تمام «امیرکبیر»های تاریخ سینما

"مرگ حق است امّا به دست شما بسی مشکل!.. امّا شوق از میان شما رفتن، مرگ را آسان می‌کند"؛ این یکی از دیالوگ‌های معروف امیرکبیر است، هنگامی‌که «علی‌خان» و سایر عمّال حکومت برای اجرای فرمان شاه و قتل او به حمام فین کاشان رفتند و در بیستم دی ماه 1230 به قتل رساندند. این امیر اما امیر "سلطان صاحبقران" است؛ فیلمی از علی حاتمی و مثل همیشه با دیالوگ‌هایی پرمفهوم و حساب شده‌.

یکی از چهره‌هایی که همواره در حافظه‌ی جمعی مردم ایران باقی خواهد ماند "میرزا محمد تقی‌خان فراهانی" مشهور به امیرکبیر از صدر اعظم‌های ایران در دوران ناصرالدین شاه قاجار بود. به تصویر کشیدن شخصیت‌هایی که جنبه‌های دراماتیک زندگی‌‌اش او را به اسطوره تبدیل کرده؛ در قالب سریال و فیلم کاری دشوار است. اما علی حاتمی به‌عنوان چهره‌‌ای علاقه‌‌مند به فضای تاریخی ایران؛ با نگاهی دراماتیک در "سلطان صاحبقران"، امیرکبیر را هم به شخصیت‌های ماندگار سایر آثارش اضافه می‌کند.

ریتم و ضرباهنگ کارهای حاتمی به دوران قاجار بسیار نزدیک است. خود او اذعان می‌کند که با قصه‌ها و فضاهای دوران قاجار احساس نزدیکی بیشتری می‌کند و شاید یکی از دلایل آن این باشد که بعداز قاجاریه هویت ملی ما به جبر و نه درقالب یک جریان طبیعی و عادی؛ تغییر کرد.

بزرگترین امیر و علی حاتمی

حاتمی در "سلطان صاحبقران"، ناصرالدین‌شاه قاجار را فردی بی‌کفایت، نالایق و ترسو به تصویر کشیده و دربار و هیئت وزیرانش را مکان تجمع عده‌ای خود فروخته، وابسته و سرسپرده بیگانگان نمایانده‌ است. گرچه این‌طرز معرفی قاجاریه که در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی صورت می‌گیرد، باتوجه به دشمنی پهلوی‌ها با قاجاریه طبیعی به نظر می‌رسد، امّا برخی؛ تولید و پخش چنین سریالی را در اوج اقتدار رژیم محمدرضاشاه و اشاره‌ی بی‌پروای مضمون سریال به بی‌لیاقتی و فساد پادشاهی را اقدامی شجاعانه از جانب حاتمی و دیگر سازندگان "سلطان صاحبقران" توصیف می‌کنند. به‌خصوص که تولید و پخش این سریال درست در شرایطی صورت گرفت که محمدرضاشاه و درباریانش درصدد برگزاری جشن‌های پنجاهمین سال سلطنت پهلوی بودند و این موضوع باتوجه به تصویر مضحکه‌آمیز و کاریکاتور گونه‌ای که حاتمی در سریال سلطان صاحبقران از جشن‌های پنجاهمین سالگرد سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار ارائه می‌دهد؛ جالب توجه به نظر می‌رسد.

از محتوای سلطان صاحبقران که بگذریم ایفای نقش‌های مانندگار یکی دیگر از خصوصیات این فیلم است. ناصر ملک مطیعی در نقش امیرکبیر ظاهر می‌شود؛ نقشی که همیشه از آن به نیکی یاد کرده و آن را خاطره‌آور، جذاب و دوست داشتنی توصیف می‌کند.

امیرکبیری که زندگی سعید نیکپور را به‌هم ریخت

به جز ناصرملک مطیعی افراد دیگری هم در نقش امیرکبیر ظاهر شدند؛‌ سعید نیک‌پور یکی از آن‌هاست.

مجموعه تلویزیونی امیرکبیر یکی از سریال‌های محبوب دهه ۶۰ تلویزیون در ژانر تاریخی است که پرویز زاهدی؛ فیلمنامه آن را نوشته و سعید نیکپور کارگردانی‌اش کرد.

خود او در این سریال به ایفای نقش امیرکبیر پرداخت و تلاش کرد بازی‌اش به گونه‌ای باشد تا صلابت شخصیت امیرکبیر را نشان بدهد. او در این بازی‌ شخصیت فردی امیرکبیر را برجسته کرده تا مخاطبان با این شخصیت همذات‌پداری بیشتری کنند. تصویر پیر شدن یک‌شبه‌ی امیرکبیر پس از تحمل سختی‌ها و رنج‌های بی‌شمار در این سریال؛ یکی از صحنه‌های به یاد ماندنی این مجموعه تلویزیونی است. نیک‌‌پور می‌گوید که به تاریخ علاقه زیادی دارد؛ چراکه تاریخ هویت هر شخص و مملکتی است. او می‌گوید هنگام ساخت این سریال، تا حد زیادی تحت تاثیر شخصیت امیرکبیر قرار گرفته بود تا جایی که وضعیت زندگی‌اش به‌هم ریخته و زندگی شخصی‌اش را هم فراموش کرده بود.

آخرین امیرکبیر و خطاهای تاریخی

مجموعه تلویزیونی سال‌های مشروطه به کارگردانی محمدرضا ورزی و با بازی محمد صادقی در نقش امیرکبیر؛ آخرین امیرکبیری است که در قالب یک سریال تلویزیونی به تصویرکشیده شد. بخش‌هایی از سریال «سال‌های مشروطه» به‌صورتی تدوین و بازسازی شده؛ زندگی امیرکبیر و اقدامات او برای پیشرفت کشور را به تصویر می‌کشد. اما به لحاظ تاریخی خطاهایی در این سریال دیده می‌شود که به اذعان برخی منتقدان شاید بتوان از آن با عنوان تحریف تاریخ یاد کرد. این خطاها نه تنها در بخش‌های مربوط به داستان زندگی امیرکبیر که در سایر بخش‌های مجموعه هم دیده می‌شود. وقتی داستان به میرزای شیرازی می‌رسد، او را در نجف تصویر می‌کند درحالی‌که میرزای شیرازی در سامرا ساکن بوده و حکم تحریم تنباکو را از سامرا به‌گوش مردم رسانده است. در این سریال محمد صادقی ایفای نقش امیرکبیر را به عهده داشت. ورزی در این سریال بیشتر به ابعاد سیاسی شخصیت امیرکبیر پرداخته است. گفته می‌شود دیالوگ‌های این مجموعه هم بعد از پخش مورد انتقاد قرار گرفت.

ناصرالدین شاه و امیرکبیر یک سکانسی

اما یک امیرکبیر دیگر هم باقی می‌ماند؛ ناصرالدین شاه آکتور سینما. داریوش ارجمند در فیلمی که در اوایل دهه‌ی هفتاد توسط محسن مخلباف ساخته شد هرچند با هیبت امیرکبیر در یک سکانس ظاهر شد اما امیرکبیری شد که در همان یک سکانس هم دیده شد و به‌زعم برخی منتقدان بازی خوب، روان و تکان‌دهنده‌ای داشت.