سنتو؛ تلاشی ناکام برای امنيت منطقه خاورميانه‌

گروه فرهنگ و هنر: با پايان جنگ جهاني دوم، جهان با بحران جديدي رو به رو گشت و عقايد کمونيستي به نحو غير قابل باوري گسترش يافت. اين گسترش که از زمان پيروزي شوروي بر آلمان با ايجاد احزاب چپ کمونيستي شروع شده بود پس از جنگ، هفت کشور اروپايي را به سوي خود کشيد و حکومتهاي سوسياليستي را بر سر کار آورد. در فرانسه و ايتاليا احزاب کمونيستي نفوذ و قدرت فراواني يافتند و امريکا به عنوان قدرت برتر پس از جنگ ناچار در صدد چاره جويي برآمد، علي الخصوص آنکه مناطق خاورميانه نيز در معرض خطر قرار گرفتند و هر لحظه امکان داشت يکي از نواحي مهم مرز شوروي به کام کمونيسم سقوط کند. بدين ترتيب دولت انگليس و متحد ديرينه‌اش امريکا به فکر اجراي سياست سد نفوذ و مهار عقايد کمونيستي در مرزهاي طويل شوروي بر آمدند و زمينۀ اتحاد و وحدت منطقه‌اي را براي مبارزه با آن در پيش گرفتند.

 

به گزارش بولتن نیوز، اين اتحادهاي منطقه‌اي از طريق پيمانهاي دفاعي، سياسي و اقتصادي انجام شد و در اروپا به نام پيمان آتلانتيک، در آسيا پيمان بغداد و در خاور دور با عنوان پيمان سنتو مشغول به کار شد و کمربندي به دور مرزهاي شوروي کشيد.

شايان ذکر است که در آن زمان خاورميانه و ايرانيان هنوز با چهره جهانخوار امريکا آشنا نشده بودند و به دليل حمايت از ايران در برابر نيروهاي شوروي در خروج از آذربايجان، در نزد ايرانيان مقبول بودند و گاه پاره‌اي از رجال يا سياستمداران چون قوام السلطنه در طول دوران زمامداري خود سعي نموده بودند از حضور امريکا در کشور تا حدي از زياده خواهيها و زورگوييهاي همسايگان شمالي (شوروي) و جنوبي ( انگليس) بکاهند. البته آغاز سياست ايستادگي امريکا در برابر گسترش کمونيسم در جهان را مي‌توان ايستادگي آن دولت در برابر شوروي در مورد تخليه ايران داشت.

اندکي بعد زياده خواهيهاي روسيه در مورد بغازهاي ترکيه و جنگ داخلي يونان در نهايت امريکا را به حمايت از اروپا واداشت و به ايجاد پيمان آتلانتيک شمالي (ناتو) دست زد، تا با حضور نظامي خود در اروپا، وضعيت سياسي آنجا را تثبيت کند. همزمان با تشکيل پيمان آتلانتيک، فکر ايجاد سازمان دفاعي خاورميانه و خاور دور نيز در محافل غربي مطرح گشت به طوري که در فوريه 1949 م (بهمن 1328 ش) نجم الدين صادق وزير امور خارجه ترکيه اظهار داشت: «دولت متبوع او ادامه و تکميل سيستم دفاعي آتلانتيک را از طريق يک پيمان مشابه در خاورميانه مورد مطالعه قرار داده است».

«سنتو» نام اختصارى «سازمان پيمان مرکزى‌» است‌. اين تشکل در بغداد به امضا رسيد و به «پيمان بغداد» مشهور شد.

پيمان بغداد معاهده‌اى بود که در پنجم اسفند 13۳۳ ميان وزيران امور خارجه دو کشورعراق و ترکيه تحت عنوان «پيمان همکارى‌هاى متقابل‌» در بغداد به امضا رسيد. اين پيمان که ماهيت دفاعى و امنيتى داشت‌، مانند پيمان «سنتو» منعقده ميان 8 کشور آسياى جنوب شرقى (1333) و پيمان پاسيفيک منعقده ميان سه کشور امريکا، استراليا و ونزوئلا (1330) حلقه ديگرى از يک رشته پيمانهاى امنيتى و سياسى بود که امريکايى‌ها پس از شکست درجنگ ويتنام در کشورهاى آسيايى به صورت اتحاديه‌هاى منطقه‌اى ايجاد کردند تا متضمن منافعشان باشد.

پيمان بغداد يک مقدمه، هشت ماده و دوضميمه داشت‌. هدف پيمان «تضمين دفاع و امنيت منطقه خاورميانه‌» اعلام شده بود. همچنين در مقدمه آن بااستناد به ماده 51 منشور سازمان ملل متحد تصريح شده بود که طرفين متعاهدين به منظور حفظ امنيت خود و براى تأمين خوشبختى و رفاه اجتماعى ملتهاى خويش با يکديگر همکارى خواهند کرد.

براساس ماده 5 پيمان بغداد ورود به اين پيمان براى کشورهاى ذى نفع در منطقه آزاد گذارده شده است‌. به همين دليل انگلستان در دهم فروردين 1334، پاکستان در اول مهر 1334 و ايران در 19 مهر همان سال وارد پيمان بغداد شدند. اما امريکا که خود بانى تشکيل اين سازمان بود، از ورود به اين پيمان خوددارى کرد. شکل‌گيرى اين پيمان از ابتکارات دولت امريکا، به ويژه «جان فوستر دالس» وزير خارجه آن کشور بود که مى‌خواست يک سازمان دفاعى قوى در خاورميانه به وجود آورد تا ازگسترش نفوذ شوروى در اين منطقه جلوگيرى کند و سنگرهاى دفاعى غرب را تکميل کند. اما دولت امريکا ترجيح داد که خود عضويت اين پيمان را نپذيرد تا موجبات تحريک دولت شوروى را فراهم نکند و دوستى اعراب خاورميانه را نيز از دست ندهد. از اين رو امريکا تا پايان عمر سنتو عضويت در اين پيمان را نپذيرفت ولى با معاهدات نظامى دو جانبه با هر سه کشور ايران‌، ترکيه و پاکستان عملاً نفوذ خود را در اين سازمان حفظ کرد.

 

علت اطلاق «سنتو» به اين سازمان، آن بود که اين تشکل ميان قلمرو پيمان «سيتو» در شرق و قلمرو پيمان «ناتو» در غرب قرار گرفته بود. سنتو که در وسط مرکز اين دو پيمان قرار داشته از يکسو باعضويت ترکيه به ناتو پيوند داشت و از سوى ديگر با عضويت پاکستان با «سيتو» مرتبط بود.

پاکستان در1350 ش. با انتقاد از عدم حمايت سنتو از مواضع اسلام‌آباد در برابر تعرضات هند، از آن جدا شد و ايران نيز متعاقب پيروزى انقلاب اسلامى در 20 اسفند 1357 خروج خود را از اين سازمان اعلام کرد. با خروج ايران از سنتو، اين مجموعه که تأمين کننده منافع امريکا در بُعد سياسى و امنيتى در منطقه بود فرو پاشيد.

تشکيلات سازمان پيمان مرکزي (cen.t.o (centeral treaty organization

سازمان پيمان مرکزي، سنتو، سازمان دفاعي دسته جمعي کشورهاي ترکيه، ايران، پاکستان و انگلستان بود که امنيت مشترک منطقه را در مقابله با گسترش کمونيسم بر عهده داشت. امريکا با دادن بودجه‌اي برابر دولت انگليس بدون عضويت، بر اغلب کميته‌ها نظارت مي‌کرد.

اين سازمان شامل شوراي مرکزي بود که سالي يک بار در پايتخت يکي از کشورهاي عضو به رياست نخست وزير يا وزير امور خارجه متبوع برگزار مي‌گرديد و به امور مختلف اين پيمان رسيدگي مي‌نمود. البته اين شورا داراي شوراي معاونين بود که هر دو هفته يک بار در مرکز دبيرخانه سنتو در آنکارا و از سفراي کشورهاي عضو و سفير کبير امريکا و انگليس تشکيل مي‌شد.

شوراي عالي يا شوراي مرکزي شامل چهار کميته اصلي: نظامي، اقتصادي، بهداشت، کشاورزي، ضد خرابکاري و روابط  تشکيل مي‌گرديد و هدف همه اين کميته‌ها تقويت بخش نظامي و تسهيل فعاليت آنها بود. دبيرخانه‌اي نيز وجود داشت که وظيفه حفظ و ارتباط با ساير سازمانهاي بين المللي را بر عهده داشت و اين پست تنها در خدمت ايران بود و عباسعلي خلعتبري عهده دار اين مقام بود. با اين تشکيلات انگلستان و امريکا کليه فعاليتهاي حياتي منطقه را در دست گرفته بودند و بر حوزه وسيعي از خاورميانه نظارت مي‌کردند.

عکس العمل عمومي مردم در خاورميانه در مقابل پيمان سنتو

در بين مردم ايران اين پيمان با توجه به مبارزاتي که در خلال جريان نهضت ملي نفت بر عليه انگليس انجام شده بود، چندان خوشايند نمي‌نمود. آزاديخواهان و وطن پرستان اين اقدام را مورد نکوهش قرار دادند. از اين ميان نواب صفوي و جمعيت فدائيان اسلام بودند که بلافاصله در مقابل اين اقدام عکس العمل نشان دادند و فوراً نقشۀ قتل حسين علاء نخست وزير وقت را پي ريزي کردند. بدين ترتيب يکي از اعضاي فدائيان اسلام به نام مظفر علي ذوالقدر مامور اجراي اين نقشه شد و در روز 25 آبان 1334 ش هنگامي که حسين علاء در مسجد شاه در مجلس ترحيم سيد مصطفي کاشاني نمايندۀ مجلس و فرزند آيت الله کاشاني حضور يافت، مورد سوء قصد قرار گرفت ولي گلوله از لوله اسلحه خارج نشد و ضارب با دستۀ اسلحه محکم بر سر علاء کوبيد و حسين علاء را به سختي از ناحيه سر مجروح ساخت.

 

حسين علاء فرداي آن روز در حالي که سرش باند پيچي بود، براي شرکت در کنفرانس پيمان بغداد عازم عراق شد. فرماندار نظامي تهران همان روز دستور پيگيري فدائيان اسلام را صادر نمود و در اول آذر 1334 ش سيد مجتبي نواب صفوي رهبر جمعيت فدائيان اسلام و اعضاي اصلي آن از طرف مامورين فرماندار نظامي بازداشت گشتند و در دادگاه نظامي دادگاهي و به اعدام محکوم گشتند. به  دنبال اين جريان آيت الله کاشاني مبارز نستوه، دکتر مظفر بقايي، علي زهري، حسين مکي و عبدالقدير به اتهام شرکت در ترور رزم‌آرا بازداشت شدند.

آيت الله کاشاني در جريان بازرسي صريحاً اظهار نمودند که: «من مجتهد جامع الشرايط هستم و تشخيص دادم رزم آرا مهدورالدم است، لذا فرمان قتل او را صادر نمودم». اندکي بعد رژيم به دليل بحراني بودند اوضاع؛ آيت الله کاشاني، دکتر بقايي و ساير بازداشت شدگان را آزاد نمود.

در کشور عراق نارضايتي مردم از رژيم خودکامه و عضويت در پيمان بغداد رنگ و بوي شديدتر داشت به طوري که اين نارضايتي منجر به قيام و سرانجام کودتاي  (23 تير 1337 ش) گرديد. ملک فيصل پادشاه عراق وعده زيادي از مقامات آن کشور به قتل رسيدند، رژيم سلطنتي در عراق باطل و رژيم جمهوري برقرار شد و دولت جديد عراق خروج اين کشور را از پيمان بغداد اعلام نمود. اين امر موجب خوشنودي روسيه گشت و ليکن پيمان بغداد منحل نشد و به نام پيمان سنتو به آنکارا منتقل گشت.

عکس العمل شوروي در برابر الحاق ايران به پيمان بغداد (سنتو)

دولت اتحاد جماهير شوروي پس ازمرگ استالين سياست همزيستي مسالمت آميز را در پيش گرفت و به مجرد الحاق ايران به پيمان بغداد (سنتو) سه يادداشت اعتراض آميز پي در پي به ايران فرستاد، چرا که کلاً يکي از اصول سياست خارجي شوروي مخالفت شديد با هر نوع گروهبندي ضد کمونيستي بود.

دولت ايران جوابيه‌اي به اين سه يادداشت اعتراض آميز داد. طي يادداشت رسمي به دولت شوروي اطمينان داد که به هيج کشوري اجازه تأسيس پايگاه پرتاب موشک در خاک ايران داده نخواهد شد و اين پيمان تنها يک پيمان دفاعي مي‌باشد. بدين ترتيب دولت شوروي نمايندگاني براي مذاکره و عقد يک پيمان همکاري عدم تجاوز به ايران فرستاد و سرانجام مذاکرات مذکور در 11 آذر 1333 به امضاي موافقتنامه حل مسائل مرزي ايران و شوروي انجاميد. و به دنبال آن تکليف 2500 کيلومتر مرز مشترک بين دو کشور روشن و طلاهاي ايران مسترد شد.

تغييرات در سيستم دفاعي کشور

پس از الحاق ايران به پيمان بغداد، چون تجهيزات و جهازات جنگي کشورهاي عضو پيمان مي‌بايست يکسان مي‌شد، تغييرات دامنه داري در ارتش ايران داده شد و سازمان جديدي تحت نظر و مشورت مستشاران نظامي امريکايي پي ريزي گرديد. تشکيلات ارتش ايران تغيير کرد و پنج سپاه به جاي لشکرهاي سابق ايجاد گشت، به طوري که به جاي ستاد ارتش، ستادهاي نيروي زميني و هوايي و ستاد کل تشکيل گرديد و کليه کشورهاي عضو موظف شدند که در ارتش جديد از اسلحه و سلاحها و مهمات امريکايي استفاده نمايند. دولت امريکا جهت دستيابي دول فوق به اين تشکيلات طي چند دوره، کمکهاي بلاعوض و وامهاي گران قيمت در اختيار ايران نهاد.

 

بدين ترتيب در اول شهريور 1334 ش ستاد ارتش ايران با سازمان جديدي که مقتبس از سازمان نظامي امريکا بود آغاز به کار کرد. سپهبد عبدالله هدايت به رياست ستاد مشترک و سرلشکر هدايت گيلانشاه به رياست ستاد هوايي منصوب شدند. سرلشکر ميرجلالي معاونت ستاد مشترک و سرلشکر احمد وثوق سمت وزارت جنگ را بر عهده گرفتند. در پانزدهم همان ماه در ستاد ارتش اداره‌اي به نام اطلاعات تشکيل شد. اين اداره همه روزه اخبار محرمانه نيروهاي سه گانه را جمع آوري و تسليم رئيس ستاد مي‌نمود. به دنبال اين تغييرات امريکا در 2 تير 1335 ش چهار هواپيماي جت و در 30 تير سي عرّاده توپ نود ميلي متري از محل کمکهاي نظامي امريکا به ايران داد و به کشورهاي عضو پيمان سنتو وعده ارسال کمکهاي نظامي داد.

ماهيت پيمان سنتو

پيمان سنتو پس از جريان جنگهاي هند و پاکستان و تأسيس کشور بنگلادش سست شد. تبليغات شوروي نيز بر عليه اين پيمان بسيار کارساز بود. با خروج نيروهاي انگليسي از مناطق واقع در شرق سوئز از جمله خليج فارس در آذر 1350 ش، يک بار ديگر توجه همگان به پيمان سنتو جلب شد. اندکي بعد نيکسون رئيس جمهور امريکا اعلام نمود که از اين به بعد کشورهاي منطقه مي‌بايست خودشان مسئوليت امنيت و دفاع از خود را بر عهده بگيرند. بدين ترتيب زوال پيمان سنتو نمايان شد. دولت ايران يک ماه پس از پيروزي انقلاب در 21 اسفند 1357 ش پس از 23 سال از پيمان سنتو خارج گرديد. پيمان سنتو در فروردين ماه 1358 ش رسماً منحل گشت.