سجده؛ نزدیکترین وضعیتی که بنده نسبت به خداوند دارد

سوره علق (96) آیه 19

ترجمه
چنین نیست [که او گمان کرده؛ یا: که بتواند کاری از پیش ببرد] ؛ اطاعتش مکن، و سجده کن و تقرب جوی.
1) از امام باقر ع روایت شده است: سجده‌های واجب در قرآن چهارتاست: در سوره سجده (معروف به سوره «الم تنزيل» یا «الم سجده»)؛ و در سوره فصلت (معروف به سوره «حم سجده»)؛ و در سوره نجم؛ و در سوره علق (معروف به سوره «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ»)، آیه «كَلَّا لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ».
فرمود: اینها «سُوَر عزائم» است که سجده در آنها واجب است؛ ولی در غیر اینها، اختیار با خودت است [یعنی سجده‌اش واجب نیست و مستحب است]، اگر خواستی سجده کن و اگر خواستی سجده نکن؛ و امام سجاد ع خوش داشت که در همگی آنها سجده کند.
دعائم الإسلام، ج‏1، ص215؛ مجمع البيان ، ج‏10، ص783؛ الخصال ، ج‏1، ص252

2) ابوبصیر حدیثی را ظاهرا از امام صادق ع روایت کرده است که:هنگامی که آیه سجده در هریک از سوره‌های عزائم چهارگانه (سجده، فصلت، نجم و علق) خوانده شد و شنیدی، سجده کن، هرچند که وضو نداشته باشی و یا جُنُب باشی و یا زنی باشد که نماز نمی‌خواند [= در ایام عادت ماهیانه است]؛ ولی آیات سجده در سایر قرآن اختیار داری؛ خواستی سجده کن و خواستی سجده نکن.
الكافي ، ج‏3، ص318

3) از رسول خدا ص روایت شده است که:«نزدیکترین وضعیتی که بنده نسبت به خداوند دارد وقتی است که در سجده است.»
این مطلب، مستقیما از قول امام صادق و امام رضا ع هم روایت شده، با این تفاوت که آنها بعد از بیان این جمله فرموده‌اند: «و این مفاد همان سخن خداوند تبارک و تعالی است که فرمود: «سجده کن و نزدیک شو.»
مجمع البيان ، ج‏10، ص783

4) روایت شده است هنگامی که آیه «و سجده کن و نزدیک شو» نازل شود، پیامبر ص به سجده افتاد و در سجده‌اش گفت:از خشم تو به رضای تو، و از عقوبتت به چشم‌پوشی کردنت پناه می‌برم؛ و از تو به تو پناه می‌برم؛ تو را ثنا گفتن نتوانم، تو آن گونه‌ای که خود گفته‌ای.
عوالي اللئالي، ج‏4، ص114
1️⃣ در آیات قبل حکایت شخصی را مطرح کرد که مانع نماز می‌شد و تهدید می‌کرد که عِدّه و عُدِه‌اش را علیه پیامبر ص فرامی‌خواند. طبق روایات، او ابوجهل بوده و گفته بود اگر پیامبر ص را در حال سجده ببینم، گردنش را لگدمال مي‌كنم. خدا هم بعد از اینکه پاسخ تهدیدش را داد، اکنون به پیامبرش دلگرمی می‌دهد که به سخن او گوش نکن که او هیچ غلطی نمی‌تواند بکند، بلکه سجده‌ات را بکن و به خداین نزدیک شو!
به قول حافظ شیرازی
تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار
2️⃣  کسی که می‌خواهد از اطاعت افراد طغیانگر رها شود، سر سجده بر آستان خدا می‌ساید.
نکته تخصصی انسان‌شناسی
شهید مطهری در تبیین دقیقی نشان می‌دهند که «آزادی اجتماعی بدون آزادی معنوی سرابی بیش نیست.» (آزادی معنوی، ص17-35). ایشان مساله را از این زاویه تحلیل می‌کنند که کسی که به آزادی معنوی نرسیده باشد، اگر قدرت پیدا کند، آزادی دیگران را رعایت نخواهد کرد.
در حالی که آن تحلیل در جای خود درست است، اما همه مساله نیست.
آیات این سوره، این وابستگی آزادی اجتماعی به آزادی معنوی را از زاویه دیگری نیز تبیین می‌کنند: همواره در هر جامعه‌ای انسانهای طغیانگری  وجود دارند که به خاطر مال و اموالی که دارند احساس استغنا می‌کنند، (علق/6-7)، لذا زیر بار سخن حق نمی‌روند (علق/13) و عِدّه و عُدّه‌ای گرد خود فراهم می‌آورند (علق/17)، آنچه دلخواه خود را انجام می‌دهند، اما مانع فعالیت‌های دیگران می‌شوند (علق/9-10).
چه کسی می‌تواند در مقابل اینها بایستد، و از آنها اطاعت نکند؟
این آیه می‌فرماید: کسی که پشتوانه قوی‌تر و برتری داشته باشد؛ کسی که خدا را می‌شناسد و در مقابل خداوند سر تسلیم فرو می‌آورد، کسی است که از این طغیانگرها نمی‌ترسد.
خداوند رحمت کند امام خمینی را که در پیام برائت خویش، بعد از کشتار حاجیان چنین فرمود:
خداوندا، تو می‌دانی که ما سر سازش با کفر را نداریم.
خداوندا، تو می‌دانی که استکبار و امریکای جهانخوار گلهای باغ رسالت تو را پرپر نمودند.
خداوندا، در جهان ظلم و ستم و بیداد، همه تکیه گاه ما تویی، و ما تنهای تنهاییم و غیر از تو کسی را نمی‌شناسیم و غیر از تو نخواسته‌ایم که کسی را بشناسیم. ما را یاری کن، که تو بهترین یاری کنندگانی. (صحیفه امام خمینی، ج21، ص95)

3️⃣ راه تقرب به سوی خدا، سجده بر آستان اوست.
ثمره اخلاقی
سجده به معنای «ابراز خضوعی است که هیچ گونه اثری از منیت در شخص نماند» و این حالت بدنی خاص، جزء معنای کلمه نیست.
پس، سجده، فقط یک حالت بدنی نیست؛ بلکه حقیقت سجده، تسلیم محض بودن در برابر خداوند است.
این آیه می‌فرماید که راه قرب، سجده است؛ یعنی تسلیم خدا بودن.
اما از کجا می‌توان فهمید کسی واقعا تسلیم خدا هست یا نه؟
از اینکه دستورات خدا را چه اندازه در زندگی‌اش عمل می‌کند.
دستورات خداوند در قابل شریعت و دین به ما رسیده است.
از اینکه چه اندازه از این شریعت تبعیت می‌کنیم، می‌توانیم پی ببریم چه اندازه به قرب خداوند رسیده‌ایم.