فراموش می‌کنیم که برای چه آفریده شده‌ایم

گروه دین و اندیشه: حجت الاسلام دکتر سوزنچی از اساتید دانشگاه، هر روز یک آیه قرآن را با ترجمه و چند حدیث تفسیری و چند نکته در تدبر آن آیه منتشر می کند. بولتن نیوز نیز در راستای ترویج چنین اقدامات ارزشی این سلسله مطالب را به صورت روزانه منتشر خواهد کرد.

به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب روز 1 مرداد به آیه 56 سوره ذاریات پرداخته شده و در آن آمده است:

وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ

سوره ذاريات (51) آیه 56            

ترجمه
و جن و انس را نیافریدم مگر برای اینکه بپرستندم.

نکات ترجمه‌ای و نحوی

ماده «عبد» دلالت بر رام و ذلیل بودن می‌کند؛ و لذا [در قدیم که غلطتک و آسفالت نبوده] به جاده‌ای که سنگی در آن نباشد و بر اثر کثرت عبور و مرور هموار شده باشد، راه «معَبَّد» گفته می‌شد. برخی از اهل لغت توضیح داده‌اند که استعمال این ماده در مورد بندگان خدا و برده‌های بشر تفاوت مهمی دارد [در فارسی هم ما دو تعبیر بنده و برده داریم]؛ وقتی در مورد «بردگان بشری» به کار می‌رود، در زبان عربی، فعلی از آن مشتق نشده است؛ و اگر فعلی بخواهد بیاید، بر وزن «عَبُدَ» خواهد بود که به معنای «برده شد، به بردگی‌اش ‌اقرار کرد» می‌شود؛ اما وزن «عَبَدَ» به معنای پرستش به کار می‌رود که در رابطه انسان و خدا [یا هر پرستش دیگری] مطرح می‌شود؛ لذا در مورد برده‌ها گفته نمی‌شود که «فلانٌ عَبَدَ مولاه؛ فلانی اربابش را پرستید!» البته در مورد رابطه بین انسانها، تعبیر «تعبَّد فلانٌ فلاناً؛ فلانی با فلانی (که آزاد است) مانند برده رفتار کرد» یا « أعْبَدَ فلانٌ فلاناً؛ فلانی فلانی را به بردگی گرفت» به کار می‌رود (کتاب العین2/ 48؛ معجم المقاييس اللغة4/ 206) در مجموع، عبودیت را به معنای تسلیم بودن و نهایت خضوع، که منجر به اطاعت می‌شود، دانسته‌اند (المصباح المنير‏2/ 389؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم8/ 13) و کاربرد کلمه عبادت را بر دو قسم دانسته‌اند: «تسخیری [تکوینی]» که در مورد همه موجدات صدق می‌کند و همه بنده خدایند؛ و «اختیاری» (مفردات/542؛ التحقيق8/ 13)



حرف کسره در «لِيَعْبُدُونِ» جانشین ضمیر «ی» می‌باشد. («ی» ضمیر متکلم وحده متصل، معادل «م» در فارسی است؛ و برای رعایت این متصل بودنش، در ترجمه، به جای «مرا بپرستند» به صورت «بپرستندم» نوشته شد)

علامه طباطبایی معتقد است که «الـ» در «الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ» اصطلاحا «الـ» جنس است، نه «الـ» استغراق. (الميزان18/ 387) تفاوتشان در این است که در اولی، «جنسِ انسان و جن» مورد نظر بوده، یعنی هدف خدا از خلقت نوع بشر و نوع جن، چنین بوده است؛ اما در دومی، «تک‌تک افراد» مورد نظرند.
علامه بدین جهت این سخن را مطرح کرده که پاسخ به این شبهه دهند که «اگر هدف خلقت تمام جن و انس عبودیت بوده، چرا برخی استکبار می‌ورزند؟»
یک پاسخ ایشان این است که اینجا در مورد جن و انس عبودیت تشریعی مدنظر است؛
پاسخ دوم ایشان این است که چون «الـ» جنس است، نه «الـ» استغراق؛ پس در مقام بیان غایت آفرینش آنها و استعدادی که در آنها نهفته شده می‌باشد، نه غایتی که حتما خودشان حاصل می‌کنند؛ مانند اینکه بگوییم هدف از آفریدن دانه سیب، این است که درخت سیب شود؛ که ولو برخی دانه‌های سیب فاسد شوند، این هدف زیر سوال نمی‌رود.

حدیث

1) امام حسین ع بر اصحابشان وارد شدند و فرمودند:ای مردم! قطعا خداوند - جل ذکره – بندگان را میافرید مگر برای اینکه او را بشناسند؛ پس هنگامی که او را شناختند، او را می‌پرستند؛ و هنگامی که او را پرستیدند، با پرستش او از بندگی غیر او احساس بی‌نیازی می‌کنند.
شخصی گفت:یَا ابن رسول الله!  پدر و مادرم فدایت! معرفت خدا چگونه است؟
فرمود: اینه مردم هر زمانی، امامی را که اطاعتشان بر ایشان واجب است، را بشناسند.

[توضیح: اگر مردم امامی را که خدا معین کرده، از این جهت که خدا او را معین کرده، بشناسند و آنگاه به همین جهت، از او اطاعت کنند، چون او از جانب خداست و فقط دستورات خدا را بدانها ابلاغ می‌کند، آنها حقیقتا خدا را عبادت و اطاعت کرده‌اند]

علل الشرائع، ج‏1، ص9

حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ عَطَاءٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
خَرَجَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ ع عَلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِيَعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَةِ مَنْ سِوَاهُ.
فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي فَمَا مَعْرِفَةُ اللَّهِ؟
قَالَ مَعْرِفَةُ أَهْلِ كُلِّ زَمَانٍ إِمَامَهُمُ الَّذِي يَجِبُ عَلَيْهِمْ طَاعَتُهُ.

2) از امام صادق ع سوال شد: چرا خداوند مخلوقات را آفرید؟
فرمود: بیقین خداوند تبارک و تعالی، مخلوقات را بیهوده نیافریده و آنها را به حال خود رها نکرده؛ بلکه آنها را آفرید تا قدرت خویش آشکار کند و آنها را به طاعت خویش وادارد تا به خاطر آن مستوجب رضوان او شوند؛ و آنها را نیافرید که بخواهد از آنها سودی ببرد یا با آنها ضرری را دفع کند؛ بلکه آنها را آفرید تا بدانها سودی رساند و آنها را به نعیم ابدی برساند.
[من نکردم خلق تا سودی کنم
بلکه تا بر بندگان جودی کنم]

علل الشرائع، ج‏1، ص9

 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِيزِ بْنُ يَحْيَى الْجَلُودِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ زَكَرِيَّا الْجَوْهَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ:
سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع فَقُلْتُ لَهُ لِمَ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ
فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَخْلُقْ خَلْقَهُ عَبَثاً وَ لَمْ يَتْرُكْهُمْ سُدًى بَلْ خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ قُدْرَتِهِ وَ لِيُكَلِّفَهُمْ طَاعَتَهُ فَيَسْتَوْجِبُوا بِذَلِكَ رِضْوَانَهُ وَ مَا خَلَقَهُمْ لِيَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَةً وَ لَا لِيَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّةً بَلْ خَلَقَهُمْ لِيَنْفَعَهُمْ وَ يُوصِلَهُمْ إِلَى نَعِيمِ الْأَبَدِ.

3) حسن بن علی الوشاء (از اصحاب امام رضاع) از شخصی، از یکی از امامان روایت کرده است:
هیچ روزی نیست مگر اینکه فرشته‌ای از مشرق بانگ برمی‌آورد که«اگر خلایق می‌دانستند که برای چه آفریده شده‌اند...» آنگاه فرشته‌ای از مغرب پاسخش می‌دهد «حتما برای آنچه آفریده شدند کار می‌کردند.»

علل الشرائع، ج‏1، ص12

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ بَعْضِهِمْ قَالَ: مَا مِنْ يَوْمٍ إِلَّا وَ مَلَكٌ يُنَادِي‏ مِنَ الْمَشْرِقِ لَوْ يَعْلَمُ الْخَلْقُ لِمَا ذَا خُلِقُوا قَالَ فَيُجِيبُهُ مَلَكٌ آخَرُ مِنَ الْمَغْرِبِ لَعَمِلُوا لِمَا خُلِقُوا.


حضرت علی ع هم در نهج‌البلاغه، در خطبه غراء (خطبه 83) می‌فرماید:«فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ جِهَةَ مَا خَلَقَكُمْ لَهُ»
ای بندگان خدا تقوای الهی در پیش گیرید در جهت آنچه که شما را برای آن آفرید.

و امام سجاد ع هم در دعای بیستم صحیفه سجادیه از خدا می‌خواهد :
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اكْفِنِي مَا يَشْغَلُنِي الِاهْتِمَامُ بِهِ، وَ اسْتَعْمِلْنِي بِمَا تَسْأَلُنِي غَداً عَنْهُ، وَ اسْتَفْرِغْ أَيَّامِي فِيمَا خَلَقْتَنِي لَهُ» خداوندا بر محمد و آل محمد درود فرست و در مورد آنچه اهتمام بدان مرا به خود مشغول ساخته کفایتم کن، و مرا به کاری بگمار که فردا از من سوال خواهی کرد، و ایام [زندگی‌]م را برای آنچه که مرا برای آن آفریدی، فارغ‌البال ساز.

تدبر

1   «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»: پرستیدن، وضعیتی است که دربرگیرنده تمامی همّ و غم‌های انسان می‌شود. وقتی انسان چیزی را می‌پرستد، کاملا تسلیم و خاضع در برابر اوست و جلب رضایت او را بر همه چیز ترجیح می‌دهد. (به همین جهات است که تعابیر پول‌پرستی، شهوت‌پرستی و ... مطرح می‌شود.)
جمله به صورت «حصر» است؛ یعنی خداوند ما را برای پرستیدن خود آفریده و جز برای این نیافریده است. چرا؟
چون او حقیقت محض است و هیچ چیزی جز حقیقت، ارزش آن را ندارد که انسان کاملا در برابرش تسلیم شود. اگر کسی تسلیم حقیقت نشود، فقط خود را فریب داده است.
پس، اگر خدا را درست بشناسیم، می‌فهمیم، هدفی که برای آفرینش ما مطرح کرده، تنها و تنها «فلسفه زندگی»‌ای است که زندگی ما را به مطلوب حقیقی خود می‌رساند.
برای فهم بهتر آن خوب است به مفهوم مخالفش دقت کنیم. اگر کسی مساله فلسفه زندگی به طور جدی برایش مطرح شود و به پاسخ مناسبی نرسد، به پوچی (نهیلیسم) خواهد رسید و کسی که به پوچی برسد، دیگر «زندگی»‌برایش ارزشی ندارد لذا بهترین گزینه برایش خودکشی است. اما در تمام عالم در میان تمام کسانی که خودکشی کرده‌اند یک نفر نمی‌یابید که «بندگی خدا را تجربه کرده باشد.»
شاید به همین جهت است که با اینکه رسالت پیامبر اکرم ص رسالت جهانی و تا پایان تاریخ بوده است؛ اما وصف بنده بودن، برای او قبل از وصف رسول بودنش مطرح می‌شود: «أشهد أن محمداً عبده و رسوله».

2  «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»: در کلمات بسیاری از بزرگان معرفت، گفته شده که در روایت آمده است «لیعبدونِ ای لیعرفونِ» («تا بپرستندم» یعنی «تا بشناسندم»). در تفحصی که انجام شد، چنین عبارتی در روایات پیدا نشد، هرچند حدیث 1 همین مضمون را می‌رساند.
اما چرا پرستیدن همان شناختن معرفی شده است؟
الف. زیرا تا شناختن رخ ندهد پرستیدن بی‌معنی است. (حدیث1) انسان چیزی را می‌تواند بپرستد، که او را بشناسد.
ب. اگر موضوع پرستش خداست، خدا حقیقت محض است؛ و مهمترین مواجهه‌ای که با حقیقت محض می‌توان داشت، شناختن اوست.
ج. خود «پرستش» یعنی تسلیم محض بودن؛ و انسان موجود عاقل است؛ و انسان عاقل تسلیم هیچ چیزی نمی‌شود، مگر تسلیم حقیقت؛ و تسلیم حقیقت شدن هم معنایی ندارد مگر شناخت آن بدون هیچ گونه تعصب و خطا؛ پس هرکس، بی‌تعصب و با پرهیز از خطا، در مسیر شناخت خدا (که حقیقت محض است) گام بردارد، در مسیر عبودیت او گام برمی‌دارد. شاید به همین جهت است که برترین انسانها در مسیر عبودیت خدا را «عارف» و راه آنها را «عرفان» می‌خوانند؛ و شاید به همین جهت است که در بسیاری از روایات، ارزش تمامی عبادات در میزان معرفتی که شخص به آن عبادت دارد، معرفی می‌شود.

3  «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»: ما غالبا فراموش می‌کنیم که برای چه آفریده شده‌ایم. اگر به غایت حقیقی خود توجه کنیم درخواهیم یافت که تنها کارهایی ارزش انجام دادن دارند که ما را در رسیدن به مقصدمان کمک کنند (حدیث3)؛ و تمام تلاش شیطان این است که ما را از این مقصد غافل کند.

کسی که این حقیقت را بفهمد، متوجه می‌شود که در دنیا کاری جز عبودیت ندارد. هرکار دیگری ارزش خود را از نسبتی که با این کار برقرار می‌کند به دست می‌آورد. این همان منطقی است که می‌گوید ما مامور به تکلیفیم، نه به نتیجه:

«تأخیر در رسیدن به همه اهداف دلیل نمی‌شود که ما از اصول خود عدول کنیم. همه ما مأمور به ادای تکلیف و وظیفه‌ایم نه مأمور به نتیجه. اگر همه انبیا و معصومین - علیهم السلام - در زمان و مکان خود مکلف به نتیجه بودند، هرگز نمی‌بایست از فضای‌ بیشتر از توانایی عمل خود فراتر بروند و سخن بگویند و از اهداف کلی و بلند مدتی که هرگز در حیات ظاهری آنان جامه عمل نپوشیده است ذکری به میان آورند. در حالی که به لطف خداوند بزرگ، ملت ما توانسته است در اکثر زمینه‌هایی که شعار داده است به موفقیت نایل شود. ما شعار سرنگونی رژیم شاه را در عمل نظاره کرده‌ایم، ما شعار آزادی و استقلال را به عمل خود زینت بخشیده‌ایم، ما شعار «مرگ بر امریکا» را در عمل جوانان پرشور و قهرمان و مسلمان در تسخیر لانه فساد و جاسوسی امریکا تماشا کرده‌ایم، ما همه شعارهایمان را با عمل محک زده‌ایم. البته معترفیم که در مسیر عمل، موانع زیادی به وجود آمده است که مجبور شده‌ایم روشها و تاکتیکها را عوض نماییم...» (صحیفه امام خمینی، ج21، ص284-285)
http://farsi.rouhollah.ir/library/sahifeh?volume=21&page=284

4  فرمود «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ» و نفرمود «لِأنْ إیای یعبدون: تا فقط مرا بپرستند»؛ و حتی نفرمود «لیعبدوا إیای: تا بپرستند من را»؛ و حتی نفرمود «لیعبدونی»؛ بلکه آن را به صورت «لیعبدونِ» آورد که هنگام وقف، حتی همین کسره‌ هم خوانده نمی‌شود. ظاهرا این نشان می‌دهد که محور آیه «پرستش خدا»ست، اما تاکید اصلی در این آیه، بر مساله «پرستش» است تا بر مساله «خدا» (بویژه که در آیه بعد هم بر اینکه مساله اصلی شما «کسب روزی» نباید باشد، تاکید کرده است، نه براینکه مساله شما «غیر خدا» نباشد).
اگر این برداشت درست باشد، آنگاه درباره چرایی آن می‌توان گفت بدین جهت که اگر در افق هدف زندگی، مساله «پرستش» برای انسان جدی شود، خود به خود گزینه دیگری جز خدا قابل طرح نیست. کسانی که بت‌پرست یا پول‌پرست یا شهوت‌پرست یا ... شده‌اند، شاید مهمترین مشکلشان این بوده که به مساله پرستش فکر نکرده‌اند؛ و از آنجا که انسان اساسا موجودی آفریده شده که اهل پرستش است، وقتی که مساله پرستش را جدی نمی‌گیرد، ناخودآگاه چیزهایی را می‌پرستد که اگر اندکی درباره‌شان تامل کند، خودش درمی‌یابد که آنها ارزش پرستیدن (یعنی ارزش اینکه انسان کاملا تسلیم آنها باشد و خود را وقف آنها کند) ندارند.
پس در بحث از فلسفه خلقت و هدف زندگی، شاید لازم باشد قبل از اینکه حتی درباره خدا صحبت کنیم، درباره اینکه هدف زندگی هرچه باشد، ایجاد نوعی بندگی و پرستش در آدمی می‌کند، باید بحث کنیم؛ که انسانها بدانند هرکاری بکنند بالاخره نوعی پرستش را برگزیده‌اند، حال این معبود، خدا باشد، یا پول، یا هوای نفس، یا ... .

دو نکته تخصصی:

الف. اگر مبنای فوق درست فهمیده باشد، معلوم می‌گردد «لیبرالیسم» (که هدف نهایی و درواقع معبود نهاییِ انسان را «آزادی» معرفی می‌کند) چه تئوری بی‌اساس و سودای خامی است و مصداق آیه 43 سوره فرقان و آیه 23 سوره جاثیه است.

ب. درباره مهمترین معیار برای فعل اخلاقی، فلاسفه مختلف شرق و غرب، معیارهای مختلفی مطرح کرده‌اند مانند محبت، دیگرخواهی، ابتنای بر وجدان، قدرت، و ... که بر هریک انتقاداتی وارد است. تنها شهید مطهری است که در کتاب «فلسفه اخلاق» مدعی شده که تنها معیاری که بی‌نقص است، و واقعا می‌تواند محک هر فعل اخلاقی قرار گیرد، «پرستش» است؛ اما متاسفانه توفیق شرح و مستدل کردن مراد خود را نداشته‌اند. شاید نگاه ایشان به نکته فوق بوده است.

5   «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»: با توجه به اینکه خداوند همه موجودات را «عبد» آفریده (مریم/93)، چرا فقط درباره [فلسفه] خلقت جن و انس این تعبیر را به کار برد؟
الف. شاید بدین جهت که اینها تنها موجوداتی هستند که اختیار (به معنای امکان انتخاب راه درست و بیراهه) دارند و با آنها می‌توان درباره مقصدشان سخن گفت و از آنها خواست که مقصد صحیح را انتخاب کنند. اینها هستند که ممکن است مشغولیت اصلی‌شان را به جای عبودیت خدا، امور دیگری (مانند دنبال روزی رفتن، که در آیه بعد تذکر داده) قرار دهند.
ب. شاید چون به مقصد رسیدن کل موجودات، تابع به مقصد رسیدن جن و انس است. اگر موجودی که خلیفه‌الله است و همه موجودات به خاطر او آفریده شده‌اند، به مقصد خود برسد، همه موجودات به مقصد خود رسیده‌اند.
ج. شاید ...