بی عدالتی در مصرف آب،زمینه‌سازچالش کم‌آبی شد

به گزارش بولتن نیوز، استان خوزستان با مساحت ۶۳ هزار کیلومتر مربع و جمعیت معادل ۴.۷ میلیون نفر در سال ۹۵ به ‌عنوان پنجمین استان پرجمعیت ایران محسوب می‌شود. این استان از لحاظ تقسیم­ بندی حوضه­ های آبریز کشور در چهار حوضه آبریز درجه ۲ شامل کارون بزرگ، کرخه، زهره- جراحی و حله قرار گرفته است که در این حوضه ها، با ۱۵ استان دیگر در سرشاخه­ ها مشترک است. حوضه حله دارای سطح بسیار کمی در استان خوزستان بوده و عملاً منابع آب استان وابسته به سایر حوضه های مذکور است.

به گفته کارشناسان، با توجه به وجود استان ­ها و ذی نفعان متعدد در حوضه ­های آبریز مشترک منتهی به این استان، به طور معمول میزان نیازها و درخواست های آب بیش از منابع آب قابل برنامه ریزی حوضه­ ها است. درباره بررسی بیشتر وضعیت تخصیص و توزیع آب این استان گفتگویی داشتیم با علی حیدری، مدیر گروه تخصیص آب وزارت نیرو که در ادامه می خوانید:

موضوع تسهیم آب در حوضه ­های آبریز که در واقع موضوعی با ماهیت توزیع منابع محدود بین مصرف­ کنندگان و متقاضیان متعدد است، در مقیاس استانی توسط وزارت نیرو و داخل استانی توسط شرکت‌های آب منطقه ­ای با مشارکت مقامات استانی صورت می­ گیرد. در این راستا به منظور ایجاد عدالت و برخورداری همه استان ­ها از منابع آب و فرصت های توسعه، از شاخص­ های تأثیرگذاری نظیر جمعیت، محرومیت، پتانسیل خاک قابل آبیاری، پتانسیل منابع آب سطحی، برداشت از منابع آب زیرزمینی، سرمایه­ گذاری­ های انجام شده و توان صنعتی، برای تسهیم منابع آب محدود بین استان ها در سال های گذشته استفاده شده است و در قالب سقف آب قابل برنامه­ ریزی استان ها ابلاغ شده است.

به دلیل شرایط اجتماعی و گره خوردن معیشت مردم به شغل کشاورزی و عدم جایگزینی معیشت مناسب، حداکثر کاهش مصارف کشاورزی به ۵۰ درصد برداشت فعلی در دشت های ممنوعه به عنوان هدف افق ۵ ساله محدود شده است* نحوه تسهیم آب در این استان به چه نحوی بوده و چه نتایجی به بار آورده است؟تخصیص حقابه های زیست محیطی در این میان چقدر تامین شده است؟

افزایش جمعیت ساکنین حوضه های آبریز و فشار بر منابع آب برای ایجاد اشتغال کشاورزی محور و خودکفایی غذایی بدون توجه به افزایش بهره­ وری آب، باعث عدم تحقق حقابه­ های زیست محیطی و خشک شدن تالاب ها شده است. در این راستا موضوع تأمین حقابه­ های زیست محیطی با اهداف توسعه کشاورزی همسو نبوده و تأکید و پیگیری مستمر مقامات استان ها بخصوص نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی عمدتاً بر توسعه طرح ­های کشاورزی با هدف ایجاد اشتغال و تأمین معیشت مردم و خودکفایی غذایی بدون توجه به سازگاری با اقلیم بوده است و این موضوع به تشدید بحران­ های زیست محیطی و خشک شدن بسیاری از تالاب های کشور در سال های اخیر دامن زده است.

* در این شرایط چاره چیست؟ سهم استان در تامین غذایی کشور را باید چگونه جبران نمود؟

- باید گفت در چنین شرایطی مدیریت مصرف و محدود نمودن مصارف آب به سقف آب قابل برنامه ­ریزی و تلاش در جهت هدایت و رساندن آب صرفه‌جویی شده به تالاب‌ها منطقه یک ضرورت اجتناب ­­ناپذیر است تا ضمن احیای تالاب‌ها، کانون‌های داخلی زیر گرد واقع در بخش خشک شده تالاب ها نیز تعدیل شوند. در مقابل برای تامین نیازهای غذایی کشور باید به آب مجازی، کشت فراسرزمینی و ردپای آب (مقدار آبی را که برای تولید هر محصول و یا خدماتی مصرف می شود) توجه جدی نمود.

* اقدامات وزارت نیرو برای مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی چه بوده است؟

در راستای مدیریت مصارف کشاورزی، یکی از برنامه­ های وزارت نیرو برای کاهش برداشت آب کشاورزی از منابع آب زیرزمینی، اجرای طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی است که در آن در یک برنامه ۵ ساله باید ۱۱ میلیارد متر مکعب از برداشت آب زیرزمینی کشور کم شود. جهت تعادل بیلان منابع آب زیرزمینی، کاهش مصارف باید به میزان ۲ برابر رقم مذکور باشد.

*چه میزان از این هدف گذاری اجرایی شده است؟

به دلیل شرایط اجتماعی و گره خوردن معیشت مردم به شغل کشاورزی و عدم جایگزینی معیشت مناسب، حداکثر کاهش مصارف کشاورزی به ۵۰ درصد برداشت فعلی در دشت های ممنوعه به عنوان هدف افق ۵ ساله محدود شده است. با توجه به روند نامناسب تخصیص اعتبارات مالی در طرح مذکور و عدم همسویی دستگاه ها و نهادهای مختلف، با وجود تلاش های انجام شده برای نصب کنتور­های هوشمند و بستن چاه های غیر مجاز از زمان آغاز طرح در سال ۱۳۹۳، این طرح تاکنون پیشرفت مناسبی نداشته است.

* به طور کلی سهم خوزستان در تولید منابع آبی کشور چه میزان است؟

- سهم استان خوزستان در تولید منابع آب در حوضه ­های آبریز کارون بزرگ، کرخه، زهره و جراحی به ترتیب معادل ۲۵ ، ۵ ، ۰.۵ و ۳۲.۵ درصد است که به رغم سهم پایین این استان در تولید منابع آب، تخصیص آب استان از منابع آب قابل برنامه­ ریزی حوضه ­های مذکور به ترتیب برابر ۷۰، ۴۰، ۵۰.۵ و ۴۴.۵ درصد در افق توسعه آتی تعیین شده است. هر چند به دلیل تغییرات اقلیمی در برخی از حوضه ­های آبریز کشور، پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر در دهه اخیر نسبت به متوسط دراز مدت دهه ­های قبلی با کاهش حدود ۳۰ درصدی مواجه شده است، اما سهم استان ها از منابع آب نیز با حفظ درصد سهم بندی به همان نسبت کاهش یافته است.

* با وجود سهم تولید منابع آب این استان در حوضه های آبریز، چالش آب در خوزستان جدی است؛ علت را چه می دانید؟

- در این باره باید گفت رعایت نکردن سهمیه ­بندی تخصیص آب استان های بالادست در برخی از حوضه های آبریز و اضافه برداشت آنها، منجر به کاهش منابع آب ورودی به استان خوزستان در دهه اخیر شده است به عنوان مثال متوسط منابع آب ورودی به سد کرخه به ۵۰ درصد آبدهی مشاهداتی در دوره آماری درازمدت و در حوضه آبریز کارون بزرگ مجموع آورد سالانه رودخانه ها در محل سدهای دز و گتوندعلیا از حدود متوسط ۲۱ میلیارد مترمکعب با کاهش حدود ۴۵درصدی به متوسط ۱۱ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.

* این مشکل در بخش کشاورزی نیز دیده می شود، این موضوع را تایید می کنید؟

- بله. رعایت نکردن سقف تخصیص آب در بخش ­های مختلف مصرف به خصوص در بخش کشاورزی موجب بروز چالش هایی برای تأمین آب حقابه ­بران و عدم تحقق اهداف طرح­ های منابع آب و ایجاد خسارت به ذی نفعان و تشدید پدیده­ های زیست محیطی به ویژه خشک شدن تالاب های هورالعظیم و شادگان و نهایتاً ایجاد کانون­ های ریزگرد شده است.

* کدام استان ها خارج از سهم تعیین شده خود از حوضه های آبریز مشترک برداشت آب دارند؟تامین آب کشاورزی در این استان ها به چه نحوی است؟

- از جمله استان ­هایی که بیش از سهم تعیین شده برداشت آب دارند می توان به استان­ ایلام با ۸%، کرمانشاه با ۵%، لرستان با ۹% و همدان با ۱۵ % اضافه برداشت نسبت به سهم تعیین شده از منابع آب تجدید­پذیر حوضه های آبریز مشترک اشاره نمود. در این استان ها بخش قابل توجهی از برداشت ها از منابع آب زیرزمینی است که علاوه بر اثرات منفی بر روان آب سطحی، باعث نشست دشت ها و به خطر افتادن تجدیدپذیری منابع آب زیرزمینی شده است. در استان های مذکور، کلیه طرح های توسعه منابع آب در حال مطالعه و حتی اجرا با هدف تامین آب کشاورزی توسط وزارت نیرو متوقف شده است و برخی از طرح های در دست اجرا نیز با هدف شرب و تامین محدود آب صنعت در سال های اخیر مورد بازنگری قرار گرفته است.

* سهم کشاورزی در مصرف آب خوزستان چقدر است؟درصورتی که اضافه برداشت دارند این میزان از چه محلی تامین می شود؟

- در استان خوزستان مجموع مصارف کشاورزی استان در شرایط موجود ۱۵.۳ میلیارد متر مکعب است که نسبت به سهم تخصیص آب کشاورزی استان دارای ۴۲% اضافه برداشت است. اضافه برداشت ­های استان خوزستان و سایر استان ها در واقع از محل سهم زیست محیطی اختصاص یافته به تالاب ها و رودخانه ­ها و سهم طرح هایی است که هنوز به مدار بهره برداری وارد نشده­ اند، است. با توجه به موقعیت استان خوزستان در جلگه پهناور پایاب رودخانه ها، پتانسیل اراضی کشاورزی بالایی در این استان وجود دارد که به دلیل اقلیم گرم، غالب محصولات کشاورزی منطقه دارای نیاز آبی بالا در فصل تابستان است و همزمان بهره­ وری پایین آب در بخش کشاورزی باعث شده است مسئله آب و به طبع آن محیط زیست در این استان به عنوان یکی از چالش های مهم مطرح شود.

با توجه به روند نامناسب تخصیص اعتبارات مالی در طرح مذکور و عدم همسویی دستگاه ها و نهادهای مختلف، با وجود تلاش های انجام شده برای نصب کنتور­های هوشمند و بستن چاه های غیر مجاز از زمان آغاز طرح در سال ۱۳۹۳، این طرح تاکنون پیشرفت مناسبی نداشته است.

* در چنین شرایطی چطور می توان شرایط سالم زیست محیطی خوزستان را تامین کرد؟

- حفظ پایداری اکوسیستم رودخانه‌ها و تالاب‌های استان خوزستان، مستلزم کاهش میزان مصارف بخش های مختلف تا سقف آب قابل برنامه­ ریزی اعلام شده توسط وزارت نیرو و رعایت حقابه‌های زیست محیطی است که در حال حاضر این سهم­ بندی توسط سایر دستگاه ها و مصرف کنندگان آب رعایت نمی­شود و زیرساخت ها و ساز و کار لازم نیز برای کنترل برداشت آب وجود ندارد.

* پس دلیل ریزگرد سال های اخیر این استان نیز به موضوع چالش آب و خشکی تالاب های استان باز می گردد؟

- بله تاحدودی. بررسی کانون های داخلی ریزگرد ایجاد شده در دهه ­های اخیر نشان می دهد عمده این کانون ها در سیلاب دشت هایی واقع شده اند که در گذشته با وقوع سیلاب های بزرگ در رودخانه های کارون، کرخه، مارون و زهره غرقاب می شده ­اند. این سیلاب ها ضمن مرطوب کردن خاک و حفظ اکوسیستم های سیلاب دشت، منجر به حفظ پوشش گیاهی در این مناطق شده و از ایجاد ریزگرد جلوگیری می کردند.

* در این میان سدسازی در این استان تا چه حد به توسعه ریزگردها دامن زد؟

- با وقوع خشکسالی­ های دهه اخیر و با آبگیری سدهای بزرگ مخزنی بخصوص سد گتوند، سیلاب هایی که از طریق وقوع بارش های سیل آسا در حوضه های میانی پایین دست سد شهید عباسپور و مسجد سلیمان ایجاد می­ شدند توسط سد گتوند­علیا کنترل شده و سیلاب های حوضه میانی پایین دست سد گتوند­علیا عملا توان کافی برای رسیدن به ظرفیت آبگذری رودخانه و سرریز شدن آب به سیلاب دشت ها را ندارند. هر چند وقوع سیلاب ها در گذشته باعث غرقاب شدن روستا، اراضی کشاورزی و ایجاد خسارت در سیلاب دشت خوزستان می شد ولی مهار کامل آن نیز منجر به تبعات زیست محیطی شده است که خسارت آن کمتر از خسارت سیل نبوده است.

*در چنین شرایطی باید چه اقداماتی انجام داد؟

- برای حل این مسئله در دنیا، بیش از یک دهه است که در اهداف بهره ­برداری از سدها، هدفی تحت عنوان نیاز سبز اضافه شده است در آن رهاسازی کنترل شده سیل از آب تنظیمی سدها برای اهداف زیست محیطی و غرقابی سیلاب دشت ها صورت می گیرد. برای تحقق این امر در کشور ، نخست باید نیازهای هر بخش مصرف محدوده به حجم آب تخصیص یافته به آن بخش شود، از سویی دیگرساز و کار رهاسازی آب به صورت حجمی برای تامین حقابه های تالاب ها و سیلاب دشت ها نظیر ساماندهی رودخانه­ ها برای کنترل برداشت های غیر مجاز، آزادسازی حریم رودخانه ها و ایمن سازی بستر آن برای عبور سیلاب فراهم شود.

* با این وجود شاهد اجرای طرح احیا و توسعه اراضی کشاورزی در خوزستان هستیم!

- با وجود عدم تعادل منابع و مصارف استان خوزستان و ملموس بودن تبعات عدم تأمین حقابه­ های تالاب ­های استان در شرایط موجود، یکی از طرح هایی که در دهه ­های اخیر مطرح و مورد پیگیری جدی برخی دستگاه ها و مقامات استانی بوده است طرح احیاء و توسعه اراضی کشاورزی استان های خوزستان و ایلام به میزان ۵۵۰ هزار هکتار (موسوم به طرح ۵۵۰ هزار هکتاری) است. این طرح در خوزستان با سطح ۵۰۰ هزار هکتار از زمان بازدید مقام معظم رهبری در سال ۱۳۷۵ کلید خورده است که در سال های ماقبل آن شاهد ترسالی ها و سرریز منابع آب رودخانه ها به خلیج فارس بودیم.

* عایدی این طرح چیست؟

- از زمان تصویب طرح مذکور، در قالب طرح های وزارت نیرو و جهادکشاورزی و همچنین اولویت اول استفاده از تسهیلات صندوق توسعه ملی جمعاً به میزان ۳۳۰ هزار هکتار شبکه ­های اصلی و فرعی کشاورزی در خوزستان در قالب طرح مذکور احداث شده است. در شرایط موجود با احتساب کلیه طرح ­های مدرن آبیاری و شبکه­ های سنتی مجاز و دارای پروانه دائمی، سطح اراضی کشاورزی دشت خوزستان به حدود ۸۸۰ هزار هکتار بالغ می ­گردد که کشت های پر مصرفی نظیر نیشکر و برنج از جمله محصولات کشاورزی منطقه است. با توجه به سهم تخصیص آب مصارف کشاورزی استان، امکان تأمین آب اراضی کشاورزی موجود با در نظر گرفتن نیاز آبی الگوی کشت موجود حتی پس از بهبود شبکه ­های سنتی و افزایش راندمان آبیاری آن ها وجود ندارد.

گفتنی است شبکه ­های نیشکر در سطحی بالغ بر ۱۲۷ هزار هکتار و مصرف واحد معادل ۳۵ هزار متر مکعب در هر هکتار (بیش از ۳.۵ برابر متوسط کشوری) به تنهایی ۴.۵ میلیارد متر مکعب آب برداشت می ­کنند که علاوه بر حجم آب مصرفی بالا، پساب آن نیز باعث ایجاد مشکلات عدیده­ای برای کیفیت آب در پایین­ دست شده است. تغییر الگوی کشت­ نیشکر به کشت­ های کم ­مصرف نظیر چغندر پائیزه منجر به صرفه جویی به میزان ۳ میلیارد مترمکعب در سال خواهد گردید. همچنین در برخی از نقاط استان کشت برنج به صورت شالی­کاری صورت می­ گیرد که کاملا متضاد با اقلیم منطقه است. پیرو مصوب شورای هماهنگی وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی حذف تدریجی کشت برنج در استان خوزستان در دوره ۵ ساله از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۹ باید صورت گیرد لیکن بررسی ها نشان می دهد کشت برنج در استان خوزستان در سال ­های زراعی اخیر نه تنها کاهش نیافته است بلکه با افزایش سطح زیرکشت نیز مواجه شده است. با حذف الگوی کشت برنج، حجم آبی معادل ۱.۲۶ میلیارد مترمکعب صرفه جویی می ­شود.