روایتی تاریخی از تولد « مس سرچشمه »

گروه اقتصاد: ایـران از لحاظ ذخایـر معدنـی مس، بـر روی کـمربند جـهانـی ایـن فلـز قرار گرفته است که در راستای مـحور شـمـال ‌غرب‌-‌ جنوب شـرق کشور امتداد دارد. درست يك سال پس از مرگ ناصرالدین‌شاه قاجار در سال 1276 يك كارشناس آلماني به نام A.F.Stahl، در جريان احداث خط تلگراف منطقه سيرجان به رفسنجان، از سرچشمه مي‌گذرد و در يادداشت‌هاي خود اشاراتي به وجود معدن مس سرچشمه مي‌كند. بعدها در سال‌هاي 1319 تا 1321 George Ladam نيز وجود معدن مس سرچشمه را در گزارش‌هاي خود تایید مي‌كند. 

به گزارش بولتن نیوز، عين السلطنه نيز در كتاب خود با عنوان روزنامه خاطرات عین‌السلطنه به معدن مس كرمان اشاره مي‌كند و می‌نویسد: «در باب معدن مس كرمان هم بين انگليس و ايران مذاكرات مطول است. آنجا را هم ميل دارند ببرند. چند ماه است مواجب اداره ژاندارمرى نرسيده در تهيه گرو هستند.» 

ولي عملاً كار جدي بر روي معدن و انجام فعاليت‌هاي اكتشافي در سرچشمه از دوره پهلوي آغاز مي‌شود. يكي از دلايل اين امر رويكرد رضاشاه مبني بر ارسال تعدادي از دانشجويان به فرنگ براي تحصيل در رشته‌های مهندسي بود. در بین اين رشته‌ها تعداد محصلانی که در رشته معدن تحصیل کردند از همه بیشتر بود و این نشانه‌اي از علاقه وافر رضاشاه به توسعه معادن بود. مهندس رضا نيازمند نخستين مديرعامل شركت ملي صنايع مس ايران يكي از دلايل اين امر را جداي از نگاه ويژه رضا‌شاه به معدن، انعقاد قرارداد خرید یک کارخانه ذوب‌آهن 15 هزار تنی با آلمان مي‌داند. 

پس از نخستين گزارش‌ها در خصوص معدن مس سرچشمه در سال 1276 عملاً در سال 1328 شمسي مهندس علي انتظام پس از پي بردن به ذخيره قابل ‌توجه معدن، معدن مس سرچشمه را با عنوان شركت موراسبان ثبت مي‌كند. ولي تا 18 سال بعد يعني 1346 عملاً هیچ‌گونه اقدام فني در ارتباط با اكتشاف اين معدن صورت نمي‌گيرد. 

در اين سال برادران رضايي به‌ویژه محمود، كه در رشته فلزات کار می‌کردند و تخصص زيادي در حوزه معادن داشتند با مشاركت شركت سلكشن تراست شركت سهامي صنايع مس كرمان K.CL را تاسیس و حفاري معدن مس سرچشمه را آغاز می‌کنند. 

دليل انعقاد اين قرارداد اين بود كه برادران رضايي می‌بایست از ميزان ذخاير مس سرچشمه اطلاع دقيق پيدا می‌کردند و اين امر از طریق چاه‌های گمانه‌زنی امكان‌پذير می‌شد. چون وسایل گمانه‌زنی و دانش فني این نوع اکتشاف در ایران موجود نبود. بر اساس اين قرارداد سلکشن تراست به ایران می‌آمد و اکتشافات مس را انجام می‌داد و در صورت امکان، سنگ مس صادر می‌شد و منافع به نسبت 30 درصد سلکشن تراست و 70 درصد شرکت برادران رضایی تقسیم می‌شد. بنابراين پس از حدود 70 سال كار فني و علمي بر روي معدن مس سرچشمه آغاز می‌شود و شرکت صنایع مس کرمان شروع به فعالیت می‌کند.

پس از پیشرفت کافی در اکتشافات، شرکت سلکشن تراست ذخيره مس معدن را در حدود 400 میلیون تن سنگ مس از نوع پروفیری با عیار متوسط یک درصد؛ یعنی چهار میلیون تن مس خالص اعلام مي‌كند. پس از كشف اين ميزان از ذخاير مس، سلكشن تراست به برادران رضايي اعلام می‌کند كه سرمايه لازم براي انجام اقدامات فني و عملي بسيار بالاست و اين شرکت قادر به تامین آن نیست و باید از بانک‌ها وام بگیرد. همزمان با شكست و ناكامي سلكشن تراست در اخذ وام از بانك‌هاي خارجي و همچنين به ثبت رساندن معدن مس سرچشمه به‌عنوان ميراث ملي از سوي شوراي اقتصاد در آذر‌ماه سال 1350 شمسي، محمدرضا پهلوي دستور خريداري سهام شركت سلكشن تراست و برادران رضايي و اداره معدن توسط دولت را صادر مي‌كند. ملي شدن صنعت مس و تشكيل شركت سهامي معادن مس سرچشمه در اسفندماه 1350 را می‌توان از اتفاقات مهم در پيشرفت صنعت مس كشور دانست. 

در سال 1351 مهندس نيازمند به‌عنوان اولين مديرعامل شركت معادن مس سرچشمه انتخاب شد. نيازمند دراین‌باره می‌نویسد: «پس ‌از اینکه فرمان من به سمت رئیس هیات ‌مدیره و مدیرعامل مس سرچشمه صادر شد، من اساسنامه شرکت مس سرچشمه را تهیه کردم و این اساسنامه توسط مجلس شورای ملی و مجلس سنا تصویب شد. در اساسنامه شرکت مس نوشته‌ شده بود که وزیر اقتصاد، وزیر کار و امور اجتماعی، وزیر دارایی، مدیرعامل سازمان برنامه و رئیس کل بانک مرکزی ایران از طرف دولت، اعضای مجمع عمومی شرکت مس سرچشمه باشند.»

طي نيمه اول همان سال قراردادی به‌منظور همكاري بين شركت معادن مس سرچشمه و شركت آمريكايي آناكاندا كه به علت ملي شدن صنايع مس شيلي از آن كشور اخراج شده بود منعقد شد. اين قرارداد زمينه را براي راه‌اندازي مجتمع مس سرچشمه مهيا كرد. يك سال بعد در سال 1352 شركت پارسونز جوردن به‌عنوان پيمانكار ساخت كارخانجات مجتمع مس سرچشمه انتخاب شد و عمليات اجرايي ساخت كارخانجات مس سرچشمه كليد خورد. سه سال بعد در 20 تیرماه 1355 قانون تاسیس شركت ملي صنايع مس ايران تصويب مي‌شود و شركت‌ سهامي معادن مس سرچشمه به شركت ملي صنايع مس ايران تغيير نام مي‌دهد. در قانون تاسیس اين شركت كليه فعاليت‌هاي معادن مس كشور اعم از اكتشافات، بهره‌برداري، توليد محصولات پرعيار سنگ‌مس، ذوب‌، پالايش و صنايع جنبي و توليد محصولات فرعي مس و همچنين توزيع، فروش داخلي و صادرات مس از اهم وظايف قانوني شركت ملي صنايع مس ايران است. 

عمليات اجرايي ساخت و نصب تجهيزات در سرچشمه در سال 1352 شروع شد و تا پاييز 1357 بيش از 95 درصد از عمليات اجرايي نصب دستگاه‌ها و كارهاي اجرايي و زير‌بنايي سرچشمه از قبيل به اتمام ‌رسيدن خانه‌سازی، تامین آب مورد نیاز معدن توسط 150 چاه عمیق در 60 کیلومتری غرب معدن، احداث سد دریاچه رسوبات، استخراج از معدن، احداث کارخانه تغلیظ و کارخانه ذوب به پايان رسيده بود. پس از چهار سال تلاش و افتتاح معدن سرانجام مهندس نيازمند به دليل بيماري استعفاي خود را تقديم شاه می‌کند و تقي توكلي را به‌عنوان جانشين خود معرفي می‌کند. دوره مديرعاملي تقي توكلي به دليل پيروزي انقلاب اسلامي دوره بسيار كوتاهي بود.

منبع:اقتصاد نیوز