چهار سطح تحلیل برای آسیب‌شناسی فساد اقتصادی در ایران

گروه اقتصادی، حسین فدایی، دبیرکل جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی است که در دوره هشتم مجلس شورای اسلامی، ریاست کمیته بررسی پرونده اختلاس 3000 میلیاردی را برعهده داشت.

به گزارش بولتن نیوز، به همین واسطه و دیگر تجارب خود، نگاه آسیب‌شناسانه او با مثال‌ها و نمونه‌های عینی فراوانی همراه بود؛ از قانون «کاداستر» گرفته تا تفریغ بودجه و معوقات بانکی. دیگر ویژگی صحبت‌های فدایی، آسیب‌شناسی فساد اقتصادی از منظر گفتمانی است. او می‌گوید: بعضی، اشتباهاتشان نقطه­ای بوده و نتوانستند در آن موضع، همگام و در چارچوب گفتمان انقلاب اسلامی حرکت کنند، ولی بعد خودشان را تنظیم کردند. اما عده­ای هم بودند که با گفتمان انقلاب اسلامی زاویه گرفتند. اینها به صورت خطی و نه نقطه­ای این تقابل را سامان دادند و از مرحله عدم پذیرش گفتمان انقلاب اسلامی تا مرحله تقابل با گفتمان انقلاب اسلامی رفتار کردند. اینها نمی­توانند عدالت­خواه باشند و با فساد مبارزه کنند و چه بسا توجیه‌گر فساد شوند.

* اگر بخواهیم دلایل بروز و ظهور فساد در جمهوری اسلامی ایران را مورد بررسی و واکاوی قرار دهیم، شما مهم‌ترین دلایل رشد فساد و عدم توفیق قابل قبول در مبارزه با آن را چه می‌دانید؟

این موضوع را باید از چهار سطح «گفتمانی»، «برنامه‌ریزی»، «روش‌ها و سیستم‌ها» و «مدیریتی» بررسی کرد. ابتدا باید از منظر گفتمانی به مسأله نگاه کرد. بدین معنا که وقتی ملت ایران انقلاب کردند، خواهان چه بودند و با چه مبارزه کردند؟ مردم نظام شاهنشاهی را نظامی فاسد و آلوده می­دانستند که به حریم عمومی و حریم مردم تجاوز می­کند، اموال عمومی را غارت می­کند و سر تا پایش با فساد و انحرافات فکری، مالی، اقتصادی و همچنین فساد اخلاقی عجین است. البته آنچه که غلبه داشت، فساد فکری و مشخصاً فساد اقتصادی بود که ما در این بحث، بیشتر به این بخش می­پردازیم؛ یعنی بحث فساد اقتصادی. اینکه مکانیزم عمل نظام طاغوت در فساد اقتصادی چه بود، یک بحث است که باید جدا به آن پرداخته شود، ولی تقریباً یک باور و ارتکاز عمومی برای مردم نسبت به نظام طاغوت، اصل نظام طاغوتی و متولیان امر آن شکل گرفته بود که این نظام، نظام فاسدی است. از طرفی به علت اعتقاد و باوری که مردم به دین اسلام، اهل بیت(ع)، خصوصاً دوران حکومت پیامبر مکرم اسلام(ص) و امیرالمؤمنین(ع) به­عنوان یک حکومت عدالت‌خواه و مبارزه‌کننده با فساد داشتند، مسلمانان به معنای عام، شیعیان به معنای خاص و حتی غیرمسلمانان هم متأثر از این فرهنگ عدالت‌خواهی و مبارزه با فساد اسلامی بودند. این تضاد و تعارض بین باورهای مردم و وضع موجودی که طاغوت به­وجود آورده بود، در ذهن مردم مبارزه با طاغوت را شکل داد و یکی از عوامل و دلایل شکل­گیری انقلاب هم همین بود.

اما چه کسی باورها و آرمان­های مردم را بیان کرد؟ یک روحانی پاک­باخته، صالح، سالم، مهذب و وارسته که تجسم عینی عدالت‌خواهی و مبارزه با فساد بود. پس مردم توانستند اعتماد کنند و به صحنه آمدند و جانشان را در طبق اخلاص گذاشتند و طاغوت را سرنگون کردند و انقلاب اسلامی شکل گرفت. خروجی این انقلاب اسلامی در این مقطع استقرار نظامی به نام جمهوری اسلامی شد. طبیعی بود که از همان روزهای اول، دشمنان، این گفتمان را برنتافتند و بنای بر مقابله گذاشتند که اگرچه بسیار مهم است، اما در این فرصت نمی‌خواهیم به آن بپردازیم. ولی در درون و در بین کسانی که خود را همراه انقلاب فرض و تعریف کردند و به عنوان یار و مددکار انقلاب در صحنه آمدند، سؤال این بود که استمرار گفتمان انقلاب اسلامی در بستر زمان، اولاً توسط چه کسی باید تبیین و هدایت شود و ویژگی­ها و مختصات این گفتمان در مقاطع مختلف متناسب با اقتضای شرایط زمان و مکان چگونه باید باشد؟

 باز اینجا ما این را صریح و شفاف می­گوییم کسی که لایق تبیین گفتمان انقلاب اسلامی است و صلاحیت­های لازم ایمانی، علمی، اخلاقی و عملی را داراست، ولی­فقیه زمان است که تشخیص و اولویت­بندی ابعاد این گفتمان به اقتضای شرایط زمانی و مکانی برعهده خود او است. بنابراین اگر هر کسی، هر جمعی، هر گروهی و هر طایفه­ای بخواهد، جدا از ولی­امر مسلمین گفتمانی را تبیین و حاکم کند که با گفتمان انقلاب اسلامی زاویه‌دار باشد، این یعنی آغاز بدعت، آغاز انحراف و آسیب زدن و تقابل با گفتمان انقلاب اسلامی.

یکی از وظایف دیگر ولی­امر مسلمین، هدایت امت و هدایت دست­اندرکاران است. حتماً اتفاق افتاده که به علت آموزش­های غلط دوران طاغوت، تأثیر فرهنگ غربی و جهل و غفلت­ها، بعضی افراد اشتباهاتی کرده باشند که این اشتباهات دو حالت دارد. بعضی چه فرد چه گروه، اشتباهاتشان نقطه­ای بوده و نتوانستند در آن موضع یا نقطه همگام و در چارچوب گفتمان انقلاب اسلامی، حرکت کنند. این قابل اغماض است و رفتار هدایت­گونه ولی­امر مسلمین دعوت به خیر و حق به­صورت مستمر بوده تا این­گونه افراد از غفلت، جهالت و اشتباه خارج شوند. ما اشخاص زیادی داشتیم که اشتباه کردند، ولی بعد خودشان را تنظیم کردند. اما عده­ای هم بودند که بدآموزی فکری و غفلت داشتند و با گفتمان انقلاب اسلامی زاویه گرفتند و خودشان را از برکت هدایت ولی­امر مسلمین خارج کردند. اینها به صورت خطی و نه نقطه­ای این تقابل را سامان دادند و از مرحله عدم پذیرش گفتمان انقلاب اسلامی تا مرحله تقابل با گفتمان انقلاب اسلامی پیش رفتند و روزبه­روز هم مقابله­شان را بیشتر کردند.

با این مقدمه، اگر یکی از ویژگی­های برجسته و شاخص­های قابل توجه گفتمان انقلاب اسلامی، عدالت­خواهی و مبارزه با فساد باشد، باید دید که چه کسانی از ابتدای انقلاب، در راستای تقویت این مسیر عمل کردند و چه کسانی در راستای تضعیف این رویکرد و این ویژگی عمل کردند و با چه توجیهی. اولین سخن این است که وقتی می­گوییم انقلاب اسلامی یعنی انقلابی که ماهیت آن اسلامی است و ماهیت اسلامی انقلاب توسط علما و فقهای دینی تبیین می­شود. حالا اگر جریان فکری یا فردی بیاید بگوید من اسلام را منهای روحانیت می­خواهم، این یعنی آغاز انحراف. این فرد نمی­تواند عدالت­خواه باشد و با فساد مبارزه واقعی کند. پس چالش درست می­شود و گفتمانی هم‌عرض گفتمان انقلاب اسلامی را رقم می­زند. وقتی یکی از شاخص­های بارز دیگر گفتمان انقلاب اسلامی، ظلم‌ستیزی و استکبارستیزی است، ولی کسی، گروهی یا جریانی بیاید بگوید که ما نباید با ظلم جهانی، با استکبار جهانی مبارزه کنیم، این می­شود آغاز انحراف و این فرد نمی­تواند عدالت­خواه باشد و با فساد مبارزه کند و چه بسا می­تواند توجیه‌گر فساد شود. چنانچه گروه اول هم همین­گونه می­شوند.

حالا اگر در یک مقطعی علی‌رغم اینکه جمهوری اسلامی بر آراء عمومی و مردم سالاری دینی متکی است، کسی بگوید که من برای اداره کشور می­خواهم فقط با اتکاء به دولت، امور را پیش ببرم و نقش مردم را در اقتصاد و در اداره کشور کمرنگ کنم، این هم یعنی آغاز انحراف و گفتمانی هم‌عرض انقلاب اسلامی. طبعاً وقتی امور اقتصادی در اختیار دولت قرار بگیرد و تمرکز دولتی برای اداره امور تبدیل به منطق شود، این باعث شکل­گیری فساد می‌شود. چون وقتی قدرت در دولت متمرکز شد، مردم تضعیف می­شوند و این فساد را به دنبال خود می­آورد. پس این اندیشه هم نمی­تواند عدالت­خواه باشد و با فساد مبارزه کند؛ هرچند شعار عدالت­خواهی بدهد و شعار انقلابی‌گری بدهد. کشورهای کمونیستی نمونه بارز این هستند که بیشترین فساد در درونشان شکل گرفت؛ چرا که اقتصاد و دولت را متمرکز کردند و مردم را کم‌نقش یا بی‌نقش کردند.

در نقطه مقابل گفتمان دولت‌محوری، اگر کسی بگوید که ما می­خواهیم که توسعه را بر اساس اقتصاد لیبرالی و مدل سرمایه‌داری، با تمرکز منابع مالی و منابع اقتصادی در دست عده­ای خاص تحت عنوان خصوصی­سازی دنبال کنیم؛ این هم یعنی تمرکزگرایی که فساد را به دنبال خود می­آورد. این فکر هم نمی­تواند با فساد مبارزه کند و عدالت‌خواه باشد. یا مثلاً فرد یا گروهی بگوید که اساساً ما با توسعه سیاسی می­توانیم توسعه اقتصادی را پیش ببریم و عدالت را جاری کنیم و با فساد مبارزه کنیم. باید از اینها سؤال کرد که اولاً این توسعه سیاسی یعنی چه؟ نسبت این گفتمان با گفتمان انقلاب اسلامی چیست؟ و نسبت این توسعه سیاسی با توسعه اقتصادی چیست؟ جمع‌بندی صحبت من این است که این دو، سه جریان فکری که به آن اشاره کردم، قادر به عدالت‌خواهی و مبارزه با فساد نیستند؛ بلکه فسادخیز، تبعیض­ساز و فقرآفرین هستند.

البته این تفکرها که در یک­سری از خواص و عناصر خاص وجود داشت که مسئولیت­ها و قدرت را در اختیار داشتند، نسبت به خودشان هم‌افزایی داشتند؛ هرچند که با هم اختلاف داشتند، ولی مجموعاً در مقابل گفتمان انقلاب اسلامی بودند. کار به جایی رسید که این افراد و این صاحبان ­فکر و سلیقه­ای که ذکر شد، به جای اینکه به فکر مردم و اداره کشور باشند، به فکر تثبیت قدرت خودشان و بقای در قدرت افتادند. آنها به این جمع­بندی رسیدند که تا زمانی که این فکر و اندیشه را دارند، نمی­توانند با گفتمان انقلاب اسلامی کنار بیایند و تقابل را سامان دادند و عملاً رفتارشان تقابل­آمیز شد. وقتی که به آنها می­گفتید که شما چرا می­گویید باید سرمایه­دار، سرمایه­دارتر شود تا فقرا به نتیجه­ای برسند. می­گفتند وقتی سرمایه­دار، سرمایه­دارتر شد و توانست امکاناتی را به­دست بیاورد و سرمایه­گذاری کند، زیر سایه سرمایه­گذاری او مردم هم به نان و نوایی می­رسند و بهره­ای می­برند. به عبارت دیگر آنها از قبل، منطق فاصله طبقاتی گسترده و عمیق با شکاف فراوان و منطق تبعیض را در جوهر اندیشه خودشان پذیرفته بودند. منطق اینکه کرامت انسانی فقرا و ضعفا با کرامت انسانی سرمایه­داران و برخورداران تفاوت دارد و وجود شهروند درجه یک و درجه دو را پذیرفته بودند.

یا کسانی که توسعه سیاسی را دنبال می‌کردند، برایشان مهم نبود به آدمی که فساد اخلاقی، فساد مالی و فساد اداری دارد و اصلاً انقلاب اسلامی را قبول ندارد، مسئولیت­ داده­اند؛ فقط مهم این بود که از فکر آنها حمایت کند. لذا این آقایان طرفدار توسعه سیاسی هم، عدالت­خواهی و مبارزه با فساد، جزء مسائل جدیشان نبود. این شد که آرام­آرام این جریان‌های فکری که اشاره کردیم، فکرشان را در درون حاکمیت تئوریزه و نهادینه نمودند و متناسب با آن برنامه­ریزی کردند و به اعتقاد من، آرام­آرام شکل شبکه­ای به خود گرفتند؛ یعنی طبقه ویژه و ممتازی در کشور شکل­ گرفت که همدیگر را تأیید می­کردند و به همدیگر کمک می­کردند. کسانی که رانت­خواری، تبعیض جزء ذات رفتارشان شد و توجیه‌گر و حمایت‌گر عناصر فاسد، رانت­خوار و اشرافی شدند. اگر یک جوان یا یک مؤسسه مردمی می­آمد و پروژه­ای را طرح می­کرد که ما می­خواهیم فلان کار اقتصادی را انجام دهیم و ما را برای پشتیبانی به مراکز اعتباری و بانک­ها معرفی کنید، اگر این­ها یک عده بچه پابرهنه بودند، به اینها اعتنایی نمی­شد، ولی اگر آدمی می­گفت که من از خارج آمدم و سرمایه­دارم، فوری او را به بانک­ها معرفی می­کردند. او هم میلیاردی وام می­گرفت و پول را از این کشور می­بُرد یا این پول را برای موضوعی که گرفته بود، خرج نمی­کرد. با این حال کسی هم توجهی نمی­کرد و باز هم او همیشه از ما بهتران می­شد و این بچه­های مظلوم پابرهنه کاربلد و زحمتکش که گرد و خاک این انقلاب را خوردند، منزوی بودند و تبعیض روزبه­روز بیشتر می­شد. لذا شما می­بینید که وقتی ولی­امر مسلمین آن فرمان هشت ماده­ای را صادر می­کنند، همان­جا به سران سه قوه می­فرمایند (نقل به مضمون): «اولا بروید سراغ دانه­ درشت­ها؛ ثانیاً آن کسانی که از امکانات عمومی ملت سوءاستفاده کردند و ثالثاً بدانید که اگر دست بر گلوگاه­ها بگذارید، نعره­ها به آسمان­ها بلند خواهد شد و نمی­گذارند و شما باید بایستید و مجاهدت کنید تا به نتیجه برسید.»