مهم ترین راهکار چالش پیش روی منابع آب کشاورزی

به گزارش بولتن نیوز، توسعه پایدار در هر کشور منوط به استفاده بهینه از منابع طبیعی آن کشور است. منابع آبی، جزو مهم ترین و استراتژیک ترین منابع طبیعی برای هر کشور محسوب می شوند. این در حالی است که پیش بینی کارشناسان نشان می دهد که یکی از اساسی ترین مشکلات جوامع بشری در آینده ای نزدیک، کمبود کمی و کیفی منابع آب در دسترس است.
ایران با میانگین بارندگی ۲۵۰ میلی متر در سال در مقایسه با میانگین ۸۶۰ میلی متری بارندگی جهانی در دسته بندی آب و هوایی جزو کشورهای خشک و نیمه خشک محسوب می شود که همین میزان بارندگی نیز از توزیع مناسب زمانی و مکانی برخوردار نمی باشد. به همین علت جهت تامین نیاز آبی محصولات کشاورزی، در اکثر مناطق ایران نیازمند آبیاری هستیم.
منابع آبی در دسترس برای آبیاری به دو بخش سطحی و زیرزمینی تقسیم می شوند که بخش سطحی آن حاصل از بارش های جوی بصورت برف و باران است که با احداث سد و ذخیره سازی آن در فصل بارندگی، می توان برای آبیاری زمین های کشاورزی از آن استفاده نمود. بخش دوم شامل آب هایی است که طی سالیان دراز به لایه های زیرین خاک نفوذ کرده و در درز و شکاف بستر های سنگی و یا در خلل و فرج بستر های آبرفتی ذخیره شده است. استفاده از بخش دوم منابع آب آبیاری در ایران از دیر باز به صورت قنات یا چشمه بوده است اما پس از روی کار آمدن موتور پمپ ها، استفاده از چاه به عنوان یک روش جدید جهت تامین آب آبیاری به طور قابل توجهی مورد استفاده قرار گرفت. با گسترش استفاده از چاه به عنوان منبع تامین آب کشاورزی و پمپاژ بی رویه و بدون مدیریت آب از آن ها، و همچنین در پی خشکسالی ها و کاهش نزولات جوی و در نتیجه عدم تغذیه مناسب، با منفی شدن بیلان آب دشت ها، رفته رفته این منابع به اتمام خواهد رسید.
براساس آمار اعلام شده، میانگین آب مصرفی سرانه جهان (صنعتی ، کشاورزی و آشامیدنی) در حدود ۵۸۰ مترمکعب برای هر نفر در سال است که این رقم در ایران حدود ۱۳۰۰ مترمکعب است و این امر بیانگر اتلاف منابع آب و اسراف بیش از حد منابع حیاتی می‌باشد. مقدار مصرف سرانه آب لوله کشی آشامیدنی در شهرهای ایران در حدود ۱۴۲ متر مکعب در سال است که از مصرف سرانه برخی کشورهای اروپایی پرآب همانند اتریش (۱۰۸ مترمکعب درسال) و بلژیک (۱۰۵ مترمکعب درسال) بیشتر است.
در طی ۱۵ سال گذشته حدود ۸۰ میلیارد متر مکعب و در ۷ سال گذشته حدود ۳۸ میلیارد متر مکعب از ذخائر آب زیرزمینی برداشت شده است که باید از ۵٫۷ میلیارد مترمکعب آب اضافه‌ای که سالانه از سفره آب زیرزمینی کشور برداشت می‌شود، جلوگیری نمائیم تا در بلند مدت، کسری ۱۱۰ میلیارد مترمکعبی مخزن آب زیرزمینی جبران شود.
با توجه به کاهش ۲۶ درصدی بارش های جوی در سال اخیر و قرارگرفتن ۳۱۷ دشت ایران در فهرست دشت های ممنوعه و بحرانی و اینکه ۶۳ درصد آ‌ب شرب کشور از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود (به نقل از حاج رسولی‌ها مدیرعامل شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب ایران) می توان گفت که اگر تدبیر ویژه ای در زمینه مصرف آب در بخش های مختلف مصرفی بخصوص در بخش کشاورزی که ۹۲ درصد مصرف منابع آب مربوط به آن است، صورت نگیرد، با مشکل جدی روبرو خواهیم شد.
یکی از موثرترین راهکارهای صرفه جویی آب در بخش کشاورزی افزایش راندمان آبیاری با استفاده از روش های نوین آبیاری همانند آبیاری بارانی و قطره ای است. فائو، راندمان آبیاری در ایران را ۳۳ درصد اعلام کرده است. در روش های نوین آبیاری، پتانسیل مناسبی برای افزایش راندمان در بخش کشاورزی وجود دارد. با این مضمون که هر ۱۰ درصد افزایش در راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی قریب به ۹ درصد در مصرف منابع آب کشور صرفه جویی خواهد نمود.
سامانه های نوین آبیاری در ابتدا نیازمند سرمایه گذاری هستند. اما فواید آن ها در طی دوره کوتاهی علاوه بر بازگرداندن هزینه های اولیه، منجر به افزایش عمکرد در واحد سطح تولیدی گشته و از اتلاف بی مورد منابع آب جلوگیری خواهد نمود.
ازجمله فواید سامانه های نوین آبیاری می توان به افزایش راندمان نسبت به روش های ستنی موجود، کاهش تلفات نفوذ عمقی و افزایش عملکرد در واحد سطح اشاره کرد. با استفاده از روش های نوین آبیاری و افزایش عملکرد در واحد سطح، می توان با مصرف آب کمتر، همان توناژ تولیدی را در سطح زیر کشت برابر، تولید نمود.
اجرای صحیح سامانه های نوین آبیاری برای کاهش آب مصرفی در بخش کشاوری، صرفا پایان راه نیست. بلکه نگهداری و نوسازی این سامانه ها نیز در طی زمان، و ارزیابی عملکرد آن ها، باید مورد توجه قرار گیرد.
با توجه به تلاش های مثبت دولت و وزارت جهاد کشاورزی، جهت گسترش سامانه های نوین آبیاری و مشکلات فراوان موجود در عملی کردن بیش از پیش این مهم، نیاز به افزایش نرخ توسعه این سامانه ها در کشور جهت حفظ منابع آب، خصوصا منابع آب زیرزمینی، بیش از پیش، احساس می گردد که انجام این کار مستلزم تامین سرمایه های لازم جهت سرمایه گذاری در این بخش است.
در راستای چشم انداز استراتژیک تامین امنیت غذایی کشور بهبود راندمان آبیاری و افزایش عملکرد در واحد سطح با استفاده از سامانه های نوین آبیاری اجتناب ناپذیر خواهد بود. کاهش مصرف آب با استفاده از روشهای نوین آبیاری تلاشی جهت حفاظت از منابع آب کشور خواهد بود و در توسعه پایدار بخش کشاورزی کشورمان تاثیر بسزیی خواهد داشت.

سید حامد واحدی
رئیس کمیسیون انرژی اتاق تهران