خواب زمستانی مطبوعات در آغاز بهار

گروه ادبیات،نشر و رسانه: نوروز که می‌آید تعطیلات هم از راه می‌رسد. هرچند که تعطیلی اداره‌ها، مدارس،  بازار و کسب و کار در این ایام چندان عجیب نیست اما آنچه در سال‌های اخیر بشدت خودنمایی می‌کند تعطیلی دو هفته‌ای روزنامه‌ها و مطبوعات مکتوب کشور است که به نوعی باعث کسادی حوزه رسانه می‌شود. البته برخی معتقدند گسترش شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی تا حدودی نیاز جامعه به روزنامه‌ها را کم کرده اما کارشناسان و اهل فن هنوز هم با اطمینان از جایگاه مستحکم روزنامه‌ها در میان مردم سخن می‌گویند و اعتقاد دارند که هیچ رسانه‌ای نمی‌تواند جای روزنامه را بگیرد. با این حال آفت تعطیلی دو هفته‌ای روزنامه‌ها در ایران که به گفته صاحب نظران در هیچ جای دنیا سابقه ندارد هر چند دلایل متعددی دارد اما آسیب‌های زیادی به این حوزه وارد خواهد کرد و جا دارد که دست اندرکاران چاره‌ای برای حل این معضل بیندیشند.

به گزارش بولتن نیوز، دکتر محمد مهدی فرقانی – استاد ارتباطات - می‌گوید: توقف دو هفته‌ای انتشار روزنامه‌ها در ایام نوروز اتفاقی است که سابقه تاریخی آن به بعد از انقلاب اسلامی بر می‌گردد وما قبل از انقلاب با چنین پدیده‌ای رو به رو نبودیم. در آن زمان غیر از روز اول و دوم عید که تعطیل بود از روز سوم روزنامه‌ها بخصوص آنها که پرمخاطب و شمارگان بودند منتشر می‌شدند اما متأسفانه این سال‌ها در ایام عید ما شاهد دکه‌های مطبوعاتی خالی از روزنامه هستیم با چند تا مجله تاریخ گذشته که این وضع با هیچ منطقی قابل توجیه نیست. من هر سال این موضوع را می‌گویم و تذکر می‌دهم اما انگار فایده‌ای ندارد. روزنامه‌ها به هیچ قیمتی نباید به مدت دو هفته انتشارشان متوقف شود.

وی با بیان اینکه برخی از مطبوعاتی‌ها نبود امکان توزیع مناسب، سراسری و سریع روزنامه و برخی نیز تعطیلی اداره‌ها و دستگاه‌های دولتی یا روزنامه نخواندن مردم را در این ایام دلیل توقف انتشار معرفی می‌کنند، هیچ یک از این دلایل را توجیهی منطقی ندانسته و می‌گوید: مسئولان روزنامه‌ها باید بدانند که حتی اگر انتشار روزنامه در ایام نوروز ضرر مادی و اقتصادی هم برایشان داشته باشد یا امکان توزیع گسترده آن نباشد باید به خاطر موجودیت روزنامه و اهمیت نقش و کارکرد اجتماعی آنها و احترام به خواست و نیاز عمومی مردم جامعه هم که شده حتی در دو صفحه روزنامه را منتشر کنند.

دکتر فرقانی در ادامه می‌افزاید: البته به تازگی و در سال‌های اخیر برخی از روزنامه‌ها نسخه الکترونیکی منتشر می‌کنند که هر چند اقدام مثبتی است اما همه می‌دانیم اولاً جای نسخه کاغذی را نمی‌گیرد دوم اینکه عمومیت ندارد و از همه مهمتر اینکه ذهنیتی در جامعه به وجود می‌آید که وقتی در کشور دو هفته روزنامه‌ای منتشر نشود هیچ اتفاق مهمی نمی‌افتد پس می‌شود در بقیه روزهای سال هم روزنامه نباشد و اتفاقی نیفتد بنابراین روزنامه‌ها برای اینکه چنین آفتی دامنگیر مطبوعات کشور نشود حتی به شکل نمادین هم که شده در چند صفحه ولو اینکه توزیع گسترده و سراسری هم نداشته باشد باید روزنامه را منتشر کنند. وی یکی از مزیت‌های انتشار روزنامه در ایام نوروز را کم شدن وابستگی آنها به منابع رسمی اخبار و کمک به تولید مستقل محتوا عنوان کرده و می‌گوید: متأسفانه رسانه‌ها فکر می‌کنند اگر سازمان‌های دولتی در نوروز تعطیل هستند پس منابع خبری هم تعطیل است در حالی که راه تولید و گزارش را که نبسته‌اند و اتفاقاً روزنامه‌ها می‌توانند با تولید گزارش‌های مرتبط با این ایام و شهرهای مختلف کشور فرصت مناسبی برای جذب مخاطب پیدا کنند و به لحاظ اعتباری و نمادین و برای محروم نماندن مخاطبان از اخبار و اطلاعات انتشار را متوقف نکنند. این استاد روزنامه نگاری در ادامه با بیان اینکه در هیچ کشور دیگری چنین اقدامی سابقه ندارد می‌گوید: نیاز مردم به روزنامه در هر شرایطی انکار‌ناپذیر است و نباید به خاطر مسائل مالی و تعطیلی سراسری و نبود امکانات مردم را از خواندن روزنامه محروم کرد.

داوود محمدی – روزنامه نگار و سردبیر روزنامه ایران- نکاتی همچون فعال نبودن سیستم توزیع روزنامه‌ها در نوروز و پیش‌فرض‌هایی مانند کمرنگ شدن رغبت مخاطبان به تخصیص ساعات تعطیلات و سفر برای خواندن روزنامه ازجمله مهم‌ترین موانع اجرایی انتشار روزنامه در ایام عیدمی‌باشد. وی می‌گوید: «علاوه بر این عوامل در سالیان اخیر نیز ظهور و گسترش پدیده «فضای مجازی» شامل سایت‌ها و بویژه «شبکه‌های اجتماعی» که خبرها را بسرعت منتشر و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهند مزید بر علت شده و انگیزه گردانندگان روزنامه‌ها برای انتشار نوروزی را با افت جدی مواجه کرده است.» محمدی که در تعطیلات نوروزی امسال تجربه انتشار الکترونیکی روزنامه ایران در ایام تعطیل را پشت سر گذاشت می‌افزاید: با وجود تمامی چالش‌ها، «ایران»، امسال تصمیم گرفت برای ایفای رسالت اطلاع‌رسانی خویش و احترام به مخاطب، در ایام نوروز (پنجم تا دهم فروردین) نیز روزنامه را منتشر کند. مهم‌ترین چالش، نبود سیستم فعال «توزیع» بود که برای غلبه بر آن، بنا شد توانمندی فضای مجازی در انتشار سریع و گسترده مطالب به خدمت گرفته شود تا روزنامه در داخل و خارج کشور به مخاطبان عرضه شود. پیشفرض روزنامه نخواندن مخاطبان در عید نیز با تردید جدی مواجه بود اما خوشبختانه بازتاب آماری و یافته‌های میدانی مشخص کرد گروه قابل توجهی از خوانندگان روزنامه، بخشی از فراغت خود را به مطالعه روزنامه اختصاص می‌دهند. ضمن اینکه نقل مطالب اختصاصی «ایران» در سایت‌ها و کانال‌های خبری، شمار مخاطبان را افزایش قابل ملاحظه‌ای داد.

حسین واحدی‌پور مدیرمسئول و سردبیر روزنامه خبر جنوب از مدیران مطبوعاتی پیشکسوت است که 38 سال خبر جنوب را بدون هیچ وقفه‌ای منتشر می‌کند از جمله در ایام تعطیلات نوروزی. واحدی‌پور  می‌گوید:

 نشریات مؤسسه مطبوعاتی «خبر» با الهام از این دو بیت شعر مثنوی مولانا که می‌فرماید:

جان نباشد جز خبر در آزمون/ هرکه را افزون خبر جانش فزون اقتضای جان چو ای دل آگهی است/ هرکه آگه‌تر بود جانش قوی است با اعتقاد به فرهنگ پویا و اصیل اسلامی- ایرانی و لزوم آگاهی مردم از مسائل روز، همواره بر اطلاع‌رسانی دقیق و سریع و بازتاب خبرها و گزارش‌های روز بر صفحات نشریات خود اصرار می‌ورزد و در انجام رسالت خطیر مطبوعاتی بر انتشار روزنامه در روزهای تعطیل بویژه تعطیلات نوروزی، زمانی که عرصه خبر و خبررسانی به اقتضای 16-15 روز تعطیلات در خلسه بهاری فرو می‌رود، تأکید بر این دارد که «مردم را نباید بی‌خبر گذاشت» و از این‌رو روزنامه «خبرجنوب» که دارای چاپخانه مجهزی است برای انتشار روزنامه در تعطیلات انتخاب شده و این روزنامه مبادرت به چاپ با توزیع وسیع می‌کند.

وی می‌افزاید: «خبرجنوب» در روزهای نوروزی با تیمی متشکل از 50 تا 60 نفر از همکاران به صورت کشیک، مرکب از نویسنده، خبرنگار، گزارشگر، عکاس، حروفچین، ویراستار، صفحه آرا، لیتوگراف، چاپ و توزیع و همچنین همکارانی در بخش‌های اداری و آگهی، انتشار و توزیع روزنامه را انجام می‌دهد و جالب آنکه مانند روزهای عادی، صفحات خود را تا ساعاتی از بامداد برای درج خبرهای تازه باز نگه می‌دارد و در واقع انتشار «خبرجنوب» در روزهای تعطیل از برجستگی‌ها و امتیازات نشریات مؤسسه «خبر» است که آن را از دیگر نشریات کشور متمایز می‌کند و امسال نیز انتشار خود را از 28 اسفند 95 با آغاز تعطیلات، شروع و تا پایان روز 13 فروردین 96 بدون حتی یک روز وقفه ادامه داد. واحدی‌پور درباره آسیب‌های توقف ناگهانی و همزمان و طولانی مدت انتشار مطبوعات در طول حداقل دو هفته می‌گوید: اتفاق و رویداد و در نهایت خبر، وقت و بی‌وقت یا ایام تعطیل و غیرتعطیل نمی‌شناسد و هر زمانی اتفاقی روی می‌دهد، باید رسانه‌ای باشد تا خصوصاً روزهای تعطیل مردم را باخبر کند زیرا بی‌خبری لطمه‌های بسیار زیادی به جامعه وارد می‌کند و مردم برای رفع تشنگی اطلاعات، ناچار به رسانه‌های بیگانه متوسل می‌شوند.

به رغم توسعه فناوری اطلاعات و گسترش رسانه‌های دیجیتالی و اینترنتی و کانال‌های خبری، هنوز رسانه‌های مکتوب جایگاه و مقبولیت خاص خود را حفظ کرده‌اند، خصوصاً مخاطبان قدیمی روزنامه‌ها همچنان گرایش به سمت کسب خبر از رسانه‌های مکتوب دارند بویژه که با گسترش اینترنت و رسانه‌های مجازی، انعکاس خبرهای غرض آمیز، غیرواقعی، گزینشی و دیگر مسائل نادرست هر روز بیشتر می‌شود و همین اشتیاق مردم را به مطالب نشریه‌های مکتوب خصوصاً خبری، اخیراً بیشتر کرده است. بنابراین باید راهکارهایی اندیشید تا حداقل روزنامه‌های بیشتری در روزهای تعطیل چاپ شوند تا مردم با اطمینان خاطر از صحت خبرها، رویدادها را از طریق نشریه‌های مکتوب دنبال کنند و وضعی به وجود نیاید تا آنها حالت قهر با روزنامه‌ها پیدا کنند.

واحدی‌پور درباره اینکه یکی از دلایل روزنامه‌ها برای منتشرنشدن در ایام عید، مشکلات توزیع است، می‌گوید:

یکی از مشکلات بسیار اساسی نشریه‌های مکتوب خصوصاً روزنامه‌ها که در تمام ادوار، مسأله توزیع بوده است، خوشبختانه یکی دوسالی است مورد توجه و چاره اندیشی معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفته و برای این کار بودجه قابل توجهی هم اختصاص یافته که نشریه‌ها می‌توانند با استفاده از تسهیلات اختصاص یافته نسبت به توزیع نشریه خود اقدام کنند، البته در این زمینه باید با ایجاد تسهیلات برای روزنامه‌هایی که در روزهای تعطیل چاپ می‌شوند نیز چاره اندیشی شود که آن هم قابل حل است و قطعاً راه حلی برایش پیدا می‌کنند. اما به طور کلی روزنامه «خبرجنوب» به لحاظ برخورداری از بخش توزیع اختصاصی در این زمینه تاکنون در حدی که توانش را داشته، خود توزیع را انجام داده است. صاحب امتیاز مؤسسه مطبوعاتی خبر درباره محتوای مناسبی که مطبوعات بهتر است در ایام نوروز منتشر کنند، می‌گوید: علاوه بر انعکاس خبرها و رویدادهای جاری کشور و جهان مانند روزهای عادی، بیشتر مطالب، سرگرم‌کننده خصوصاً شاد و نشاط آور و امیدوارکننده مناسب روزهای تعطیلات نوروز است، همراه با معرفی جاذبه‌های گردشگری بویژه مناطق ناشناخته یا کمتر شناخته شده، نکات آموزنده، اطلاعات عمومی، وضعیت آب و هوا، مراکز اسکان، توصیه‌های بهداشتی- غذایی و به طور کل اطلاعاتی که بیشتر از روزهای عادی و دیگر تعطیلات مورد نظر مردم برای مسافرت است.واحدی‌پور همچنین درباره تفاوت تعداد مخاطبان مطبوعات در ایام نوروز با روزهای عادی می‌گوید:  به دلیل اینکه بسیاری از مشترکان روزنامه در این ایام در سفر هستند و از طرف دیگر «توزیع» در روزهای تعطیل خصوصاً نوروز هزینه بسیار زیادی دارد که از عهده ما خارج است، تعداد مخاطبان نیز نسبت به روزهای عادی کمتر است و در این ایام روزنامه از طریق کیوسک‌ها و مراکز توزیع منتخب و همچنین از طریق فروشندگان سیار در تمام استان‌ها توزیع می‌شود.

در این ایام بویژه در برخی پرواز هواپیماها، اتوبوس‌های مسافربری و نیز در فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های راه‌آهن، ترمینال‌های مسافربری، مبادی ورودی و خروجی شهرها، مناطق گردشگری و دیگر نقاط پرتردد، روزنامه در اختیار مردم قرار می‌گیرد. علاوه بر آن در فضای مجازی، سایت اینترنتی «خبرجنوب»، کانال تلگرام و صفحه اینستاگرام برای ارائه سریع خبرها و اطلاعات مورد نیاز مردم، فعال هستند.

از قدیم گفته‌اند خبرنگار، کارمند اداره نیست که سر ساعت بیاید و برود و با این شرایط روزنامه هم اداره نیست که در تعطیلات رسمی بسته باشد. خبرنگار در هر لحظه و هر مکان باید به فکر تهیه خبر و گزارش باشد. وقتی می‌گویند خبرنگاری جزو مشاغل سخت و زیان‌آور است به خاطر همین سختی هاست. بنابراین تعطیلی روزنامه‌ها برای دو هفته از نظر خیلی‌ها هیچ توجیه منطقی ندارد. بخصوص که در این ایام خاص سال اتفاق‌هایی در گوشه و کنار کشور رخ می‌دهد که مردم منتظر شنیدن این اخبار هستند و در دنیای امروز که لحظه به لحظه رویدادهای خبری در فضای مجازی منتشر می‌شود جمع کردن اخبار و انتشار آنها بعد از تعطیلات نمی‌تواند جذابیت زیادی برای مخاطب داشته باشد.

البته برخی روزنامه‌ها برای حل این مشکل چاره‌ای اندیشیده وبا انتشار نسخه الکترونیکی روزنامه گامی مثبت در این حوزه برداشته‌اند.

دکتر حمید ضیایی‌پرور- استاد دانشگاه- می‌گوید: «انتشار مجازی روزنامه‌ها در تعطیلات نوروز نشان از انعطاف‌پذیری مطبوعات مکتوب برای اطلاع‌رسانی در ایام تعطیل بخصوص تعطیلات طولانی مدت دارد که امری قابل ستایش است. هر چند این امر باعث فشار کاری مضاعف برای همکاران مطبوعاتی می‌شود اما واقعیت این است که با توجه به ضریب نفوذ رسانه‌های مجازی بین مردم در حالت عادی نیز اغلب مخاطبان اطلاعات خود را از شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی می‌گیرند. از سوی دیگر در ایام تعطیلات حتی تعطیلات آخر هفته سیستم نشریات مکتوب ما دچار مشکل می‌شوند که این به سیستم توزیع بر‌می‌گردد البته اگر اختیار دست مطبوعاتی‌ها بود چنین اتفاقی نمی‌افتاد. چرا که آنها علاقه‌مند به انتشار روزنامه هستند اما ابتکار امسال برخی نشریات قابل ستایش است و خلأ مطبوعات را تا حدودی پر کرد.»

وی با اشاره به اینکه در آستانه انتخابات ریاست جمهوری و شوراها قرار داریم خالی بودن عرصه اطلاع‌رسانی از وجود مطبوعات را امری نادرست خوانده و می‌گوید: امسال نبود مطبوعات بیشتر احساس می‌شد و شاید بهتر بود که برای این امر از قبل تدبیری اندیشیده می‌شد که مطبوعات بتوانند حداقل در هفته دوم به شکل کامل منتشر شوند. البته شاید گفته شود با وجود کانال‌های ماهواره و شبکه‌های اجتماعی و صدا و سیما چه نیازی به انتشار مطبوعات مکتوب است اما واقعیت این است که مطبوعات بازتاب دهنده دیدگاه‌هایی در طیف‌های سیاسی و اجتماعی کشور هستند که در رسانه‌های دیگر کمتر می‌توان آنها را پیدا کرد ضمن اینکه مردم ما همچنان رسانه مکتوب را به دلیل سندیت داشتن قابل اعتماد‌تر می‌دانند تا رسانه‌های مجازی چرا که هم ویژگی محقق بودن را دارند وهم مستند هستند بنابراین در اطلاع‌رسانی و اقناع افکار عمومی نقش مؤثری دارند.

وی در ادامه می‌افزاید: هر چند امسال تا حدی این خلأ پر شد اما انتقاد به حوزه رسانه کشور باقی است که چرا در ایام تعطیلات منتشر نمی‌شوند در حالی که ما در تمام دنیا حتی برای آخر هفته‌ها نشریات «ویکند» داریم و هیچ دوره‌ای هم وجود ندارد که انتشار آنها متوقف شود.

دکتر ضیایی پرور در پاسخ به این پرسش که خلأ اطلاع‌رسانی در ایام تعطیلات تا چه حد با منتشر نشدن مطبوعات مرتبط است می‌گوید: در نگاه کلی با توجه به اینکه شمارگان مطبوعات در ایران زیاد نیست نمی‌توان گفت خللی وارد کرده است. اما از سوی دیگر صدا و سیما و مطبوعات و رسانه‌های مجازی یک تیپ خاص از اخبار و اطلاعات را منتشر می‌کنند. به‌عنوان مثال کسی که منبع دریافت خبرش فقط صدا و سیما باشد به طور قطع از بخش عمده‌ای از اطلاعات و اخبار بی‌اطلاع خواهد ماند. اگر هم شبکه‌های مجازی را منبع قرار دهد باز هم دچار مشکل خواهد شد اما رسانه‌های مکتوب حرفه‌ای‌ترین رسانه‌ها هستند به لحاظ انصاف، تعادل و بازتاب دهندگی طیف‌های مختلف و شیوه انتشار که قابلیت ماندگاری و سندیت دارد توانسته بخش زیادی از مخاطبان را اقناع کند. بنابراین می‌توان گفت نبود مطبوعات در تعطیلات باعث ایجاد خلأ در اطلاع‌رسانی کشور شده است و امیدواریم در سال‌های آینده با کمک وزارت ارشاد و سازمان‌های مردم نهاد و البته صنوف توزیع‌کننده بتوان در ایام تعطیلات شاهد انتشار روزنامه‌ها باشیم.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه در هیچ جای دنیا روزنامه‌ها چنین تعطیلات طولانی مدتی ندارند می‌گوید: تا جایی که من می‌دانم در تمام دنیا چنین پدیده‌ای نداریم که انتشار تمام نشریات با هم متوقف بشود و همیشه نیاز مخاطب را در نظر می‌گیرند. از سوی دیگر وقایعی که در صحنه اجتماعی اتفاق می‌افتد بویژه رویدادهایی که شیوه بحرانی پیدا می‌کند مانند وضعیت آب و هوا و توصیه‌های ایمنی همه به رسانه‌های صوتی و تصویری و مجازی منتهی می‌شود. همچنین اطلاعات مورد نیازی که ممکن است مردم در ایام عادی زندگی نتوانند به آن   دسترسی داشته باشند ترکیبی از این اطلاعات می‌تواند مخاطب را در ایام تعطیلات اقناع کند و مطبوعات می‌توانند با در اختیار قرار دادن این اطلاعات نیاز مخاطب را تأمین کنند. وی درباره دلایل توقف انتشار روزنامه در ایام نوروز می‌گوید: نخست باید گفت هر رفتاری که در حوزه اجتماعی شکل می‌گیرد کم کم سنت می‌شود و مردم به آن عادت می‌کنند. اما در سال‌های اخیر مدیران نشریات و روزنامه نگاران به دلیل مشکلات متعدد مالی وهزینه‌های تولید خبر ترجیح می‌دهند روزهای بیشتری را تعطیل کنند یعنی یک دلیل شرایط کاری سخت است و دیگری که مهم هم هست تعطیلی بازار است چون بخش عمده هزینه نشریات را آگهی‌ها تأمین می‌کند پس روزنامه‌ها هم وقتی می‌بینند بازار و اداره‌ها و سازمان‌های دولتی تعطیل است برایشان صرف نمی‌کند نشریه را بدون آگهی و فقط با مطلب منتشر کنند. از طرفی مردم هم اغلب در سفر هستند و مجموع این‌ها باعث توقف انتشار شده است البته من با اطمینان می‌گویم که اگر هر نشریه‌ای منتشر شود حتماً مخاطب خودش را دارد یعنی اگر نشریه‌ای در هواپیما، قطار، مبادی شهرها و اماکن خدماتی توزیع شود مخاطب خودش را خواهد داشت. اما متأسفانه توقف انتشار روزنامه در حال تبدیل به یک سنت است که به فرهنگ نخواندن روزنامه کمک کرده است.