کتابی که نوشتنش 40 سال طول کشید

به گزارش بولتن نیوز به نقل از مجله فارس‌پلاس؛ رضا آزاد: آیت‌الله سید محمود طالقانی از چهره‌های تأثیرگذار در تحولات فکری نیروهای انقلابی و نیز تحولات سیاسی ایران معاصر است که مبارزه با رژیم پهلوی را از دوره رضاشاه شروع کرد و در دوره محمدرضا نیز سال‌های زیادی را در زندان سپری کرد. ایشان در کنار مبارزه بی‌امان با رژیم پهلوی، جلسات تفسیری خود را در زمان‌های مختلف و حتی بعضاً در زندان برگزار کردند که حاصل آن تفسیر 6جلدی «پرتوی از قرآن» است. 
تفسیری که در زندان هم تعطیل نشد
روند شکل‌گیرى تفسیر پرتوى از قرآن به لحاظ دوران پرفراز و نشیب مؤلف و زندگى سیاسى و اجتماعى ایشان، بسیار جالب توجه است. آیت‌اللّه طالقانى در سال 1318 پس از فراغت از تحصیل از قم به تهران آمدند. فضاى سیاسى و فکرى آن دوران و گرایش‌هاى جوانان به مکاتیب الحادى، آیت‌اللّه طالقانى را بر آن داشت که تمام کوشش خود را معطوف به ابلاغ پیام قرآن به جوانان و روشنفکران کرد. به همین جهت از همان سال، شروع به تفسیر قرآن و نهج البلاغه کردند.
پس از شهریور سال 1320، فضاى سیاسى به‌گونه‌اى متحول شد و امکان گسترش دروس تفسیر ایشان به میان دانشجویان، استادان دانشگاه و بعدها انجمن‌هاى اسلامى تازه‌تأسیسی چون انجمن اسلامى مهندسان، پزشکان، دانشجویان، معلمان و... فراهم آمد.
شکل‌گیرى این جلسات از منزل ایشان بود، سپس در مسجد منشور سلطان و از سال 1327 در مسجد هدایت به تفسیر قرآن پرداختند. این جلسات در شب‌هاى جمعه تا زمان دستگیرى ایشان، ادامه یافت. با بازداشت ایشان در خرداد 1342، این درس‌ها تعطیل شد اما آن مرحوم در دوران زندان، آنچه را از تفسیر قرآن در ذهن داشتند، نوشتند که با انتقال این یادداشت‌ها به بیرون از زندان، جلد اول تفسیر پرتوى از قرآن در آبان 1342، منتشر شد.
همزمان با یادداشت‌هاى ایشان، برخى از مستمعین درس‌هاى ایشان در مسجد هدایت که در بازداشت بسر بردند، پیشنهاد ادامه آن مباحث را دادند که مورد قبول قرار گرفت و مقرر شد هر هفته سه یا چهار جلسه صبح‌ها تشکیل شود. در این کلاس‌ها پس از بیانات استاد، نظرات ایشان توسط حاضران مورد بحث و بررسى قرار مى‌گرفت. مطالب جلسات پس از نگارش اولیه و بازبینى استاد، به مرور براى چاپ به بیرون از زندان فرستاده مى‌شد. اما مباحث زندان ادامه جلسات مسجد هدایت نبود. تفسیر از جزء 30 قرآن که مربوط به آغاز وحى است، شروع شده بود. این تغییر نیز بر اساس بینش استاد در جزء سى‌ام بود. ایشان معتقد بودند این بخش از قرآن که جو خاص آن زمان را نشان داده، کلید فهم قرآن مى‌باشد.
این تفسیر در 2 جلد تهیه و به پایان رسیده است. پس از اتمام این جزء، تفسیر جزء دوم قرآن شروع شد و تا پایان سوره بقره ادامه یافت (این تفسیر در سال 1348 به چاپ رسید). با آزادى ایشان از زندان در سال 1346، درس تفسیر در مسجد هدایت ادامه یافت.
با محاصره منزل ایشان در طول ماه مبارک رمضان در سال 1350 و تبعید ایشان به زابل، دوباره درس تفسیر متوقف شد تا این که در اردیبهشت 1354، ایشان به تهران بازمى‌گردند. با دستگیرى مجدد ایشان، عملاً این امکان از بین رفت و با توجه به یادداشت‌هاى ایشان که به یکى از شاگردانش سپرده بودند، مجموعه‌اى قریب به 160 صفحه توسط شرکت سهامى انتشار به چاپ رسید.
با آزادى ایشان از زندان، قسمت‌هاى چاپ شده خدمت ایشان ارائه مى‌شود و آن مرحوم ضمن بازبینى، پیشنهاد مى‌کنند که نام کتاب، درس‌هایى از پرتوى از قرآن باشد. با چاپ 300صفحه از این تفسیر ایشان دار فانى را وداع مى‌کنند. یادداشت‌هاى ایشان و مطالبى که در زندان القا فرموده بودند به مرور به چاپ رسید.[1]
این تفسیر در شش جلد به چاپ رسیده است و شامل تفسیر جزء سی و نیز تفسیر سوره‌های: حمد، بقره، آل‌عمران و بیست و هشت آیه نخست سوره نساء می‌شود. که با نگاهی تربیتی، اخلاقی و اجتماعی و در پاسخ به پرسش‌های نسل جدید و مسائل علمی مطرح در آن زمان به نگارش در آمده است.[2]
منابع تفسیری آیت‌الله طالقانی
هر چند بخشى از تفسیر نتیجه درس‌هاى ایشان در شرایط محدودى مى‌باشد، اما به شهادت متن تفسیر و گزارش‌هاى حاضران در کلاس‌هاى ایشان برخى منابع مورد توجه قرار گرفته است. (البته جلد اول که خودشان در سلول انفرادى نگاشته‌اند، بدون مراجعه به هیچ کتابى بوده است. در همانجا متذکر مى‌شوند که من همانند مرده‌اى در قبر هستم و هیچ منبعى ندارم...).
1. مفاتیح الغیب ملاصدراى شیرازى و تفسیر مجمع البیان در دسترس ایشان بود.
2. تفسیر شیخ محمد عبده با عنوان المنار. به لحاظ عشق و علاقه آیت اللّه طالقانى به سید جمال الدین اسدآبادى (که شیخ محمد عبده تحت تأثیر مستقیم وى بوده است) عنایتى به این تفسیر داشته‌اند.
3. تفسیر سید احمد خان هندى. این تفسیر شاخص‌ترین تفسیر علمى قرآن کریم در افراطى‌ترین نوع خود مى‌باشد به حدى که تمام معجزات پیامبران را توجیه علمى کرده است. شرایط اجتماعى که در ابتداى مقاله بدان اشاره شد، اهمیت این تفسیر را در مراجعه روشن مى‌سازد.
4. تفسیر جواهر طنطاوى مصرى که به نوعى علمدار تفسیر علمى قرآن مى‌باشد.
5. تفسیر المیزان نیز مورد توجه ایشان بودند و بخش‌هایى از آن در کلاس‌ها خوانده و بعضاً مورد نقد و تحلیل قرار مى‌گرفت.[3]
 
شیوه نگارش تفسیر
آیت‌الله طالقانی درباره شیوه نگارش این تفسیر می‌نویسد:
نخست چند آیه به ردیف و شماره آورده شده، پس از آن ترجمه آیات به فارسی تطبیقی آمده، چنانکه از حدود معانی صحیح لغات خارج نباشد. سپس معانی مترادف و موارد استعمال و ریشه لغات در موارد لزوم بیان شده تا در ذهن خواننده مجال تفکر بیشتری باز شود. آنگاه آن چه از متن آیات مستقیماً بر ذهن تابیده بیان شده است. گاهی در موارد مقتضی از احادیث صحیحه و نظرهای مفسران استفاده شده سپس در پیرامون آیات آن چه به فکر نگارنده رسیده و بر ذهنش پرتو افکنده، منعکس می‌گردد. تا شاید خواننده خود، هرچه بیشتر به رموز هدایتی قرآن آشنا شود و ایمان تقلیدی به کمال تحقق رسد.[4]
 
مزایای تفسیر
1. توجه به آسیب‌های تفاسیر علمی
مفسر در قسمت‌هایی از تفسیر نسبت به علم‌زدگی برخی از مفسران علمی انتقاد و تطبیق موارد اعجاز انبیا را با مسائل مادی مورد نقد قرار می‌دهد. وی در این باره می‌نویسد:
یکی از دانشمندان ـ سرسید احمد خان هندی ـ آیاتی را که در این باره است؛ در سوره‌های: بقره، طه و شعرا؛ با هم مقایسه نموده و وضع جغرافیایی قدیم شمال بحر احمر را در نظر گرفته، چنین می‌گوید که موسی بنی‌اسرائیل را از مغرب و از شمال بحر احمر که در آن زمان دریای کم‌عمقی بود در هنگام جزر عبور داد، فرعون غافل با سپاه و ارابه‌های جنگی‌اش همین که به آنجا رسید و خواست شتابان بگذرد ناگهان دریا به حالت مد درآمد و غرقشان ساخت.
اگر هم این توجیه در مورد این مورد درست آید دیگر خارق عاداتی که به‌دست این مردان الهی اجرا شده و در قرآن آمده به این‌گونه توجیهات، درست در نمی‌آید.[5]
وی گرچه توجیه بالا را  درباره چگونگی گذر از دریا رسما رد نمی‌کند اما تسری این‌گونه توجیهات را در موارد دیگر از معجزات انبیا مردود دانسته و متذکر می‌شود که نباید معجزات طرح شده در قرآن را توجیه مادی نمود.
2. توجه به اعجاز علمی
از دیگر موارد مثبت مباحث علمی در تفسیر مذکور باید به توجه و سعی نویسنده در اثبات اعجاز علمی در ذیل برخی از آیات اشاره کرد. البته تذکر این نکته خالی از لطف نیست که اثبات اعجاز علمی مبتنی بر این است که مفهوم اعجاز بتواند شامل مباحث علمی قرآن نیز بشود.
آسیب تفسیر: انتخاب مبانی اثبات نشده و تطبیق نابجا
با وجود نکات مثبت فراوان در این تفسیر باید اذعان کرد که در بخش‌هایی از تفسیر با پذیرش تئوری‌های اثبات نشده مانند: تئوری داروین و عدم وجود هفت آسمان و همچنین پذیرش مباحث آفرینش اولیه از معارف کتاب مقدس و اموری از این دست اقدام به تطبیق یا تفسیر آیات کرده است. در ذیل پاره‌ای از این موارد مورد بررسی قرار می‌گیرد:
برخی از مباحث تفسیر بر اساس پذیرش مبانی اثبات نشده در حوزه علوم یا تاریخ ادیان ـ که در کتاب مقدس وجود دارد ـ سامان یافته است.
برخی نمونه‌هایی در این تفسیر وجود دارد که نویسنده محترم در تفسیر خود اقدام به تحمیل دیدگاه خاص بر آیه و یا تبیین آیه توسط یک احتمال علمی نموده و از احتمالات دیگر و یا ذکر منابع قابل اعتماد برای آن احتمال علمی خودداری می‌کند.[6]
 
پی‌نوشت:
[1]-http://yon.ir/8elqc
[2]-http://fna.ir/
[3]- http://yon.ir/iBfhs
[4]- پرتوی از قرآن، جلد 1، ص 18.
[5]- پرتوی از قرآن، جلد 1، ص 155.
[6]-http://fna.ir/