دوره انبارکردن کالا به پایان رسیده است/بکارگیری منابع سفته بازان در خدمت منافع ملی

نرخ ارز پس از سه سال ثبات نسبی از آبان ماه امسال دچار نوسان شد و در دی ماه به اوج خود رسید. علاوه بر اینکه این گونه نوسان ها، آثار منفی در اقتصاد داخلی به همراه دارد ریسک سرمایه‌گذاران را نیز افزایش می‌دهد. این درحالی است که راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی به‌عنوان راهکاری برای مدیریت این بازار طراحی شده است. دولت چگونه می‌تواند با این ابزار بازار ارز را مدیریت کند؟

تجربه دنیا نشان داده است که برای مدیریت نوسان های بازارهای مالی باید از بازارهای خاص مدیریت این بازارها استفاده کرد.برخی هنگام تلاطمات ارزی ذهن شان به سمت بیمه و دخالت دولت با عرضه و تقاضا در بازار فیزیکی ارز می‌رود که روشی سنتی محسوب می‌شود. این درحالی است که درعصر امروز نقش دولت از یک مداخله گر به ناظر تبدیل شده است و بیشتر سیاستگذاری می‌کند. برای اینکه دولت سیاستگذار باشد نیازمند یک بستر است تا بخش‌های غیردولتی بازیگران این زمین باشند و دولت تنها ناظر باشد و قواعد بازی را تدوین کند.

البته درگام‌های نخست ممکن است دولت مجبور شود که دراین زمین بازی هم کند ولی در ادامه بتدریج این نقش را به دیگران واگذار می‌کند.

 سایر کشورها از چه زمانی برای راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی به نتیجه رسیدند؟

سال ۱۹۷۳ اوج بحران‌های ارزی درجهان بود و حتی امریکا که دارای ارز مرجع جهانی است نیز ازاین بحران در امان نبود. برهمین اساس نخستین بازار مشتقه ارزی در بورس شیکاگو راه‌اندازی شد تا تمام کسانی که ارز دلار برای مبادلات خود استفاده می‌کنند دربرابر تلاطمات و نوسان های ارزی درامان بمانند.

دراین بازاردرابتدا از دو ابزار فیوچرز(آتی) و آپشن(اختیار معامله) استفاده می‌شد و بعدها ابزارهای دیگری به آن اضافه شد. هم‌اکنون این بازار یکی از بزرگترین بازارهای دنیاست.

۳۰ سال پس از راه‌اندازی بازار شیکاگو کشورهای نوظهور و درحال توسعه هم به فکر راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی افتادند. اوج راه‌اندازی این بازار در دنیا زمانی بود که دلار به یک ثبات نسبی رسیده بود و سایر ارزها باید در برابر آن از خود محافظت می‌کردند.

 این بازار چه مزایایی برای دارندگان آن دارد؟

با نوسان نرخ ارز ریسک اقتصادی و تجاری کشورها افزایش پیدا می‌کند و درمجموع باعث افت رتبه اعتباری آن کشور می‌شود. بنابراین بازار مشتقه ارزی می‌تواند جلوی کاهش رتبه اعتباری کشورها را بگیرد.از سوی دیگر این بازار شرایطی را فراهم می‌کند که ارزهای محلی قابلیت معامله دربازارهای جهانی را پیدا کنند.

 با توجه به اینکه بازار ارز درایران با سایر کشورها متفاوت است، آیا راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی همان مزیت‌ها را به‌ دنبال دارد؟

برای ایران هم حجت برما تمام است و ضرورت راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی مشخص است. گرچه در سال‌های قبل به دلیل محدودیت‌ها امکان راه‌اندازی این بازار وجود نداشت ولی اکنون با کاهش سهم دولت از بازار ارز راه‌اندازی این بازار آسانتر انجام می‌شود. درحال حاضر سهم دولت از بازار ارز که زمانی به ۹۰ درصد می‌رسید به حدود ۵۰ درصد کاهش یافته است و مابقی آن دراختیار سایر بازیگران مانند پتروشیمی‌ها و صنایع صادراتی است.بنابراین زمینه برای راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی فراهم است و مانند گذشته عمده ارز دراختیار دولت نیست.

 تجربه هفته‌های اخیر نشان داد که با وجود کاهش سهم دولت در بازارارز ولی عرضه‌کنندگان عمده ارز به دلایل مختلف از عرضه ارز خودداری کردند و یکی از عوامل نوسان را در بازار ارز به وجود آوردند. حال این سؤال مطرح می‌شود که پس از راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی درصورتی که دارندگان ۵۰ درصد ارز یعنی غیردولتی‌ها برای تغییر قیمت تبانی کنند باعث برهم خوردن نظم بازار مشتقه نمی‌شود؟

در بازار فیزیکی به دلیل اینکه روی ارز فیزیکی یعنی ارزی که هم‌اکنون در بازار وجود دارد حساب می‌کنیم، براحتی برخی از بازیگران می‌توانند از طریق ارز در اختیار خود بازار را تحت تأثیر قراردهند. اما در بازار مشتقه ارزی بخش عمده‌ای از معاملاتی که انجام می‌شود منجر به تحویل ارز فیزیکی نمی‌شود. هرچند با توجه به مصوبات کمیته فقهی بورس بنای بازار برتحویل است. ولی خاصیت بازارهای مالی این است که نوسان را مدیریت کند.

در بازار واقعی وقتی سوداگر در برابر عرضه واقعی ارز قرار می‌گیرد درصورتی که عده‌ای با تبانی از عرضه ارز خودداری کنند طبیعی است که تقاضای موجود پاسخ داده نمی‌شود و قیمت‌ها افزایش می‌یابد.اما اگر بازار مشتقه ارزی داشتیم بدون ارز فیزیکی می‌توانستیم بازار را مدیریت کنیم. دراین بازار بنا برآینده نگری است که در قالب قراردادهای آتی یا فیوچرز خواهد بود و متقاضی در این بازار مبادله تعهد به تعهد انجام می‌دهد. در بازار مشتقه عده‌ای که پیش‌بینی می‌کنند قیمت ارز افزایش می‌یابد در برابر کسانی که فکر می‌کنند قیمت ثابت یا پایین می‌آید قرار می‌گیرند و برای آینده اقدام به خرید و فروش ارز می‌کنند. بنابراین عده‌ای که پیش‌بینی می‌کنند که قیمت ثابت می‌ماند در برابر کسانی که قائل به افزایش قیمت هستند قرارگرفته و این دو گره سفته باز در بازار مشتقه موقعیت می‌گیرند.

اتفاقاتی که در بازار مشتقه ارزی می‌افتد در بازار نقدی اثر دارد؟

در ادبیات مالی به طور معمول حرکت ریسک و اثر بازار نقد بر بازار مشتقه یک جریان یک طرفه است. یعنی بازار نقد روی بازار مشتقه اثر می‌گذارد و نوسان های بازار مشتقه در بازار نقد اثر ندارد. درواقع بازار مشتقه کمک می‌کند که هیجانات بازار نقد گرفته شود.

برخی معتقدند درصورتی که بازار مشتقه ارزی راه‌اندازی شود به فعالیت سفته بازان رسمیت داده می‌شود.

 بله، برخی تصور می‌کنند که در بازار مشتقه ارزی ما به دنبال رسمیت بخشیدن به سفته بازی هستیم. درحالی که تجربه جهانی نشان می‌دهد که هرچند بخشی از فعالان بازار مشتقه ارزی سفته بازان و واسطه‌ها هستند ولی سایر فعالان اقتصادی و تجاری و سرمایه‌گذاران خارجی نیز می‌توانند با خرید و فروش ارز در این بازار نسبت به پوشش ریسک خود اقدام کنند.

از پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ما به دنبال مقابله و از بین بردن واسطه‌ها بوده‌ایم این در شرایطی است که واسطه کسی است که سرمایه دارد و می‌خواهد از آن کسب منفعت کند. بنابراین باید راهی پیدا کرد که این واسطه‌ها بدون اینکه به منافع اقتصادی کشور آسیب برسانند به منفعت خود برسند.

درواقع بسیاری از آنها نیز به دنبال ضربه زدن به منافع ملی نیستند هرچند که سود شخصی خود را به سود ملی ارجحیت می‌دهند. براین اساس مسئولان بازارهای مالی و پولی باید پول واسطه‌ها را کانالیزه کرده تا دربخش‌های مفید اقتصاد جریان پیدا کند. نباید واسطه‌ها نرخ ارز را درکشور تعیین کنند ما باید برای آنها قواعدی تعیین کنیم که پول واسطه‌ها در خدمت مدیریت بازار ارز قرار گیرد. برای مثال در هفته‌های اخیربانک مرکزی برای مدیریت بازار ارز مجبور شد تا ارز فیزیکی به بازار تزریق کند یا در سال‌های ۹۰ و ۹۱ که اوج نوسان های ارزی کشور بود مسئولان وقت بانک مرکزی برای مدیریت این شرایط در بازار سکه پیش فروش سکه طلا را آغاز کردند و صف طویلی از متقاضیان خرید سکه در مقابل بانک کارگشایی ایجاد شد.این درحالی است که همین کار را با هزینه کمتر می‌توان در بازار مشتقه انجام داد.

 چگونه می‌توان واسطه‌ها و سفته‌بازان را مدیریت کرد؟

براحتی می‌توان با راه‌اندازی یک سیستم اینترنتی خریداران و فروشندگان ارز و طلا را به معاملات آتی هدایت کرد بدون اینکه به ارز فیزیکی نیاز باشد.درواقع درکشوری که واحد پولی آن ریال است به ارز فیزیکی زیادی نیاز نیست و ارز خارجی باید درحساب‌های خارجی بانک‌های داخلی و خارجی و بانک مرکزی سپرده شود تا هنگام نیاز پرداخت شود.بانک مرکزی به‌عنوان تنظیم‌ کننده بازار ارز می‌تواند در بازار مشتقه ارزی برای آینده موقعیت خرید یا فروش غیرانتفاعی بگیرد و نوسانی را که در آینده پیش‌بینی می‌شود مهار و مدیریت کند.

 قرارداد آتی که برای آینده خرید و فروش انجام می‌شود، چگونه منعقد می‌شود؟

 در قرارداد آتی عده‌ای با پرداخت ۱۰ تا ۱۵ درصد از ارزش معامله برای آینده موقعیت خرید می‌گیرند و درمقابل عده‌ای در موقعیت فروش قرار می‌گیرند. دولت نیز با توجه به قدرت اقتصادی که در اختیار دارد براحتی می‌تواند در بازار مشتقه سفته‌بازان را نیز کنترل کند.

  سایر کشورها این شرایط را تجربه کرده اند؟

درکشورهایی مانند برزیل و آرژانتین که بازار مشتقه ارزی دارند بانک مرکزی به‌عنوان بازیگری که به دنبال انتفاع نبوده دراین بازار حضور داشته است.موقعیت‌های خرید یا فروشی که بانک مرکزی این کشورها در بازار مشتقه می‌گیرند نه برای کسب سود که برای مدیریت بازار است و سرجمع عملیات ارزی آنها دراین بازار بدون زیان و سود است.

 آیا سفته بازان که دنبال نفع شخصی هستند به جای بازار مشتقه ارزی می‌توانند در« فارکس» وارد شوند؟

در بازار فارکس تنها ارزهای جهان روا معامله می‌شود و کشوری که قصد مدیریت پول ملی خود در برابر سایر ارزهای جهانی را دارد نمی‌تواند از طریق فارکس موفق باشد. برهمین اساس سایر کشورها نیز برای مدیریت بازار ارز خود از بورس استفاده می‌کنند.

علاوه براین تمام ابزارهای فارکس برای معاملات خرد طراحی شده است.همچنین بخش عمده‌ای از معاملات فارکس صوری است. به جرأت می‌توان گفت که بخش عمده‌ای از معاملات فارکس واقعیت ندارد و مانند یک بازی رایانه‌ای در همان محیط جابه جا می‌شود و هیچ ارزی تخصیص داده نمی‌شود و مانند بازار مشتقه تعهدی وجود ندارد. ازنظر شرعی نیز اکثر ابزارهای این بازار اشکال دارد و در حکم شرط‌بندی است. درمجموع فرمان این بازار نیز در دست بازیگران نیست و تنها بازیگران حرفه‌ای در آن دوام می‌آورند و مبتدی‌ها نابود می‌شوند اما در بازار مشتقه ارزی این گونه نیست.

بازار مشتقه ارزی چگونه قادر خواهد بود تا ریسک‌ها و نوسان‌ها را در بازار ایران مدیریت کند؟

در بازار مشتقه ارزی درکنار کنترل واسطه‌ها دنبال این هستیم که ریسک حضور سرمایه‌گذاران خارجی در عرصه‌های اقتصادی را کاهش دهیم. در سال‌های ۹۰ و ۹۱ شماری از سرمایه‌گذاران خارجی پس از چند سال حضور در ایران با وجودی که سود مناسبی از سرمایه‌گذاری خود به دست آورده بودند ولی در زمان تبدیل ریال به دلار یا یورو با زیان سنگینی مواجه شدند.

برخی اعتقاد دارند که بازار مشتقه ارزی زمانی کارآیی دارد که ارزش پول ملی در برابر سایر ارزها هم کاهش و هم افزایش داشته باشد چراکه در کشورما از سالیان دور تاکنون همواره ارزش پول ملی در برابر دلار با افت مواجه شده است و در چنین بازار یک طرفه‌ای نمی‌توان بازار مشتقه ارزی راه‌اندازی کرد.

درپاسخ به این ایراد باید گفت بررسی نوسان های نرخ ارز در طول تاریخ ایران نشان می‌دهد که روند کلی افت ریال بوده ولی در مقاطعی این ارزش نوسان داشته است. برای مثال در همین ماه جاری پس از آنکه دلار به بیش از ۴ هزار تومان رسید ولی دوباره به کانال ۳۸۰۰ تومان بازگشت.بنابراین هدف ما این است که همین نوسان ها را مدیریت کنیم. از سوی دیگر انحراف معیار که میزان نوسان نرخ ارز را نشان می‌دهد حتی از روبل روسیه و یوان چین نیز بیشتر بوده است و این نوسان نیاز به مدیریت دارد.

 پیش از راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی تجربه بازار مشتقه سکه طلا را داریم. از عملکرد این بازار راضی هستید؟

درمورد طلا نیز در مجموع واحد ریال در برابر اونس طلا افت کرده است ولی در بازار مشتقه سکه طلا از ابتدای راه‌اندازی تاکنون بالغ بر ۱۲۰ هزار میلیارد تومان سکه معامله شده است که همین نوسان و بالا و پایین شدن قیمت متقاضیان را به خرید و فروش طلا در بازار مشتقه ترغیب کرده است.

بخش قابل توجهی از فشاری که قرار بود به بازار نقد سکه وارد شود توسط بازار مشتقه مهار شد. در روزهای اخیر بین ۵۰۰ تا هزار میلیارد تومان قرارداد آتی سکه منعقد شده است و از ابتدای سال‌ جاری تاکنون این رقم به بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد که اگر این رقم وارد بازار نقد سکه می‌شد به طور قطع شاهد نوسان قیمتی خیلی بیشتری دربازار سکه بودیم. البته با افزوده شدن سایر بازیگران به این بازار تأثیر آن نیز بیشتر خواهد شد.درکنار آن اخیراً ابزار آپشن یا اختیار معامله را نیز در بازار مشتقه سکه طلا راه‌اندازی کرده‌ایم که این ابزار جدید هم طیف گسترده تری از خدمات را تحت پوشش ریسک قرار می‌دهد.همچنین گواهی سپرده سکه طلا نیز از اواخر سال گذشته راه‌اندازی شد که این امکان برای کسانی است که قصد خرید سکه نقدی دارند که بدون مراجعه حضوری به بازار و پذیرفتن ریسک اصل بودن و نگهداری آن به صورت آنلاین سکه مورد نظر خود را خریداری می‌کنند درحالی که سکه فیزیکی در خزانه بانک‌های کشور محفوظ مانده است.

حتی اگر کسی سکه نقد در منزل یا شرکت خود داشته باشد و قصد فروش آن را داشته باشد خودروی حمل اسکناس در منزل یا شرکت سکه را تحویل گرفته و اوراق قانونی فروش را به نام فروشنده صادر می‌کند که به آن عملیات«تبدیل به اوراق بهادار» گفته می‌شود.

 میزان استقبال از بازار گواهی سپرده سکه کافی است؟

درصورتی که ساعات کاری این بازار اصلاح شود به طور قطع شمار معامله گران آن بیشتر می‌شود. درشرایطی که در بورس کالا ساعت معامله بازار آتی و آپشن سکه از ۱۰ صبح تا ۷ شب است ولی به دلیل اینکه بازار مشتقه روی بستر بورس اوراق بهادار قرار دارد معاملات آن تنها بین ساعت ۸:۳۰ تا ۱۵:۳۰ امکان پذیر است که محدودیت زیادی به همراه دارد.برهمین اساس قرار است ساعت کاری این بازار تا ۱۹:۰۰ افزایش یابد.

 یکسان‌ سازی نرخ ارز برای راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی چقدر اهمیت دارد؟

یکسان‌سازی نرخ ارز برای بازار مشتقه اهمیت دارد ولی شرط اصلی نیست. با توجه به اینکه بازار مشتقه از بازار نقد ارز سیگنال می‌گیرد زمانی می‌توان شاهد بازار ارز نقدی قوی بود که تمام عرضه در برابر تمام تقاضا قرار گیرد اما هم‌اکنون به دلیل اختصاص بخشی از ارز به‌عنوان ارز مبادله‌ای از قدرت بازار نقد کم شده است. ولی زمانی که ارز تک نرخی شود این مشکل از بین می‌رود.

درجلسات شورای عالی بورس با وجودی که راه‌اندازی بازار مشتقه تکلیف قانونی است ولی اعضای شورا به استدلالات بانک مرکزی احترام گذاشتند تا فرصت کافی را برای یکسان‌سازی نرخ ارز داشته باشد. علاوه براین قرار شد برای فراهم کردن بستر، بازار بین بانکی ارز در کشور ایجاد شود که هم‌اکنون آغازشده است.

 ابزارهایی که هم‌اکنون در بورس وجود دارد آیا می‌تواند برای تنظیم و مدیریت بازارکالا نیز مورد استفاده قرارگیرد؟

ابزارهایی که در بورس وجود دارد می‌تواند برای مدیریت و کنترل بازار استفاده شود. مصوبه اخیری که به‌عنوان پیشنهاد دولت در قالب برنامه ششم توسعه در مجلس تصویب شد گام بزرگی در همین جهت است. براساس این مصوبه باید برای نظارت و کنترل بازار به جای روش‌های سنتی از روش‌های نوین استفاده کرد که مهم‌ترین ابزار نوین دراختیار بورس قرار دارد.اینکه برای تنظیم بازار، کالا ذخیره کنیم و با هزینه بالا هنگام نیاز بازار توزیع کنیم دردنیا منسوخ شده است.چراکه به راحتی با استفاده از بازارهای نوین این کار را می‌توان ساده‌تر و ارزان‌تر انجام داد.

نگرانی اصلی در بازارهای کالایی کمبود و افزایش قیمت کالاهاست. نهادی مانند شرکت پشتیبانی امور دام این دغدغه را دارد که از کمبود یا گرانی آن جلوگیری کند تا یک باره قیمت‌ها افزایش نیابد.

 تفاوت روش‌های نوین با روش‌های سنتی که هم‌اکنون در کشور اجرا می‌شود، چیست؟

در روش سنتی خوراک دام مانند ذرت و جو و حتی کالای نهایی مثل گوشت قرمز و مرغ از بازار داخل یا خارج خریداری و بدون آنکه برآورد دقیقی از میزان مصرف وجود داشته باشد درانبارها ذخیره می‌شود تا هنگام نیاز عرضه شود. اما در بورس شرکتی که تنظیم‌ کننده بازار است می‌تواند در بورس کالایی کشورهای بزرگ صادرکننده این محصولات مانند آرژانتین و برزیل برای چند ماه آینده سفارش خرید ثبت کند و موقعیت بگیر و عکس آن در بورس کالای ایران برای همان تاریخ سفارش فروش ثبت کند. در بورس از ابزارهایی می‌توان بهره برد که نیازی هم به پرداخت یک جای پول هنگام سفارش خرید ندارد. در قرارداد فوروارد تنها با پرداخت ۱۰ درصد ارزش کالا درخواست به صورت رسمی ثبت می‌شود.

 بنابراین دیگر نیازی به اعزام کارگزار برای خرید کالا از کشورهای خارجی نیست؟

با توافق‌هایی که می‌توان میان بورس کالای ایران و بورس‌های کشورهای مهم عرضه‌ کننده کالا در آینده منعقد کرد حتی نیازی به اعزام کارگزار برای عقد قرارداد خرید محصولات در کشورهای خارجی نیست.مدیران و مسئولان نهادهای تنظیم‌ کننده بازار به راحتی می‌توانند از طریق سیستم‌های آنلاین از محل دفتر کار خود سفارش خرید را ثبت کند. علاوه براین، این نوع سفارش ارزان تر از روش حضوری تمام می‌شود. زمانی که کارگزار برای خرید محصولی به کشور دیگری سفر می‌کند نمی‌تواند به صورت مستقیم با تولیدکننده مذاکره کند و با واسطه باید مذاکره کند که قیمت نهایی کالا را افزایش می‌دهد. اقدام دیگری که می‌توان انجام داد این است که با پایاپای کردن کالاهای وارداتی و صادراتی با یک کشور از پرداخت پول خودداری کرد که تأثیر زیادی در کاهش قیمت و هزینه‌ها دارد. هم‌اکنون جابه‌جایی پول و تبدیل آن به ارزهای مختلف کارمزدهای بالایی دارد. یکی از کارکردهای بورس‌ها تأثیر در کیفیت کالاها و توسعه تجارت است. برای مثال ایران یکی از بزرگترین صادرکننده‌های قیر درجهان است که به دلیل حضور واسطه‌ها این صادرات به بدترین روش انجام می‌شود. واسطه‌ها ضمن اینکه قیمت را دستکاری می‌کنند با مخلوط کردن آن با کالاهای دیگر کیفیت نهایی قیر ایران را نیز از بین می‌برند. اما اگر این صادرات از طریق ارتباط بورس‌ها با یکدیگر انجام شود. جلوی این ناهنجاری ها گرفته خواهد شد.

 این مزایای فراوان برای مسئولان وزارت جهادکشاورزی به‌عنوان مسئول تنظیم‌کننده بازار توضیح داده شده است؟

بله، این مسائل توضیح داده شده و با استقبال آنها هم همراه شده است ولی تغییر روشی که سالیان متمادی در کشور اجرا شده است کاردشواری است و درکنار فرهنگ‌سازی نیاز به تدوین مقررات و قوانین دارد که خوشبختانه یکی از مهم‌ترین آنهایعنی تأکید براستفاده از ابزارهای نوین برای تنظیم بازار در برنامه ششم توسعه آمده است.