها در تمام بخش‌های ایران مورد استفاده قرار نمی‌گرفت بلکه جدید بود و تازگی داشت. به طور مثال مالیاتی تحت عنوان «عروس پولی» داشتند به این معنا که اگر کسی می‌خواست عروسی کند باید مالیات آن را پرداخت می‌کرد. یا نمونه دیگری به اسم مالیات «جوجه پولی» وجود داشت، به این معنا که افراد در ازای جوجه‌هایی که داشتند باید مالیات و پول پرداخت می‌کردند. حتا با واژه‌هایی مانند «استخوان پولی» نیز در حوزه مالیات روبه رو شدیم چنانکه در صحبت با پیشکسوتان متوجه شدیم در آن زمان به دلیل زنده بودن و داشتن استخوان نیز از افراد مالیات می‌گرفتند.

از سنگ‌نگاره‌ای که به نمایش زمین، خورشید و ماه پرداخته برایمان بگویید

آثاری از دوره ماد‌ها و ۲۵۰۰ تا ۵ هزار سال قبل از میلاد در این منطقه کشف شده‌است که شامل سنگ نگاره‌ها و سایر اشیایی است که در غار‌های دستکند پیدا شده‌اند. تاکنون اشیای متعدد تاریخی در این منطقه کشف شده است و چندی است که شاهد کشف سنگ نگاره‌ای هستیم که می‌تواند علم نجوم را به چالش بکشد. این کشفیات نشان می‌دهد که مردمان در آن زمان به علم نجوم واقف بودند و به آن تسلط داشتند و عکس‌هایی از آن را روی سنگ‌ها کنده کاری کرده‌اند.

حدود یک سال پیش در گشت و گذاری که در میان کوه‌ها داشتیم به صورت اتفاقی با این اثر تاریخی که در دل کوه نهفته بود روبه رو شدیم. تصاویری از آن را برای یکی از اساتید زبانشناسی باستان در دانشگاه شیراز ارسال کردیم و او تاییدیه‌ای مبنی بر درستی فرضیه ما اعلام کرد. با وجود آنکه ترجمه این اثر را به مسئولان میراث فرهنگی اطلاع دادیم، اما به این مهم اهمیت ندادند. درواقع نه تنها نسبت به ثبت ملی این اثر اقدامی نکردند بلکه فعالیتی برای محافظت از آن نیز انجام نشد.

باتوجه به معانی که این سنگ نگاره دارد حتا می‌توان در فهرست میراث جهانی (یونسکو) آنرا ثبت کرد. با این وجود حتا در فهرست ملی ما نیز جایی ندارد. می‌توانیم این اثر باستانی را به عنوان نقطه عطفی در عرصه علم نجوم دنیا مطرح کنیم چراکه در ایران سنگ نگاره‌ای که با مضمون نجوم باشد، وجود ندارد.

البته چند هفته پیش که برای تکمیل تحقیقات نوشتن یک مقاله علمی به منطقه مراجعه کرده بودیم، متوجه شدیم نیمی از این آثار از بین رفته است. در واقع به نظر می‌رسد به دلیل فقر فرهنگی که در منطقه وجود دارد مردم بومی دصدد کندن این آثار باستانی برآمده‌اند؛ البته نظر دیگری هم وجود دارد چنانکه گویی، مردان منطقه فکر می‌کنند در دل این سنگ‌ها گنج وجود دارد از این رو درصدد کندن این سنگ نگاره‌ها برآمدند.

بخش بام و صفی آباد دارای آثار تاریخی متعددی است. وضعیت کنونی این آثار چگونه است؟

با وجود آنکه در این منطقه بیش از ۱۰۰ اثر تاریخی در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده، اما حفاظت و نگهداری آن‌ها با ابهام روبه روست. چنانکه از یکسو آثاری مانند مناره راونیز که از دوره تیموری به جای مانده و متعلق به مسجد یک کاروانسرای قدیمی است، همینطور به حال خود رها و به نوعی متروک شده و از دیگر سو مرمت بنا‌های تاریخی ثبت شده نیمه کار رها شده است. به طور مثال، آب انبار صفی آباد که از دوره افشاریه به جای مانده از جمله قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین آب‌انبار‌های خراسان شمالی است که مرمت آن توسط سازمان میراث فرهنگی به صورت نیمه کاره انجام شد و، چون ادامه نیافت شاهد از بین رفتن این بنای تاریخی هستیم.

در این منطقه، روستایی به نام جهان قرار دارد که درواقع زیر زمین است. گفته می‌شود در زمان مغول‌ها، مردم برای حفاظت از خود، خانه‌هایشان را زیر زمین می‌کندند و روستای جهان نیز حاصل همان دوران است. در این منطقه شاهد تعداد زیادی از غار‌های زیرزمینی هستیم که می‌تواند تبدیل به جاذبه گردشگری شود. این روستا در پای کوه شاه جهان قرار دارد و می‌توان به نظاره بلندترین قله خراسان شمالی نشست.

با این وجود به دلیل نبود نمایندگی مستقل سازمان میراث فرهنگی در خراسان شمالی، میراث فرهنگی این منطقه تحت شعاع تخریب‌ها و حفاری‌های غیرمجاز قرار گرفته، حتی کسی نیست که از این آثار سرکشی کند و وضعیت آن‌ها را مورد بررسی قرار دهد.

البته هر از گاهی یگان حفاظت میراث فرهنگی از پیدا شدن دستگاه گنج یاب در منطقه خبر می‌دهد و متوجه می‌شوند که برخی از حفاری‌های غیرمجاز تحت عنوان حفر چاه در منطقه انجام شده است. حتی گاهی اوقات شاهد انتشار عکس‌هایی از کندن قبر‌های تاریخی در منطقه هستیم که برای رسیدن به گنج اتفاق می‌افتد؛ استخوان‌های موجود در قبر را بیرون می‌آورند و تصورشان آن است که با فروش آن‌ها می‌توانند به ثروت برسند.

معمولاً به طور میانگین در طول ماه با چند نمونه حفاری غیرمجاز در منطقه روبرو می‌شوید؟

تا جایی که من مطلع هستم، در طول ماه، حداقل ۴ مورد دستگیری حفاران غیرمجاز در منطقه اعلام می‌شود. در این میان ممکن است ۱۵ مورد دیگر که درصدد کشف اشیای عتیقه هستند شناسایی و دستگیر نشوند. به جرات می‌توان گفت: حداقل روزانه یک مورد گنج یابی و حفاری غیرمجاز اتفاق می‌افتد. حتی از آنجایی که هجمه پیدا کردن گنج در میان مردم منطقه رواج یافته و مردم همواره به فکر پیدا کردن گنج هستند، می‌توان گفت: هر روز شاهد شدت یافتن تب گنج یابی هستیم.

از افسانه‌ها و داستان‌هایی که در فرهنگ عامه مردم منطقه وجود دارد، برایمان بگویید.

معمولاً افسانه‌ها با داستان‌های مختلف همراه هستند که می‌تواند وجه علمی نداشته باشد. در این میان وجود قزقلعه که از دوره ساسانیان به‌جای مانده با داستان‌ها و افسانه‌های مختلف همراه است. حتی برخی از مردم محلی معتقد هستند که در این قلعه یک اژد‌ها وجود دارد که از گنج نهفته در آن محافظت می‌کند. حتا در زمان کودکی به من گفته می‌شد که اژد‌ها در آنجا هست و اگر بخواهیم به گنج یا درون قلعه دست پیدا کنیم باید از اژد‌ها رد شویم.

معمولا داستان‌ها و افسانه‌های فولکلوریک و عدم آگاه‌سازی مردم سبب می‌شود که اهالی منطقه برای گنج‌یابی ترغیب شوند. آیا تعریف داستان اژد‌ها سبب شده که حفاری‌های غیرمجاز در قز قلعه بیشتر شود؟

این افسانه سبب شده تا مردم منطقه این تصور را داشته باشند که در قز قلعه گنج وجود دارد. چنانکه در مثلث تاریخی منطقه که شامل قزقلعه، راونیز و قربستان گبر (قبرستان زرتشتیان) است همواره شاهد حفاری‌های غیرمجاز هستیم. از آنجا که در این منطقه تعداد محوطه‌های باستانی و آثار تاریخی که در فهرست ملی میراث فرهنگی ثبت شده‌اند، زیاد است و از آن‌ها محافظت نمی‌شود، هر روز شاهد افزایش تعداد حفاری‌های غیرمجاز به منظور کشف گنج در منطقه هستیم. در قبرستان گبر و روستای جهان و آردین چندین حفاری غیرمجاز مشاهده شده است.

قلعه بلقیس اسفراین که این روز‌ها خبر‌ها از تهیه پرونده ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو حکایت دارند، تا چه اندازه توانسته منطقه بام و صفی آباد را با این تعداد از آثار تاریخی و باستانی، تحت‌الشعاع خود قرار دهد؟

در منطقه اسفراین حدود ۶۰ اثر ثبت شده داریم این در حالی است که منطقه صفی آباد حدود ۱۰۰ اثر ثبت شده در فهرست میراث ملی داریم، با این وجود تمام خبر‌ها حول محور قلعه بلقیس و اسفراین می‌چرخد و راونیز که نماد منطقه صفی آباد است با وجود عقبه تاریخی که دارد، تخریب شده است.

باتوجه به آنکه منطقه صفی آباد حدود ۲۰۰ کیلیومتر از مرز ترکمنستان فاصله دارد، از تاثیرات آیینی و فرهنگی که مردم منطقه در ایران و ترکمنستان بر یکدیگر دارند، برایمان بگویید.

زبان بام صفی آباد، ترکی است و از ترک‌های ارغیان هستیم. به دلیل زبان و وجود سلسله‌های مختلف ترک در ایران، دارای قرابت فرهنگی زیادی هستیم. حتا به دلیل رفت و آمد‌هایی که در طول دوران به ترکمنستان و روسیه وجود داشت، فرهنگ‌های مشترک زیاد است به طور مثال هنوزهم شاهد برپا بودن سماور‌های روسی در خانه‌ها هستیم و ساعت‌های روسی در منطقه متعدد است.