جامعه اطلاعاتی یا دانایی‌محور چگونه جامعه‌ای است؟
در هر عصر و مقطع زمانی، موج‌ها و دوره‌هایی پدیدار می‌شود که بنابر شرایط و موقعیت اجتماعی و پیدایش فناوری‌های نو، موجب زایش جریان‌های فکری و کنشگری‌های برخاسته از آن می‌شود. مطالعه زوایای مختلف عصر اطلاعات و شناخت جامعه و کنش‌ها و اندرکنش‌های آن نیاز به درک این موضوع دارد.
گروه اجتماعی، سیدتقی کمالی محقق و پژوهشگر جامعه اطلاعاتی در پنجاه و پنجمین شمارهماهنامه مدیریت ارتباطات در مقاله‌ای با موضوع جامعه اطلاعاتی، آورده:
در هر عصر و مقطع زمانی، موج‌ها و دوره‌هایی پدیدار می‌شود که بنابر شرایط و موقعیت اجتماعی و پیدایش فناوری‌های نو، موجب زایش جریان‌های فکری و کنشگری‌های برخاسته از آن می‌شود. مطالعه زوایای مختلف عصر اطلاعات و شناخت جامعه و کنش‌ها و اندرکنش‌های آن نیاز به درک این موضوع دارد.
به گزارش بولتن نیوز، جامعه اطلاعاتی یا دانایی‌محور چگونه جامعه‌ای است؟ چه اتفاقاتی در آن روی می‌دهد و چه کارهایی در آن می‌توان انجام داد؟ اینها ازجمله سؤالاتی است که درباره جامعه در عصر حاضر و پیش‌رو به ذهن خطور می‌کند.
موضوعات پژوهشی در حال ظهور درباره جامعه اطلاعاتی و دانایی‌محور و موضوعات بسیاری که درباره مسائل مختلف و در ارتباط آنها با دیگر مسائل و موضوعات پدیدار می‌شود بسترهای طرح موضوعات پژوهشی متعدد و متنوعی هستند که برای جامعه جدید در عصری نو مطرح می‌شود.
پیچیدگی فناوری‌ها حاصل پیچیدگی جوامع و ارتباطات است و همین فناوری‌های پیچیده نیز منجر به پیچیدگی بیشتر ارتباطات می‌شود و می‌دانیم که پیچیدگی یکی از ویژگی‌های جوامع توسعه‌یافته است. بنابراین برای تحلیل چنین جوامعی مطالعات تک‌عاملی و تک‌رشته‌ای نمی‌تواند نیاز ما را به طور کامل برآورده کند و پاسخگوی مؤثری برای راه‌حل‌یابی باشد و بدین شکل نیاز است برای مطالعه یک جامعه اطلاعاتی که توسعه‌یافتگی گسترده‌ای را به همراه دارد از مطالعات فرارشته‌ای اعم از بینارشته‌ای و چندرشته‌ای بهره گرفته شود.
هنگامی‌که جامعه اطلاعاتی در یک کشور/ قلمرو سرزمینی نهادینه شود، نظام آموزشی و پژوهشی و دستگاه‌های اجرایی برای پیشبرد مناسب امور از رویه‌های علمی و مطالعه شده بهره می‌گیرند و سازوکار مشخص برای رویه‌ها و اقدام‌ها، شناسایی و تعریف شده و به هنگام به کار گرفته می‌شوند.
برای مطالعات جامعه اطلاعاتی و حوزه‌های پژوهشی آن باید مجهز به دانش و روش‌های نو شد چون «اگر در موقعیت مفهومی و معنایی بخش‌های سنتی باقی بمانیم در معرض این خطر قرار داریم که از کنار برخی موارد و مصالح، بدون توجه بگذریم. در کنار کار در بخش‌های سنتی، نیاز به بسترهای پژوهشی گسترده‌تری، به ویژه فعالیت‌های میان‌رشته‌ای داریم. بسیاری از پرسش‌ها و مسائل در حوزه‌هایی قرار دارند که با چارچوب رشته‌های موجود هم‌خوانی ندارند. حوزه‌های نو و ترکیب میان حوزه‌ها نیاز به پژوهشی دارند که در عین شجاعت و جسارت، قوانین علمی موجود را هم رعایت کنند». (آژانس فناوری ملی فنلاند، 2001)
در جامعه دانایی تغییرات اجتماعی - اقتصادی براساس سه فرایند وابسته به یکدیگر «اطلاعاتی شدن»(Informationalization)، «تغییر در ساختارهای تعاملات و ارتباطات» و «تغییر در فرایند تولید و به‌کارگیری دانش» صورت می‌گیرد. جامعه دانایی فقط درباره اطلاعات دیجیتالی شده یا شبکه‌های رایانه‌ای نیست. تغییرات در جامعه دانایی تنها در صورتی قابل فهم است که آن را در بستری بزرگ‌تر ببینیم. داده‌ها، شبکه‌ها، اطلاعات و دانش هر کدام در فرایندها و بسترهای «اجتماعی» قرار دارند. جامعه دانایی به اطلاعات، فناوری یا دانش خلاصه نمی‌شود. خود فناوری در شبکه کنش‌های معنادار اجتماعی معنا می‌یابد و تغییرات فنی بدون ملاحظه تغییرات اجتماعی قابل درک و ادراک نیست. فناوری‌های جدید اطلاعاتی و اقتصاد جدید بازتابنده سطح دیگری از تعاملات اجتماعی است. (تومی، 1383: 10)
مطالعات ایلکا تومی نشان می‌دهد که شکل جدیدی از صورت‌بندی اجتماعی در حال بروز است. حتی اگر همه سخنان گفته شده پیرامون فناوری‌های جدید و اقتصاد جدید را ناشنیده بگیریم، باید قبول داشته باشیم که تغییرات گسترده و عمیقی رخ داده است. سبک‌های زندگی، سازمان‌ها، سیاست‌گذاری‌ها و ارزش‌ها در اثر این تغییرات دست‌خوش تحول خواهند شد.
چرخش توجه از امور فنی و فناورانه به ابعاد و امور انسانی و اجتماعی، یکی از نقاط عزیمت برای شناخت مسائل پژوهشی جدید را تشکیل می‌دهد. نگرش انسان‌محور، به انسان‌ها به عنوان کاربران فناوری نمی‌نگرد. باید فرایندی را بشناسیم که طی آن «فناوری»، «کاربری» و «کاربران» در تماس با یکدیگر قرار می‌گیرند و همدیگر را تبیین و تفسیر می‌کنند. از این منظر، باید دید انسان با فناوری چه کاری را انجام می‌دهد و چرا؟ برای مثال «شکاف دیجیتال» مسأله دسترسی به رایانه نیست. دسترسی به رایانه فقط به این خاطر اهمیت دارد که به‌کارگیری آن برای دسترسی به منابع مادی و اجتماعی مؤثر بر زندگی روزمره اهمیت دارد.
از آنجا که فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی وارد زندگی روزمره مردم شده‌اند، مهندسان طراح و نیز مدیران بازار به فهم وجوه اجتماعی و انسانی فناوری علاقه یافته‌اند. این وجه اجتماعی به ویژه وقتی اهمیت می‌یابد که فناوری ماهیتی اجتماعی می‌یابد، آن هنگام که فناوری برای ارتباط، همکاری، تعامل و گفت‌وگو استفاده می‌شود.
پراکندگی و توسعه فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، نحوه عملکرد سازمان‌های تجاری و بازاری را نیز تغییر می‌دهد. جریان ارتباطات درون سازمانی و برون سازمانی تغییر می‌کند و منابع با استفاده از صورت‌بندی‌ها و پیکربندی‌های نوینی انبار می‌شوند و به گردش در می‌آیند. وقتی شرکت‌ها در محیط‌های «تماماً اطلاعاتی» با هم رقابت می‌کنند، باید برای رقابت راهبردهای جدیدی وضع شود. برای موفقیت در این رقابت‌ها، نوآوری حیاتی‌ترین نیاز می‌شود. بسیاری از پژوهش‌های انجام شده و ادبیات تولیدشده پیرامون نوآوری، راهبرد و توسعه، نیاز به بازنگری و بازاندیشی دارند. همه آنها براساس پیش‌فرض‌هایی شکل گرفته‌اند که دیگر اعتباری ندارند.
این مسائل باعث مطرح شدن حوزه‌های پژوهشی جدیدی شده است که ترکیبی از پرسش‌های مطروحه در حوزه‌های فناوری، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، حقوق، علوم شناختی و نظریه سازمانی هستند. ماهیت و سرشت چنین پژوهش‌هایی میان‌رشته‌ای است.
در جامعه اطلاعاتی پژوهش‌های حوزه ارتباطات و رسانه‌ها، نظریه سیاسی، نظریه حقوق، نظریه اجتماعی، جغرافیا، معرفت‌شناسی و اخلاق وارد تصویری شده‌اند که تا همین اواخر تحت سیطره بحث‌ها و دغدغه‌های فنی و اقتصادی بوده است.
مطابق پژوهش ایلکا تومی که بنابر موافقت‌نامه میان «مؤسسه بین‌المللی علوم رایانه‌ای دانشگاه برکلی» و «آژانس فناوری ملی فنلاند» اجرا شد از دو منظر به مسائل جامعه اطلاعاتی نگریسته می‌شود که مطالعه مقدماتی برای برنامه پژوهشی فناوری اطللاعاتی و جامعه اطلاعاتی است:
1- ارائه شمایی جامع از حوزه‌ها، موضوعات و فعالیت‌های موجود
2- پیشنهاد برخی الگوها و سرمشق‌ها برای تعریف راهبردها و برنامه‌های پژوهشی
ادامه این مقاله در پنجاه‌وپنجمین شماره ماهنامه مدیریت ارتباطات قابل تهیه و مطالعه است.
در هر عصر و مقطع زمانی، موج‌ها و دوره‌هایی پدیدار می‌شود که بنابر شرایط و موقعیت اجتماعی و پیدایش فناوری‌های نو، موجب زایش جریان‌های فکری و کنشگری‌های برخاسته از آن می‌شود. مطالعه زوایای مختلف عصر اطلاعات و شناخت جامعه و کنش‌ها و اندرکنش‌های آن نیاز به درک این موضوع دارد.
به گزارش بولتن نیوز، جامعه اطلاعاتی یا دانایی‌محور چگونه جامعه‌ای است؟ چه اتفاقاتی در آن روی می‌دهد و چه کارهایی در آن می‌توان انجام داد؟ اینها ازجمله سؤالاتی است که درباره جامعه در عصر حاضر و پیش‌رو به ذهن خطور می‌کند.
موضوعات پژوهشی در حال ظهور درباره جامعه اطلاعاتی و دانایی‌محور و موضوعات بسیاری که درباره مسائل مختلف و در ارتباط آنها با دیگر مسائل و موضوعات پدیدار می‌شود بسترهای طرح موضوعات پژوهشی متعدد و متنوعی هستند که برای جامعه جدید در عصری نو مطرح می‌شود.
پیچیدگی فناوری‌ها حاصل پیچیدگی جوامع و ارتباطات است و همین فناوری‌های پیچیده نیز منجر به پیچیدگی بیشتر ارتباطات می‌شود و می‌دانیم که پیچیدگی یکی از ویژگی‌های جوامع توسعه‌یافته است. بنابراین برای تحلیل چنین جوامعی مطالعات تک‌عاملی و تک‌رشته‌ای نمی‌تواند نیاز ما را به طور کامل برآورده کند و پاسخگوی مؤثری برای راه‌حل‌یابی باشد و بدین شکل نیاز است برای مطالعه یک جامعه اطلاعاتی که توسعه‌یافتگی گسترده‌ای را به همراه دارد از مطالعات فرارشته‌ای اعم از بینارشته‌ای و چندرشته‌ای بهره گرفته شود.
هنگامی‌که جامعه اطلاعاتی در یک کشور/ قلمرو سرزمینی نهادینه شود، نظام آموزشی و پژوهشی و دستگاه‌های اجرایی برای پیشبرد مناسب امور از رویه‌های علمی و مطالعه شده بهره می‌گیرند و سازوکار مشخص برای رویه‌ها و اقدام‌ها، شناسایی و تعریف شده و به هنگام به کار گرفته می‌شوند.
برای مطالعات جامعه اطلاعاتی و حوزه‌های پژوهشی آن باید مجهز به دانش و روش‌های نو شد چون «اگر در موقعیت مفهومی و معنایی بخش‌های سنتی باقی بمانیم در معرض این خطر قرار داریم که از کنار برخی موارد و مصالح، بدون توجه بگذریم. در کنار کار در بخش‌های سنتی، نیاز به بسترهای پژوهشی گسترده‌تری، به ویژه فعالیت‌های میان‌رشته‌ای داریم. بسیاری از پرسش‌ها و مسائل در حوزه‌هایی قرار دارند که با چارچوب رشته‌های موجود هم‌خوانی ندارند. حوزه‌های نو و ترکیب میان حوزه‌ها نیاز به پژوهشی دارند که در عین شجاعت و جسارت، قوانین علمی موجود را هم رعایت کنند». (آژانس فناوری ملی فنلاند، 2001)
در جامعه دانایی تغییرات اجتماعی - اقتصادی براساس سه فرایند وابسته به یکدیگر «اطلاعاتی شدن»(Informationalization)، «تغییر در ساختارهای تعاملات و ارتباطات» و «تغییر در فرایند تولید و به‌کارگیری دانش» صورت می‌گیرد. جامعه دانایی فقط درباره اطلاعات دیجیتالی شده یا شبکه‌های رایانه‌ای نیست. تغییرات در جامعه دانایی تنها در صورتی قابل فهم است که آن را در بستری بزرگ‌تر ببینیم. داده‌ها، شبکه‌ها، اطلاعات و دانش هر کدام در فرایندها و بسترهای «اجتماعی» قرار دارند. جامعه دانایی به اطلاعات، فناوری یا دانش خلاصه نمی‌شود. خود فناوری در شبکه کنش‌های معنادار اجتماعی معنا می‌یابد و تغییرات فنی بدون ملاحظه تغییرات اجتماعی قابل درک و ادراک نیست. فناوری‌های جدید اطلاعاتی و اقتصاد جدید بازتابنده سطح دیگری از تعاملات اجتماعی است. (تومی، 1383: 10)
مطالعات ایلکا تومی نشان می‌دهد که شکل جدیدی از صورت‌بندی اجتماعی در حال بروز است. حتی اگر همه سخنان گفته شده پیرامون فناوری‌های جدید و اقتصاد جدید را ناشنیده بگیریم، باید قبول داشته باشیم که تغییرات گسترده و عمیقی رخ داده است. سبک‌های زندگی، سازمان‌ها، سیاست‌گذاری‌ها و ارزش‌ها در اثر این تغییرات دست‌خوش تحول خواهند شد.
چرخش توجه از امور فنی و فناورانه به ابعاد و امور انسانی و اجتماعی، یکی از نقاط عزیمت برای شناخت مسائل پژوهشی جدید را تشکیل می‌دهد. نگرش انسان‌محور، به انسان‌ها به عنوان کاربران فناوری نمی‌نگرد. باید فرایندی را بشناسیم که طی آن «فناوری»، «کاربری» و «کاربران» در تماس با یکدیگر قرار می‌گیرند و همدیگر را تبیین و تفسیر می‌کنند. از این منظر، باید دید انسان با فناوری چه کاری را انجام می‌دهد و چرا؟ برای مثال «شکاف دیجیتال» مسأله دسترسی به رایانه نیست. دسترسی به رایانه فقط به این خاطر اهمیت دارد که به‌کارگیری آن برای دسترسی به منابع مادی و اجتماعی مؤثر بر زندگی روزمره اهمیت دارد.
از آنجا که فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی وارد زندگی روزمره مردم شده‌اند، مهندسان طراح و نیز مدیران بازار به فهم وجوه اجتماعی و انسانی فناوری علاقه یافته‌اند. این وجه اجتماعی به ویژه وقتی اهمیت می‌یابد که فناوری ماهیتی اجتماعی می‌یابد، آن هنگام که فناوری برای ارتباط، همکاری، تعامل و گفت‌وگو استفاده می‌شود.
پراکندگی و توسعه فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، نحوه عملکرد سازمان‌های تجاری و بازاری را نیز تغییر می‌دهد. جریان ارتباطات درون سازمانی و برون سازمانی تغییر می‌کند و منابع با استفاده از صورت‌بندی‌ها و پیکربندی‌های نوینی انبار می‌شوند و به گردش در می‌آیند. وقتی شرکت‌ها در محیط‌های «تماماً اطلاعاتی» با هم رقابت می‌کنند، باید برای رقابت راهبردهای جدیدی وضع شود. برای موفقیت در این رقابت‌ها، نوآوری حیاتی‌ترین نیاز می‌شود. بسیاری از پژوهش‌های انجام شده و ادبیات تولیدشده پیرامون نوآوری، راهبرد و توسعه، نیاز به بازنگری و بازاندیشی دارند. همه آنها براساس پیش‌فرض‌هایی شکل گرفته‌اند که دیگر اعتباری ندارند.
این مسائل باعث مطرح شدن حوزه‌های پژوهشی جدیدی شده است که ترکیبی از پرسش‌های مطروحه در حوزه‌های فناوری، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، حقوق، علوم شناختی و نظریه سازمانی هستند. ماهیت و سرشت چنین پژوهش‌هایی میان‌رشته‌ای است.
در جامعه اطلاعاتی پژوهش‌های حوزه ارتباطات و رسانه‌ها، نظریه سیاسی، نظریه حقوق، نظریه اجتماعی، جغرافیا، معرفت‌شناسی و اخلاق وارد تصویری شده‌اند که تا همین اواخر تحت سیطره بحث‌ها و دغدغه‌های فنی و اقتصادی بوده است.
مطابق پژوهش ایلکا تومی که بنابر موافقت‌نامه میان «مؤسسه بین‌المللی علوم رایانه‌ای دانشگاه برکلی» و «آژانس فناوری ملی فنلاند» اجرا شد از دو منظر به مسائل جامعه اطلاعاتی نگریسته می‌شود که مطالعه مقدماتی برای برنامه پژوهشی فناوری اطللاعاتی و جامعه اطلاعاتی است:
1- ارائه شمایی جامع از حوزه‌ها، موضوعات و فعالیت‌های موجود
2- پیشنهاد برخی الگوها و سرمشق‌ها برای تعریف راهبردها و برنامه‌های پژوهشی
ادامه این مقاله در پنجاه‌وپنجمین شماره ماهنامه مدیریت ارتباطات قابل تهیه و مطالعه است.
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com
