اهمیت ژئوپلتیک خلیج فارس در عرصه بین‌الملل

به گزارش بولتن نیوز، خلیج فارس در محدودۀ 23 تا 30 درجه عرض شمالی و 48 تا 56 درجه طول شرقی واقع شده است. عمق آن به ندرت از 5/ 91 متر تجاوز می‌کند و عمق متوسط آن بین 25 تا 35 متر است که در دهانه تنگه هرمز به بیش از 100 متر می‌رسد. خلیج فارس 226 هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و 62/ 0 درصد از آب‌های سطح کره زمین را شامل می‌شود. آب‌های خلیج فارس از سایر دریاهای جهان شورتر است، به این علت که آب رودهای آن نمک و املاح دارد و میزان تبخیر آن نیز بیش از آبی است که از باران و رودخانه‌ها به آن می‌ریزد. در محدودۀ خلیج فارس بیش از 600 نوع جانور آبزی قرار دارد.

خلیج فارس نزدیک‌ترین مکان دسترسی بزرگترین قدرت خشکی‌پایه جهان یعنی روسیه به آب‌های آزاد است. برآوردها نشان می‌دهد خلیج فارس 60 درصد ذخایر اثبات شده نفت و حدود 30 درصد تجارت جهانی نفت را در اختیار دارد و موتور محرکه اقتصاد جهانی در چهار دهه گذشته بوده است. خلیج فارس دریایی است که در مقابل آلودگی بسیار آسیب پذیر است. خصوصیت نیمه بسته بودن خلیج فارس همراه با پایین بودن میزان جابجایی و تبادل آب با اقیانوس هند، کمبود میزان بارندگی سالانه و کافی نبودن آب‌های ورودی به محیط همراه با تبخیر بیش از اندازه آب، به طور طبیعی ظرفیت خلیج فارس را در زمینه پخش و پراکندگی و خودپالایی آلودگی‌ها محدود ساخته است.

متاسفانه در منطقه خلیج فارس آلودگی‌های نفتی، آلودگی‌های ناشی از جنگ خلیج فارس یا جنگ نفت از جمله آتش کشیدن تمامی چاه‌های نفت کویت بوسیله عراق، میزان مواد منفجره و مناطق بمباران شده، ضایعات و خسارات ناشی از جنگ، حملات موشکی و ... در ابعاد وسیع و گوناگون خساراتی بسیار حاد در بخش وسیعی از منطقه بر جای نهاده است که برخی از آن‌ها غیرقابل جبران و بسیاری از آن‌ها تا درازمدت گریبان‌گیر مردم و کشورهای این منطقه خواهد بود. خلیج فارس شاهراه انتقال انرژی و نیز یکی از اصلی‌ترین مسیرهای ترانزیت کالا به اقصی نقاط جهان بشمار می‌آید، علی رغم این مزایا متاسفانه این پهنه زیبای آبی مدفن و مخزن انواع آلاینده‌های بسیار خطرناک نیز می‌باشد. از دید تاریخی، خلیج فارس یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های انسانی است و عمدۀ تاریخ‌نگاران معتقدند که تمدن بشری در پیرامون این منطقه شکل گرفته است. اهمیت دریاها و اقیانوس‌ها در حمل و نقل، شیلات، تامین انرژی، برخورداری از منابع عظیم معدنی و سهم آن‌ها در برقراری توازن زیست محیطی بر همگان آشکار است.

 در بین منابع تاریخی گوناگون، همواره خلیج فارس منطقه‌ای پراهمیت از کرۀ زمین به شمار می‌رفته است. قلمروهای خلیج فارس، در طول تاریخ همواره برای کشورها در مقیاس‌های منطقه‌ای و کروی جذاب بوده است و چنان‌که تاریخ به ما یادآوری می‌کند، همواره محل حضور و موضوع کشمکش و رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی بوده است. هرکدام از این ابرقدرت‌ها برای خود دلایلی برشمرده و حضور خود را بنحوی توجیه کرده‌اند. زمانی تجارت ادویه و دیگر کالاها علت اهمیت و حضور قدرت‌ها بود، زمانی دیگر بریتانیا سرکوب دزدان دریایی را بهانه‌ای برای حضور خود قلمداد می‌کرد. تأمین امنیت شرکت‌های نفتی توجیهی برای حضور قدرت‌های خارجی شد تا اینکه جنگ جهانی دوم رخ داد و پس از آن مبارزه با نفوذ کمونیسم بهانه دیگری برای حضور و سلطه بود. در دهه‌های اخیر هم که کشورهای کوچک و نوپای منطقه، خود، پیمان‌های مختلف نظامی با قدرت‌های خارجی امضا کردند تا حضور این کشورها را توجیه عملی کنند. تأمین امنیت کشورهای هم‌پیمان و امنیت انرژی از دلایل حضور قدرت‌های خارجی بوده است.

خلیج فارس با برخورداری از ویژگی‌های اقلیمی، بزرگترین منابع نفت و گاز، ذخایر شیلاتی و آب و هوا دارای موقعیت ویژه و منحصر به فردی از نقطه نظر زیست محیطی است. اکوسیستم ویژه منطقه به علت شوری آب، کم بودن ارتفاع آب و ارتباط محدود با آبهای آزاد، مجموعه گوناگونی از آبزیان مانند پلانگتون‌ها و جلبک‌ها را در حیات خود جای داده است، به گونه‌ای که این آبزیان ارزش اقتصادی، غذایی و دارویی دارند.

محیط زیست خلیج فارس همانند منابع و ذخایر نفتی اهمیت دارد. کشورهای ساحلی و غیرساحلی در عصر حاضر که جهانی‌شدن، افزایش تجارت و وابستگی متقابل مشخصه اصلی آن است، به دنبال بهره برداری هرچه بیشتر از منابع نفت و گاز منطقه به جهت گسترش رفاه، توسعه و پیشرفت ملت‌ها می‌باشند. از سال 1908 میلادی (1287 ه.ش)، زمانی که نخستین چاه نفت در مسجد سلیمان کشف شد، اهمیت نوین خلیج فارس آغاز شد. خلیج فارس از روزگاران کهن، به عنوان شاهراه بازرگانی در خور توجه بوده است امروزه این اهمیت جهانی، در ذخایر گسترده انرژی منطقه که گسترده‌ترین ذخایر جهان است نهفته است، گستردگی امکان صدور و ارزانی تولید از دیگر متغیرهایی است که بر این اهمیت می‌افزاید. طبق آخرین برآوردها منطقه ژئوپلیتیکی خلیج فارس درحدود 800 میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده نفت و بیش از 78 تریلیون مترمکعب ذخیره گاز طبیعی را در خود جای داده است. چنین ذخایری این منطقه را به بزرگ‌ترین مخزن انرژی در جهان تبدیل کرده است. درحال حاضر نفتی که در 8 کشور ایران، عربستان سعودی، عراق، کویت، امارات، قطر، بحرین و عمان تولید می شود، بیش از 25 میلیون بشکه در روز است. درحالی که کل نفت خامی که درجهان تولید می‌شود، حدود 90 میلیون بشکه در روز می‌باشد. بنابراین، نفت خلیج فارس حدود 30 درصد از نفت جهان را تأمین می‌کند. جدول زیر اطلاعات لازم در خصوص نفت و گاز کشورهای این منطقه را به شکلی گویا بیان می‌کند:

 

 

 تسلط بر تمام یا بخشی از منطقه خلیج فارس، موازنه استراتژیک و قدرت را در جهان تغییر می‌دهد و سیاست‌مداران جهان این اهمیت را به خوبی درک کرده‌اند. برای نمونه، آرنولد ویلسون نظامی برجستۀ انگلیسی می‌نویسد: « هیچ دریای دیگری نیست که بیش از خلیج فارس توجه علمای معرفت الارض، متخصصین، مورخین، جغرافیا نویسان و سیاستمداران را مشترکاً به خود معطوف ساخته باشد». « لرد جرج کرزن» سیاستمدار نام آشنای بریتانیایی گفته است: « من واگذاری یک بندر را در خلیج فارس به روسیه یا به هر قدرتی که باشد به مثل دشنام به انگلستان و به منزله گرایش به نابود کردن وضع موجود، به مانند تحریک عمد به جنگ دانسته، وزیر بریتانیا را مقصر می‌دانم و اگر چنین بخششی را بپذیرد، او را متهم به خیانت به کشورش می‌کنم».