عقلانیتی برای حراست از اسلامیت و جمهوریت نظام

گروه سیاسی: اسفند ۵۸ بود که امام خمینی (ره) شش فقیه شورای نگهبان را انتخاب کرد و این شورا اولین جلسه خود را در ۲۶ تیر ۱۳۵۹ تشکیل داد. حالا ۳۷ سال از تاسیس مهمترین نهاد ناظر بر قانون اساسی و انتخابات می‌گذرد. شورایی ۱۲ نفره که نامش از ابتدا تاکنون با نام احمد جنتی گره خورده است.

به گزارش بولتن نیوز، شورای نگهبان در نظام جمهوری اسلامی از مهم‏ترین نهادهای حکومتی به حساب می‌­آید. این نهاد شباهت زیادی با بعضی از نهادهای حافظ قانون اساسی در برخی از کشورها دارد. در قوانین اساسی برخی کشورها نهادهایی به نام «دادگاه قانون اساسی»، « شورای قانون اساسی»، «دیوان قانون اساسی» و نظایر آن پیش‌بینی شده است که با وجود برخی تفاوت­‌ها، از حیث ساختار و نوع مسئولیت‌ها با یکدیگر شباهت‌های فراوانی دارند. اما تفاوت اصلی شورای نگهبان در ایران با سایر کشورها در این است که این شورا علاوه بر مطابقت دادن قوانین با قانون اساسی آن ها را بر اساس موازین شرعی و مغایرت نداشتن با شرع نیز بررسی می‌کند.

وظایف شورای نگهبان

1- نظارت بر قانون گذاري
2- نظارت شرعي بر قوانين و مقررات
3- تفسير قانون اساسي
4- نظارت بر انتخابات
5- حضور در برخي مراسم و شوراها

شورای نگهبان وظایف متعددی را طبق قانون اساسی بر عهده دارد که عمده این وظایف به طور مشترک بر عهده‌ی فقها و حقوق­دانان است و تعدادی دیگر از وظایف اختصاصی فقها به حساب می‌آید. از میان مجموعه وظایف شورای نگهبان، سه مورد «نظارت بر قانون­گذاری»، «تفسیر قانون اساسی» و «نظارت بر انتخابات» اهمیت بسیاری دارند. شورای نگهبان وظیفه دارد قوانین مصوب را با قانون اساسی و شرع مطابقت دهد و در صورت مغایرت با قانون اساسی و شرع، اشکالات را برای برطرف شدن متذکر شود. نظارت بر قوانین و مصوبات از لحاظ عدم مغایرت آن با قانون اساسی با عنوان «نظارت قانونی» و نظارت بر قوانین و مقررات از لحاظ عدم مغایرت آن با احکام شرعی با عنوان «نظارت شرعی» تعبیر می‌شوند.

طبق قانون مصوبات مجلس باید به شورای نگهبان ارسال شود. شورای نگهبان در اظهار نظر، از محدودیت زمانی برخوردار است. اصل ۹۴ مقرر کرده که شورای نگهبان باید حداکثر ظرف مدت ۱۰ روز از تاریخ وصول، آن را بررسی کند و اگر مغایرتی با قانون اساسی یا احکام شرعی در آن مشاهده کرد، جهت تجدید نظر به مجلس گزارش کند. در مواردی‏ که‏ شورایی نگهبان‏ مدت‏ ۱۰ روز را برای‏ رسیدگی و اظهار نظر نهایی کافیی نداند، می‌تواند از مجلس‏ شورایی اسلامی حداکثر برای ۱۰ روز دیگر با ذکر دلیل،‏ خواستار تمدید وقت‏ شود. هر وقت شورای نگهبان بعد از ۱۰ روز یا در صورت مهلت گرفتن، پس از ۲۰ روز راجع به مصوبه‌­ای اظهار نظر نکرده باشد، این مصوبه قابل اجرا تلقی خواهد شد. شورای نگهبان همچنین بر مصوبات قوه مجریه نظارت و در صورت مغایرت با قانون اساسی و شرع از طریق دیوان عدالت اداری آن‌ها را ابطال می‌کند. نظارت بر قوانین شوراها و قوانین پیش از انقلاب نیز از وظایف شورای نگهبان به حساب می‌آید.

طبق اصل ۹۸ قانون اساسی، تفسیر قانون نیز به عهده شورای نگهبان است. پس از این‏‌که استفساریه‏‌ای به شورای نگهبان رسید و شورای نگهبان نیز ضرورت تفسیر را احراز کرد، در این صورت به تفسیر اقدام می‌کند. در موارد عادی جلسات‌ شورای نگهبان‌ با حضور هفت نفر از اعضا، رسمی است ولی در مورد جلسات تفسیر، جلسه با حضور حداقل‌ ۹ نفر از اعضا رسمیت‌ می‌یابد و با تصویب سه‌چهارم آنان انجام می‌شود.

نظارت بر انتخابات از دیگر وظایف شورای نگهبان به حساب می‌آید که البته در برخی موارد مورد مناقشه بوده است. طبق تفسیری که شورای نگهبان ارائه داده «نظارت مذکور در اصل ۹۹ قانون اساسی استصوابی است و شامل تمام مراحل اجرایی انتخابات از جمله تایید و رد صلاحیت کاندیداها می‌شود.» این تفسیر و نوع عمل به آن باعث شده در مواردی بحث‌هایی در این زمینه صورت بگیرد. به طور مثال در جریان انتخابات مجلس هفتم تعدادی از نمایندگان مجلس ششم بر مبنای همین نظارت استصوابی رد صلاحیت شدند و در اعتراض دست به تحصن زدند. جدیدترین اتفاق نیز در جریان اتنخابات اخیر مجلس و ابطال آرای مینو خالقی منتخب اصفهان رخ داد که منجر به مناقشاتی میان وزارت کشور و شورای نگهبان شد اما در نهایت حرف شورا بود که بر کرسی نشست و تکلیف منتخب اصفهان در انتخابات میان‌دوره‌ای مشخص خواهد شد.

حضور در مراسم تحلیف رییس‌جمهور، حضور در مجلس شورای اسلامی، حضور در شورای بازنگری قانون اساسی، حضور در شورای موقت رهبری، تهیه اولین قانون مجلس خبرگان رهبری، حضور در مجمع تشخیص مصلحت نظام، تایید توقف انتخابات در زمان جنگ و اشغال نظامی و اظهار نظر در خصوص مغایرت یا عدم مغایرت اساسنامه‌های سازمان‌ها وشرکت‌های دولتی موضوع اصل ۸۵ قانون اساسی با موازین شرع و قانون اساسی از دیگر وظایف شورای نگهبان به حساب می‌ آید.

اعضای شورای نگهبان

شورای نگهبان ۱۲ عضو دارد که طول دوره حضور آن‌ها در شورا شش سال است که شش نفر از آن‌ها فقیه و شش نفر حقوقدان هستند.

انتخاب فقهای شورای نگهبان بر عهده مقام رهبری است. رهبر جمهوری اسلامی، از میان فقیهان، کسانی را که واجد شایستگی و شرایط لازم برای عضویت در شورای نگهبان باشند، به این سمت منصوب می‌کند. علاوه بر اصل ۹۱، بند (۶) اصل ۱۱۰ نیز نصب، عزل و قبول استعفای فقهای شورای نگهبان را جزء وظایف و اختیارات رهبری دانسته است. هرگاه یکی از اعضای فقیه شورای نگهبان نتواند وظایف خود را به درستی انجام دهد، مقام رهبری می‌­تواند او را بر کنار کند. همچنین اگر عضوی از فقها از سمت خود استعفا دهد، پذیرش استعفای وی با مقام رهبری است.

همچنین شش نفر حقوق­دان مسلمان در رشته­‌های مختلف حقوقی، از سوی رئیس قوه قضاییه به مجلس شورای اسلامی معرفی می‌شوند و با رای مجلس به شورای نگهبان راه می‌یابند.

طبق قانون، نصف اعضای حقوق­دان و فقیه شورای نگهبان در اولین دوره، پس از سپری شدن سه سال، به قید قرعه تعویض خواهند شد. به این ترتیب، اعضای جدید، از توان و تجربه شش عضو سابق شورا استفاده خواهند کرد. البته حضور اعضای سابق در شورای جدید مجاز است. به همین دلیل در برخی ادوار شورای نگهبان شاهد حضور بیش از ۱۲ نفر در این شورا هستیم.

از سال ۱۳۵۹ تاکنون شش دوره شش ساله از شورای نگهبان سپری شده است و در ادوار مختلف، ۱۹ فقیه و ۲۴ حقوقدان متفاوت در این شورا حضور داشته‌اند. آیت الله احمد جنتی تنها عضو شورای نگهبان است که از بدو تاسیس (۱۳۵۹) در این شورا بوده و در چهار دوره اخیر (از ۱۳۷۱ تا ۱۳۹۵) دبیری شورا را به عهده داشته است. جنتی با ۳۶ سال حضور، باسابقه ترین عضو شورای نگهبان است. پیش از جنتی، آیت‌الله لطف‌الله صافی‌گلپایگانی (دوره اول) و آیت‌الله محمد محمدی‌دعوی‌سرایی (گیلانی) (دوره دوم) دبیر شورای نگهبان بوده‌اند.

در میان حقوقدانان نیز محمدرضا علیزاده با پنج دوره حضور (از ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵) با ۳۰ سال سابقه باسابقه‌ترین عضو شورای نگهبان به حساب می‌آید. علیزاده در دوره هفتم نیز حضور خواهد داشت. شورای نگهبان تاکنون چهار سخنگوی رسمی را تجربه کرده است. ابراهیم عزیزی (۸۰ تا ۸۲)، غلامحسین الهام (۸۲ تا ۸۴)، عباسعلی کدخدایی (۸۴ تا ۹۲) و نجات‌الله ابراهیمیان (۹۲ تا ۹۴) سخنگویی شورای نگهبان را بر عهده داشته‌اند.

مهمترين وظايف شورا بدين قرار است:

اعضاي فعلي شوراي نگهبان (به ترتيب حروف الفبا) عبارتند از:
الف) فقها:
حضرت آيت الله احمد جنتي
حضرت آيت الله مهدي شب‌زنده‌دار
حضرت آيت الله سيدمحمدرضا مدرسي يزدي
حضرت آيت الله محمد مؤمن
حضرت آيت الله سيدمحمود هاشمي شاهرودي
حضرت آيت الله محمد يزدي
ب) حقوقدانان
جناب آقاي دكتر نجات الله ابراهيميان
جناب آقاي دكتر محسن اسماعيلي
جناب آقاي دكتر سام سوادكوهي
جناب آقاي محمدرضا عليزاده
جناب آقاي دكتر عباسعلي كدخدايي
جناب آقاي دكتر سيد فضل الله موسوي

شورای نگهبان از نگاه رهبری

این نهاد(شورای نگهبان) براساس قانون، موظف است از ورود ناخالصی‌ها به ارکان نظام، جلوگیری کند و اگر شورای نگهبان این وظیفه را برعهده نداشت، یقینا نظام دچار مشکلات فراوان می‌شد.

رهبر فرزانه انقلاب اسلامی در فرمایشاتشان خصوصا در آستانه برگزاری انتخابات، بارها برجایگاه والای شورای نگهبان در حراست از ارزشهای نظام اسلامی و همچنین تفسیر قوانین تاکید فرموده‌اند.

در آستانه اعلام اسامی کاندیداهای تایید صلاحیت‌شده ریاست جمهوری یازدهم از سوی این شورا به بازخوانی بخش کوتاهی از بیانات مقام معظم رهبری در تبیین جایگاه و اهمیت شورای نگهبان پرداخته‌ایم.

**شورای نگهبان موظف است از ورود ناخالصی‌ها به ارکان نظام جلوگیری کند

این نهاد(شورای نگهبان) براساس قانون، موظف است از ورود ناخالصی‌ها به ارکان نظام، جلوگیری کند و اگر شورای نگهبان این وظیفه را برعهده نداشت، یقینا نظام دچار مشکلات فراوان می‌شد، البته ممکن است در این روند اشتباهی هم رخ دهد، اما نباید با تبلیغات سیاسی، کلیت این نهاد عظیم و وظیفه قانونی آن را در تعیین صلاحیت‌ها زیر سوال برد.

چنانچه در قانون اساسی، این مسئولیت بر عهده شورای نگهبان گذاشته نمی‌شد، معلوم نبود با برداشت‌های مختلف از قانون اساسی، چه مشکلات بزرگی برای کشور و جامعه پیش می‌آمد..... یک دسته دیگر به دلیل مخالفت با نظر شورای نگهبان در مورد صلاحیت افراد در مرحله مختلف انتخابات با این نهاد مخالفند، همچنانکه هر محکومی نسبت به حکم قاضی در مورد خود، مخالف است؛ این دسته نیز با استفاده از روش‌های گوناگون تبلیغاتی-سیاسی و گاهی با اهانت، شورای نگهبان را زیر سوال می‌برند که البته اگر این اقدامات با اهانت، همراه شود، مسئولان مختلف نظام و قوای سه‌گانه، موظف به جلوگیری از آن هستند.(بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای شورای نگهبان79/4/28)

پاسداری از جایگاه شورای نگهبان وظیفه مسئولین است

شورای نگهبان باید با ارائه بحث‌ها و دلایل مستند و قابل دفاع در مجامع حقوقی جهانی و همچنین شناساندن جایگاه و وظایف خطیر شورا به افکار عمومی در جهت ارتقاء جایگاه این نهاد مهم تلاش نماید.... وظیفه مسئولین و دستگاه‌های مختلف دیگر نیز پاسداری از جایگاه والای شورای نگهبان و معتبر شماردن رأی قانونی آن است.(بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای شورای نگهبان به مناسبت آغاز دوره جدید، 80/7/11)

اگر تأیید صحت انتخابات به وسیله شورای نگهبان انجام نگیرد اصل این انتخابات زیر سوال خواهد رفت

مسئله شورای نگهبان در قانون اساسی کشور ما یک مسئله بسیار مهم و بزرگ و منحصر به فرد است هم وظیفه تشخیص موافقت قوانین مجلس با شرع مقدس و با قانون اساسی بسیار وظیفه بزرگی است که اگر این وظیفه نباشد ادامه اسلامی‌بودن و شرعی‌بودن حکومت به هیچ وجه تضمین ندارد. این، آن نقطه حساسی است که تضمین‌کننده ادامه حیات اسلامی این نظام است هم وظیفه تفسیر قانون اساسی بسیار وظیفه سنگین و با اهمیتی است که آنجائی که اصلی از اصول قانون اساسی به دلیلی مورد ابهام قرار می‌گیرد، نظر شورای نگهبان فصل‌الخطاب است و اعتبار نظر شورای نگهبان هم‌وزن اعتبار اصل قانون اساسی است.

همچنین وظیفه نظارت شورای نگهبان بر انتخابات و تضمین صحت انتخابات از جمله کارهای بسیار بزرگ و مهمی است که در قانون اساسی بر عهده شورای نگهبان گذاشته شده است. اگر نظارت شورای نگهبان نباشد و اگر تأیید صحت انتخابات به وسیله شورای نگهبان انجام نگیرد اصل این انتخابات زیر سوال خواهد رفت و اعتبار خود را از دست خواهد داد؛ چه انتخابات مجلس چه انتخابات خبرگان چه انتخابات ریاست جمهوری و هر انتخاباتی که نظارت آن بر عهده شورای نگهبان است.(بیانات معظم له در دیدار اعضای شورای نگهبان.(86/4/20)

منابع:

http://www.shora-rc.ir
http://www.isna.ir
http://www.entekhab.ir