شناختی ازمحلات قدیمی و بافت فرسوده شهرسنندج ،هویتی با ارزش

به گزارش بولتن نیوز،شناخت از محلات قدیمی و بافت فرسوده شهرها به عنوان بخش قابل توجهی از هویت شهرها در معرفی فرهنگ های اصیل شهرها بسیار تعیین کننده است.

از آنجایی که شناخت بهتر و بیشتر ساکنین هر شهری و مسافرین و فعالان اقتصادی و اجتماعی وگردشگران و سرمایه گذران از بافت های قدیمی و محلات اصیل شهرها در برنامه ریزی و توسعه شهرها تعیین کننده است .در این یاداشت با استناد به موارد قابل قبول شناختی از محلات قدیمی و اصیل سنندج مرکز استان کردستان خواهیم نوشت.

منطبق بر مصوبه مورخ ۱۳۸۵.۳.۲۰ كمیسیون ماده پنج محدوده اولیه بافت فرسوده شهر سنندج ۳۴۶.۹ هكتار تعیین شده است كه از این میزان ۱۷۶.۳ هكتار آن بافت فرسوده واجد میراث شهری، ۱۲۳.۹ هكتار آن بافت فرسوده فاقد میراث شهری و ۴۵.۷ هكتار آن بافت فرسوده حاشیه‌ای تشخیص داده شده استمحله میان قلعه هسته اولیه شهر و نخستین محله سنندج است و در بدو شکل­گیری قلعه خان در آبادی(سنه)کارگزاران و اعوان و انصار خان و وابستگانشان در اطراف قلعه خان اقامت گزیده و به مرور زمان توسعه پیدا کرده و بافت فیزیکی آن رو به گسترش نهاده است. محله میان قلعه از شمال به محله سر تپوله و خیابان امام خمینی، از غرب و جنوب به محله قطارچیان و از شرق به بازار سنندج و خیابان فردوسی محدود می‌شود. این محله نسبت به محلات دیگر وسعت كمی دارد و تقریبا در مركزیت بافت قدیم قرار دارد. عناصر عمده و شاخص محله میان قلعه عبارتند از: مسجد و مقبره پیرعمر,بازارچه,موزه و خانه مشیر وزیری. از نظر شبکه معابر نیز این محله دارای دو محور اصلی ارتباطی(گذر) است که گذر اول محله را به بازار و محلات شرقی مجاور آن متصل می‌سازد و گذر دوم نیز ارتباط محله را با قلعه حکومتی و محلات مجاور شمالی آن برقرار می‌کند. با تطبیق محدوده محلات قدیم و سنتی شهر سنندج با نقشه تقسیمات رسمی شهر سنندج و نواحی و محلات آنها محله میان قلعه با مساحتی بالغ بر ۱۷۴۲۵۵ متر جزیی از محله ۶ در ناحیه ۴ از منطقه ۱ شهر سنندج به شمار می‌رود.

محله قطارچیان

محله قطارچیان یکی از محلات قدیمی و تاریخی شهر سنندج و مربوط به دوره زندیه به بعد است، از ویژگی‌های منحصر به فرد آن بافت پلکانی است که به واسطه وضعیت توپوگرافی محل به وجود آمده است.

این محله در قسمت جنوب غربی بافت قدیم قرار گرفته که از سوی باختر به خیابان فردوسی و از سوی جنوب به خیابان کشاورز و مردوخ محدود است و مساحت آن ۳۹۳۹۰۲ مترمربع است. محله­ی قطارچیان یکی از محله‌های کهن و بزرگ شهر است که علاوه بر یک مرکز اصلی دارای دو زیر محله دیگر با مراکز فرعی است. از تاسیساتی که در این محله قرار گرفته‌اند فضای سبز، اماکن مذهبی، گرمابه، اماکن فرهنگی، دبستان، مدرسه راهنمایی، و مراکز فعالیت‌های جدید مانند اماکن ورزشی، اداره مخابرات، هتل و تاسیسات پذیرایی و شعبه‌های بانک‌های گوناگون در خیابان­های این محله می‌توان نام برد.

مراکز اصلی و فرعی این محله از پر رونق‌ترین مراکز در سطح منطقه شهری هستند که به راسته بازار مردوخ و بازارچه وکیل معروف و هر کدام دارای خدمات محله‌ای از جمله قصابی، بقالی، نانوایی، گرمابه، مسجد، شیرینی پزی، لحاف دوزی، خیاطی، فروشندگی کالاهای روزمره و... هستند. کاخ و عمارت و باغ و خندق خسروآباد جنوبی‌ترین بخش محله قطارچیان محسوب می‌شد که در سال ۱۳۵۴ه.ش که خیابان مردوخ ساخته شد بخش شرقی باغ و خندق خسروآباد از بین رفت. حد فاصل باغ خسروآباد تا باغ و عمارت وکیل را زمین‌های زراعی و باغ و درخت تشکیل می‌داد. عمارت وکیل از ساختمان‌های دوره زندیه است و برابر تاریخ در دوره محمد رشید بیگ وکیل در زمان والی مقتدر کردستان خسرو خان بزرگ پی‌ریزی شده است. این مجموعه در حال حاضر در بخش شمالی خیابان کشاورز واقع است که در گذشته تفرجگاه مردمان کردستان بوده است. پشت عمارت وکیل میدانچه‌ای است که به بر مال وه کیل معروف است شامل قهوه‌خانه و دکان‌های مختلف مسجد قدیمی و زیبای حاج شیخ محمدباقر غیاثی است که دروازه‌های قدیمی و ساختمان سنتی زیبایی دارد و دارای حیاط پر درختی است

محله سرتپوله

این محله در مرکز بافت قدیم شهر واقع شده است و از شمال به محله جورآباد بالا و پایین، از جنوب به مرکز شهر و محور تجاری خیابان امام خمینی، از شرق به خیابان طالقانی و محله چهارباغ و از غرب به قلعه چوارلان و محور تجاری خیابان امام خمینی و مسجد جامع سنندج محدود است. راسته بازار آن نقش فرامحله­ای دارد از عناصر شاخص و مهم آن می‌توان مسجد و بقعه هاجر خاتون، مسجد زین العابدین، خانه امجدی، منزل مشیردیوان، حمام آصف، مدرسه و برج دخانیات را نام برد. محور اصلی محله را راسته بازار آن تشکیل می­دهد که دارای نقش فرامحله­ای است ارتباطات محله با سایر نقاط شهر از طریق خیابان‌های امام خمینی، طالقانی و شهدا صورت می‌گیرد که این خیابان‌ها در ارتباط با گذرهای اصلی از نظر دسترسی درون محله‌ای دارای دو محور اصلی هستند که یکی گذر و راسته بازار سرتپوله است و دیگری گذر شمالی جنوبی است که محور اولی را قطع می‌کند. مرکز محله به صورت خطی در امتداد گذر اصلی از مسجد هاجر خاتون تا خیابان شهدا امتداد دارد. با تطبیق محدوده محلات قدیم و سنتی شهر سنندج با نقشه تقسیمات رسمی شهر سنندج و نواحی و محلات آنها، محله سرتپوله با مساحتی بالغ بر ۱۳۷۹۸۳ متر مربع جزئی از محله ۴ در ناحیه۴ از منطقه ۱ شهر سنندج بشمار می‌رود.

قلعه چهارلان

این محله در قسمت شمال شرقی بافت قدیم سنندج قرار گرفته که از شمال به محله جورآباد و خیابان ۱۷ شهریور و از سوی جنوب به محله قطارچیان و میان قلعه (خیابان امام (شاهپور سابق)) از شرق به محله سرتپوله و خیابان شهدا و از غرب به محله استانداری محدود می‌شود. محله قلعه چهارلان یکی از محله­های کهن و بزرگ شهر است که یک مرکز اصلی و زیر محله دیگر با مراکز فرعی دارد. از اماکنی که در این محله قرار گرفته‌اند از فضای سبز، اماکن مذهبی، گرمابه می‌توان نام برد.

مراکز اصلی و فرعی این محله رونق خوبی در سطح منطقه شهری دارند و دارای خدمات محله‌ای از جمله قصابی، بقالی، نانوایی (انواع مختلف)، گرمابه، مسجد، شیرینی پزی ، خیاطی، فروشندگی کالاهای روزمره و... هستند. از معروفترین اماکن می‌توان به مسجد دارالحسان، تکیه دیانت، مسجد مولانا، مقبره چهل مرد شیخان. حمام کمانگر و عمارت اقبال لشکر، پارک شهدا (فرح سابق)، آرامگاه چهل مرد شیخان و... نام برد. پیش از توسعه محله سمت غربی قبرستان بزرگی وجود داشت که مقبره بسیاری از اهالی شهر سنندج بود که بعد از توسعه توسط یکی از استانداران وقت به نام رئوفی نسبت به تخریب قبرستان‌ها اقدام شد. در حال حاضر یکی از قبرها نیز در داخل حیاط یکی از مدارس احداثی وجود دارد.

محور اصلی محله از غرب به شرق امتداد دارد و محله را از یك سو به گورستان شیخان و از سوی دیگر به مسجد جامع و گذر اصلی شهر مرتبط می‌سازد. محور دوم محله از شمال به جنوب كشیده شده است. این دو محور به صورت دو محور متقاطع، دسترسی كلی محله را تامین کرده و از طریق آنها ترافیك و رفت و آمد درون محله‌ای به خیابان‌های اطراف منتقل می‌سازد. مركز محله در تقاطع دو محور اصلی استقرار یافته كه یكی از بازارچه‌های با ارزش قدیمی شهر است و شعاع عملكرد آن در سطح محله است.

آغه زمان

آغه زمان از دیگر محله‌های قدیمی شهر سنندج است که از نظر موقعیت جغرافیایی میان خیابان‌های انقلاب، فردوسی، بلوار کردستان و بلوار بعثت قرار گرفته است.

محله آغه زمان به عنوان یكی از محلات اصلی و اقلیت‌نشین شهر شناخته می‌شود. این محله، محل سكونت تجار و بازرگانان بوده است. اقلیت‌های یهودی و آشوری نیز در این محله زندگی می‌كردند. آثار عبادتگاه آنها شامل كنیسه بزرگ و كوچك و كلیسا در محله مورد نظر، موجود است كه تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی قرار دارد. ویژگی خاص این محله نسبت به سایر محله‌های قدیمی شهر، خانه‌های کاهگلی آن است که با ارتفاع زیاد ساخته شده‌اند. خانه‌های کاهگلی با قامتی بلندبا در‌های بزرگ در کوچه‌های باریک که به هم فشرده شده‌اند جلوه­ای ویژه در بین سایر بافت‌های قدیمی شهر به آن داده است.

از بناهای تاریخی مذهبی در این محله می‌توان به کلیسای سنندج، کنیسه یهویان، مسجد ملا احمد قیامتی، مسجد رشید قلعه بیگی اشاره کرد.بازار سنندج، گرمابه اسلامی و برخی خانه‌های تاریخی همچون منزل احمدزاده، منزل سید یونسی، منزل مصری، منزل حلیمه خانم موسایی، منزل دکتر موثقی از دیگر بناهای تاریخی این محله است.بسیاری از بناهای تاریخی واقع در محله آغه زمان در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده‌اند و سالانه به منظور مرمت، حفظ و نگهداری آنها بودجه اختصاص داده می­شود.

این محله به دلیل معابر تنگ و دسترسی مشکل یکی از مساله‌دارترین قسمت‌های شهر است. با تطبیق محدوده محلات قدیم و سنتی شهر سنندج با نقشه تقسیمات رسمی شهر سنندج و نواحی و محلات آنها، محله آغه زمان با مساحتی بالغ بر ۲۱۵۴۴۰ متر مربع، جزیی از محله ۷ در ناحیه ۴ از منطقه ۱ شهر سنندج به شمار می‌رود.

محله چهارباغ

این محله در شمال شرقی بافت قدیم قرار دارد و از شمال و شرق به بافت جدید شهر، از جنوب به محدوده بازار و محله آقازمان و از غرب نیز به محلات سرتپوله و جورآباد پایین محدود می‌شود. این محله نسبت به سایر محلات بافت قدیم جدیدتر است و حدود ۱۸۰ سال قدمت دارد. دلیل نامگذاری آن وجود درختان و فضای سبز زیبایی بوده که قبل از ساخت‌وساز ساختمان‌ها در محله و در زمان خسروخان اردلان در سال ۱۱۹۷ ه.ق با تقلید از الگوی شهرسازی اصفهان و به شکل چهار خیابان به صورت چهارباغ در آن احداث شده است. از عناصر با ارزش و شاخص‌های برجسته معماری در این محله اثری نیست. اما از مشخصه‌های این محله می‌توان به تكیه، مسجد، حمام، مقبره و زیارتگاه شیخ عبدا…كوسه و گورستان تایله اشاره كرد. ارتباط محله با محلات دیگر و سایر قسمت‌های شهر از طریق خیابان‌های اطراف و گذرهای درون محله‌ای با بافت شطرنجی انجام می‌شود و مرکز محله به صورت میدانچه‌ای ناشی از تقاطع محورهای اصلی شکل گرفته است. که با احداث خیابان چهارباغ از اهمیت آن کاسته شده است. به دلیل نزدیکی محله به بازار، ساکنان محله بیشتر احتیاجات خود را از بازار تامین می‌کنند. محله چهارباغ با مساحتی بالغ بر ۱۵۶۹۷۰ متر مربع، جزیی از محله ۵ در ناحیه ۴ از منطقه ۱ شهر سنندج بشمار می‌رود.

محله جورآباد بالا

محله جورآباد به دو قسمت بالا و پایین تقسیم می‌شود. محله جور آباد بالا از شمال به بافت‌های جدید شهر، از جنوب به محله قلعه چوارلان و خیابان ۱۷ شهریور و از شرق به خیابان شهدا و محله جورآباد پایین محدود است. این محله از لحاظ قدمت همپایه محلات قطارچیان و قلعه چوارلان بوده و در گذشته نه چندان دور به دلیل آن كه ضلع شمالی محله در حاشیه شهر قرار داشته، توسط مهاجرین روستایی، شكل گرفته و به همین دلیل آثار معماری با ارزشی در محدوده آن ایجاد نشده است.

مهمترین عناصر محله جورآباد بالا، عبارتند از مسجد حضرت فاطمه(ع)، مسجد امین، گرمابه جور آباد، گورستان و تكیه و خانقاه. ارتباط این محله از طریق گذر اصلی انجام می‌گیرد به نحوی كه عبور و مرور مردم از طریق این گذر به خیابان شهدا و از آنجا با سایر محلات و مراكز اصلی شهر صورت می‌گیرد. این محله به دلیل واقع شدن بر روی شیب تند، دارای بافت فشرده و متراكم است و از نظر كیفیت ابنیه در سطح پایین قرار دارد. مركز محله به صورت خطی در كنار گذر اصلی شكل گرفته است كه نیازهای ساكنین محله را زیر پوشش خدمات خود درآورده است. مهم‌ترین عناصر محله كه به مركز محله هویت بخشیده‌اند، عبارتند از مسجد، گرمابه، شیرینی پزی، خیاطی، سبزی و میوه فروشی، نانوایی، كفاشی، لحاف دوزی، بقالی و قصابی كه در ارتباط فضایی با همدیگر در گذر اصلی استقرار یافته‌اند.

جور آباد پایین

این محله از شمال به بخشی از محله چهار باغ و قسمت‌های نوساز شهر، از جنوب به محله سرتپوله، از شرق به خیابان طالقانی و محله چهار باغ و از غرب به محله جورآباد بالا و خیابان شهدا محدود شده است. عناصر عمده و شاخصی كه دارای ارزش و هویت تاریخی هستند، در محله جور آباد پایین عبارتند از مسجد و مكتب خانه ملا اسماعیل پیوندی، حمام حاج عبدالحسین و بازارچه و گذر محله.

محورهای اصلی محله جورآباد پایین توسط خیابان‌های شهدا و طالقانی و صلاح الدین ایوبی احاطه شده‌اند كه به عنوان خیابان‌های درجه یك كلیه ترافیك محله را جذب کرده و ارتباط با سایر محلات و بازار را برقرار می‌سازند. مركز محله جورآباد پایین در محل تلاقی گذرها و محورهای اصلی در محلی شكل گرفته كه تبلور كالبدی آن به صورت یك میدانچه است. این مركز با داشتن تمام عناصر مورد نیاز یك مركز، شعاع عملكرد آن سراسر محله را تحت پوشش خود قرار داده است و در حال حاضر نیز به عنوان یك مركز فعال، نقش و عملكرد ارتباطات فرهنگی و اجتماعی خود را داراست.