هوای خاک را داشته باشیم

کره ی زیست آدمی، کره زمین است! انسان روی  این "کره ی خاکی"  زندگی می کند و به همین خاطر خاک به عنوان بستر زندگی انسان از مهم ترین فاکتورهای بقای بشر است. انسان که همه چیزش در گرو همین کره خاکی ست، در برابر طبیعت مسئول است و باید تعهد داشته باشد  از هرگونه بی توجهی نسبت به محیطی که در آن زندگی می کند بپرهیزد. چرا که بی توجهی بحران محیط زیست را تشدید می کند. عناصر اصلی محیط زیست "آب، خاک و هوا" هستند. که سلامتی انسان ها بستگی مستقیم به آن ها دارد.

این روزها رسانه ها بسیار به مسئله آلودگی هوا می پردازند و بحث استفاده از وسایل نقلیه عمومی، اجتناب از خودروهای تک سرنشین، رسیدگی و بررسی آلاینده های هوا و... بسیار داغ است. شعار "هوای هوا را داشته باشیم" همه جا به گوش می خورد. این ها مباحث مهمی هستند که به مدد رسانه، حتی در شهرهای کوچک مورد توجه مردم و مسولین قرار گرفته اند و این توجه باعث شده بیشتر افراد این روزها به اهمیت پاکیزگی هوا پی برده اند. اما متاسفانه در این بررسی ها مشکل آلودگی خاک در عین کلیدی بودن، در حاشیه قرار گرفته و  کمتر به آن پرداخته شده است. حقیقت این است که اگر خاک سالمی وجود نداشته باشد، تمدنی شکل نمی گیرد و اگر جایی به واسطه خاک حاصلخیز و آب سالم که لازم و ملزوم هستند، تمدنی شکل گرفته باشد، پایدار نمی ماند. در ضمن این که سلامت چرخه ی اکوسیستم طبیعی و به طبع آن ادامه حیات روی کره زمین، به سلامت و عدم آلودگی سه عنصر اصلی طبیعت "آب، خاک، هوا"  کاملا وابسته است. و باید توجه داشت در چرخه ی اکوسیستم از بین بردن آلودگی هوا به مراتب آسان تر از اصلاح آلودگی آب و آن هم ساده تر از پاک سازی خاک از آلودگی هاست.

منظور از اکوسیستم مجموعه جانداران یک محیط به همراه کلیه عوامل و تشکیل دهنده‌های آن محیط است. موجودات زنده در هر محیط طبیعی شامل همه ی جانداران اعم از گیاهان، جانوران، انسان ها، حتی موجودات میکروسکوپی می شود که در یک سیستم طبیعی حیات همه این ها به هم وابسته است.

خاک به عنوان یک منبع تقریبا تجدید نشدنی، و حقیقتی که تامین کننده  90% تغذیه جانداران جهان است و به عنوان عضوی از خانواده طبیعت که دیرتر از دیگر اعضا "آب و هوا" صدایش در می آید، به سرعت در خطر شدید نابودی قرار گرفته است. و به همین دلیل از دید کارشناسی، خاک موضوع مهم‌تری نسبت به آب و سایر منابع طبیعی است. كما اينكه رهبر معظم انقلاب در سخنان خود در 17اسفند 93 فرمودند: " قضيه خاك از قضيه آب مهم‌تر است. ما مشكل آب داريم و مشكل بزرگي است ليكن براي تهيه آب راه فراوان وجود دارد ولي براي تهيه خاك حاصلخيز اين راه ديگر وجود ندارد."

تمدن های باستانی با شسته شدن خاک های آن ها که زمانی عمیق و حاصلخیز بود و با به جای گذاشتن تپه های غیر حاصلخیز صخره ای دچار فرو پاشی شدند. با مشاهده ی تپه های بایر در هندوستان مرکزی و یا بخش های از یونان، لبنان و سوریه، تصور این امر مشکل است که زمانی در این مناطق جوامع کشاورزی دارای شکوفایی بودند.

تهدید فرسایش خاک، امروزه بسیار شوم تر از هر زمان دیگر در تاریخ می باشد. در نسل امروز، زارعین مجبور شده اند تولید محصولات غذایی را برای رفع نیازهای افزایش بی سابقه جمعیت، به بیش از دو برابر برسانند. در کشورهای کم درآمد نسبت جمعیت به اراضی زراعی قابل استفاده که از قبل نیز بسیار بالا بوده در حال افزایش است. در حالی که کشت و کار در اراضی حاصلخیز مسطح تمرکز یافته، و در تامین بیشتر غذای مورد نیاز کمک کرده است، بسیاری از ملت ها مجبورند که سطح اراضی زیر کشت خود را توسعه داده و به سوزاندن و جنگل تراشی در شیب های تند و شخم زدن مراتع اقدام کنند. فشار جمعیت همچنین سبب چرای بی رویه دام ها در مراتع و استخراج بیش از حد منابع چوب گردیده است. برخی مناطق هم سودجویانی که برای بد مستی های خود به تخریب غیر قانونی طبیعت می پردازند و متاسفانه برخورد سخت و جدی با آن ها نشده عامل تخریب شده اند. تمامی این فعالیت ها سبب تخریب و یا حذف پوشش گیاهی، و در معرض قرار گرفتن هر چه بیشتر خاک حساس زیرین این منطقه ها به فرسایش می شود. در نتیجه حاصل این چرخه شیطانی، تخریب یا تنزل کیفیت اراضی است، تخریب سبب کم شدن محصول، فقر انسانی، و کاهش پوشش گیاهی در روی خاک است، که به نوبه ی خود سبب فرسایش پرشتاب شده  خاک را از بین می برد و عده ی بیشتری از مردم نیازمند را به قطع اشجار، شخم و تخریب اراضی وادار می سازد.

تنزل توان تولید مزارع، جنگل ها و مراتع فقط بخشی از داستان تاسف بار فرسایش را بازگو می کند. ذرات خاک شسته شده و یا باد رفته از مناطق فرسایشی بعداً در جای دیگر مانند اراضی پست مجاور رودخانه ها و نهرها و یا در مخازن و لنگر گاه های پایین دست ترسیب خواهند یافت. خسارت زیست محیطی و اقتصادی در مناطقی که مواد خاکی فرسایش یافته در آن ترسیب می یابد، ممکن است به اندازه مناطق فرسایشی که خاک از آنها جدا شده است بوده و یا از آنها بیشتر باشد. مواد خاکی جابجا شده سبب بروز مسایل آلودگی آب و هوا شده و هزینه سنگین اقتصادی و اجتماعی را در جامعه به دنبال خواهد داشت. خوشبختانه دهه های اخیر شاهد پیشرفت های زیادی در فهم سازوکار فرسایش و ابداع روش های که می توانند به طور موثر و توجیه پذیر از جنبه اقتصادی هدر رفت خاک را در اکثر موارد مهار کنند، بوده ایم؛ اما این کارها کافی نبوده و روند فرسایش به سرعت ادامه دارد.

یکی از راهکارهای جلوگیریِ از بین رفتن خاک، حفاظت خاک است. حفاظت خاک نقطه مقابل تخریب خاک است. اینکه ما بدانیم چگونه خاک های کشور را حفاظت کنیم می توانیم از تخریب آنها جلوگیری کنیم. نکته مهم دیگر اینکه؛ خاک چیزی نیست که در عرض یک سال، ده سال و یا بیست سال فاسد شود و بگندد و بعد ما پی به فساد آن ببریم. همانطور که تشکیل آن تدریجی است، تخریب آن نیز تدریجی است. ولی در شرایط کنونی این یک تخریب فزاینده تدریجی است. گویای این صحبت آمارهای است که طبق براورد های آن فرسایش خاک در ایران 4 الی 5 برابر نرم جهانی است. پس باید کاری کرد...

سوره مبارک رعد آیه 4:
وَفِي الأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَى بِمَاء وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الأُكُلِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ
و در زمين قطعاتى است كنار هم و باغهايى از انگور و كشتزارها و درختان خرما چه از يك ريشه و چه از غير يك ريشه كه با يك آب سيراب مى‏گردند و [با اين همه] برخى از آنها را در ميوه [از حيث مزه و نوع و كيفيت] بر برخى ديگر برترى مى‏دهيم بى گمان در اين [امر نيز] براى مردمى كه تعقل مى‏كنند دلايل [روشنى] است

سال 2015  که سال جهانی خاک نام گرفته بود در حالی به پایان رسیده که در کشور ما جز چند گردهمایی که تغییر چشمگیری در مدیریت خاک های کشور نداشته، کار دیگری انجام نشده است. بحران محیط زیست به همه ی بشر و همه ی نسل ها ضرر می زند. سرعت از بین رفتن خاک در ایران به سالانه 2/5 میلیارد تن رسیده است این در حالی ست که بعضی کشورها سال هاست برای خرید یک متر مربع خاک مبالغ هنگفتی را می پردازند! از بین رفتن خاک برابر است با از بین رفتن خودکفایی یک کشور، این یعنی وابستگی یعنی خطری که در کمین است. باید توجه کنیم اهمیت حفط منابع خاکی کشور کمتر از اهمیت انرژی های فسیلی نیست.

 خاک یک منبع با ارزش و غیر قابل تعویض است که یک تامین کننده اصلی نیاز غذایی است.  ما چگونه می توانیم برای اطمینان از امنیت غذایی فعلی و آینده، روند تخریب خاک را کاهش دهیم؟  مردم، جامعه و رسانه ها چه کاری برای حفظ خاک می توانند انجام دهند؟ چگونه به خاک، این عامل تجدید نشدنی محیط زیست خود کمک کنیم؟ از رسانه ها تقاضا دارم  هوای خاک، را بیشتر از پیش داشته باشند.

نویسنده: آزاده رضایی کلانتری
دانشجوی دکتری مهندسی کشاورزی-علوم خاک