«عید قربان»؛ عید اخلاص بندگان و بخشندگی پرودگار

گروه مذهبی، عيد قربان كه پس از وقوف در عرفات (مرحله شناخت) و مشعر (محل آگاهي و شعور) و منا (سرزمين آرزوها، رسيدن به عشق) فرا مى رسد، عيد رهايى از تعلقات است. رهايى از هر آنچه غيرخدايى است. در اين روز حج گزار، اسماعيل وجودش را، يعنى هر آنچه بدان دلبستگى دنيوى پيدا كرده قربانى مى كند تا سبكبال شود. روز دهم ماه قمری ذی الحجه، مصادف با «عید قربان» یا گوسپندکُشان (به عربی: عید الأضحی) از گرامیترین عیدهای مسلمانان است که به یاد ابراهیم و فرزندش اسماعیل، توسط بسیاری از مسلمانان جشن گرفته می‌شود.

به گزارش بولتن نیوز، نهم ذیحجه را روز عَرَفه گویند. این روز از روزهای مهم برای مسلمانان و از جمله شیعیان است. گرچه عید نامیده نشده اما همچون عید خوانده شده است. ازسوی دیگر از آنجا که امام سوم شیعیان حرکت خود را بسوی کربلا پس از مراسم حج آغاز کرد برای شیعیان از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین زیارت امام سوم شیعیان در این روز بسیار توصیه شدهاست.«دعای امام حسین در روز عرفه» از مهم ترین اعمال این روز است که پس از نماز ظهر و عصر خوانده میشود.عید قربان پس از روز عرفه قرار دارد.

روز عرفه، روز شناخت است. عرفه روزی است که خدای سبحان بندگان خود را به عبادت و اطاعت خویش فرا می‌خواند و خوان کرم و احسان و لطف خود را برای آنان می‌گسترد و درهای مغفرت و بخشش و رحمتش را بر روی آنان می‌گشاید.

دل در جوشش ناب عرفه، وضو می‌گیرد و در صحرای تفتیده عرفات، جاری می‌شود. آن جا که ایوان هزار نقش خداشناسی است. لب‌ها ترنم با طراوت دعا به خود گرفته و چشم‌ها امان خود را از بارش توبه، از دست داده اند. دل، بیقرار روح عرفات، حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شده است. پنجره باران خورده چشم‌ها از ضریح اجابت، تصویر می‌دهد و این صحرای عرفات است که با کلمات روحبخش دعای امام حسین (ع) و اشک عاشقان او بر دامن خود اجابت را نقش می‌کند. اشک و زمزمه ما را نیز بپذیر، ای خدای عرفه.


در این روز حجاج بیت ا… الحرام با وقوف در صحرای عرفات با خدای خویش به مناجات می‌پردازند و دعای عرفه امام حسین(ع) را قرائت می‌کنند. «عید قربان» جلوه گاه تعبد و تسلیم ابراهیمیان حنیف است. فصل قرب یافتن مسلمآنان به خداوند، در سایه عبودیت است.

اگر ابراهیم خلیل در اجراى فرمان پروردگارش، خنجر بر حنجر اسماعیل مى نهد، اگر اسماعیل ذبیح، پدر را در اجراى امر خدایى، تشویق و ترغیب مى کند، اگر شیخ الانبیاء در نهادن کارد بر حلقوم فرزندش، لحظه اى تردید و توقف نمى کند؛ همه و همه نشانۀ مسلمانى آن پدر و پسر و شاهدصداقت در عقیده و عشق و وفادارى در قلمرو بندگى است؛ چراکه «عيد قربان»، جشن رهيدگی از اسارت نفس و شكوفايی ايمان و يقين است.

روز عرفه
چنان که پیش تر نیز اشاره شد، روز قب از «عید قربان» یعنی نهم ذیحجه را روز عَرَفه گویند. اما وجه تسمیۀ این نام چیست؟ بنابر روایات فراوان، آمده است: جبرائیل علیه السلام هنگامی که مناسک را به ابراهیم می آموخت، چون به عرفه رسید به او گفت «عرفت؟»و او پاسخ داد «آری»، لذا به این نام خوانده شد. و نیز گفته اند سبب آن این است که مردم از این جایگاه به گناه خود اعتراف می کنند و بعضی آن را جهت تحمل صبر و رنجی می دانند که برای رسیدن به آن باید متحمل شد. چرا که یکی از معانی «عرف» صبر و شکیبایی و تحمل است.

اعمال حجاج در روز عَرَفه
در این روز حجاج از شهر مکه به صحرای عرفات آمده و در آنجا به راز و نیاز و دعا پرداخته و پس از نماز ظهر و عصر این دعا را در کنار کوه جبل الرحمة می‌خوانند. سپس حجاج به‌سمت سرزمين مشعر الحرام حرکت می‌کنند تا در روز عید قربان در سرزمین منا باشند.

اعمال غیرحجاج در روز عَرَفه

برای این روز دعاها، نمازها و اعمال مختلفی (ازجمله غسل) ذکر شده است که شیعیان ازجمله افرادی که در حج حضور ندارند، بجا می آورند. ازجمله مهم ترین این اعمال دعای امام سوم شیعیان در روز عرفه است.

زیارت حضرت امام حسین (ع) در روز عَرَفه
یکی از مهم ترین اعمال توصیه شده در این روز زیارت امام سوم شیعیان(از دور یا نزدیک است). در مفاتیح الجنان در این باره آمده است:

زیارت حضرت سید الشّهداء علیه السّلام که برابر هزار حج و هزار عمره و هزار جهاد و بلکه افضل از این است و روایات در کثرت فضیلت زیارت آن حضرت در این روز متواتر است و اگر کسی در این روز توفیق یابد، که زیر قبّه مقدّسه آن حضرت باشد، ثوابش کمتر از کسی‌که در عرفات باشد نیست، بلکه بیشتر و بیشتر است.

مؤلف گويد: ازجمله دعاهاى مشهور اين روز دعاى حضرت سيد الشّهدا عليه السّلام است. بشر و بشير پسران‏ غالب اسدى روايت كرده‏ اند كه بعد از ظهر روز عَرَفه در صحراى عرفات خدمت آن حضرت بوديم، پس با گروهى از اهل بيت و فرزندان و شيعيان، با نهايت خاكسارى و خشوع، از خيمه خود بيرون آمدند، و در جانب چپ كوه ايستادند، و روى مبارك خويش را بسوى كعبه نمودند و دست ها را برابر صورت برداشتند، مانند مسكينى كه طعام طلبد، و اين دعا را خواندند.

و امام عید قربان
عیدقربان که ازجمله تعطیلات رسمی مسلمانان است، از یک تا چهار روز جشن گرفته می‌شود و در طی آن مردم با پوشیدن بهترین پوشاک خود، پس از انجام عبادات، به دید و بازدید و جشن و سرور می‌پردازند.

مراسم عید
برگزارکردن مراسم قربانی در این عید بر همه افرادی که براساس فقه اسلامی قربانی نمودن واجب و الزامی است و مسلمانان در سراسرجهان در این روز، گوسفند، گاو یا شتری را قربانی کرده و گوشت آن را بین همسایگان و مستمندان تقسیم می‌کنند.

حاجیان در این روز پس از به پایان رساندن مناسک حج، حیوانی را ذبح می‌کنند و پس از قربانی آنچه بر آنان در حال احرام، حرام شده بود -مانند نگاه کردن در آینه، گرفتن ناخن و شانه زدن مو -، حلال می‌گردد و با توجه به اینکه حج، یکی از عبادتهای بسیار مهم در اسلام است، توانایی به انجام رساندن آن نیز برای هر مسلمانی بسیار شادی آور است، در نتیجه، روزی که پس از انجام وظایف سنگین حج، به عنوان جایزه الهی و اتمام احرام پیش می‌آید را عید می‌دانند.

همچنین در روایت‌های مکرری نقل شده که در روز عید قربان، قربانی کنید تا گرسنگان و بیچارگان نیز به خوراک برسند.

ریشه عید قربان
عید قربان ریشه در دوران قبل از تاریخ بشر دارد. انسان‌های اولیه برای به دست آوردن ترحم خدایان دست به قربانی کردن حیوانات و انسان‌ها می‌زدند.
اسلام

در روایات مختلف دین اسلام آمده‌است که پیامبر بزرگ الهی حضرت ابراهیم(ع) در سن بالا دارای فرزندی شد که او را اسماعیل نام نهاد و برایش بسیار عزیز و گرامی بود. اما مدتها بعد، هنگامی که اسماعیل به سنین نوجوانی رسیده بود، فرمان الهی چندین بار در خواب به ابراهیم نازل شد و بدون ذکر هیچ دلیلی به او دستور داده شد تا اسماعیل را قربانی کند.

او پس از کشمکش های فراوان درونی، درنهایت با موافقت خالصانه فرزندش، به محل موردنظر می‌روند و ابراهیم آماده سر بریدن فرزند محبوب خود می‌شود. اما به هنگام انجام قربانی اسماعیل خداوند که او را سربلند در امتحان می‌یابد، گوسفندی را برای انجام ذبح به نزد ابراهیم می‌فرستد.

این ایثار و عشق پیامبر به انجام فرمان خدا، فریضه‌ای برای حجاج می‌گردد تا در این روز قربانی کنند و از این طریق برای یتیمان و تهیدستان خوراکی فراهم سازند. دراین روز همچنین مستحب است که نماز«عید قربان» برپا گردد. این نماز باید در فاصله زمانی طلوع آفتاب روز عید تا ظهر خوانده شود و شامل دو رکعت است.

کرپن‌ها، همان روحانیان دین «مهر» بوده‌اند و به دلیل قربانی کردن «گاو» ازسوی ایشان، واژهٔ «قربانی» نیز از همینان برگرفته شده البته برخی معتقدند، به دلیل اینکه این عمل برای رضای خدا و نزدیکی به خدا "قربتاً الی الله" انجام می‌شود، این عید را «عید قربان» می‌نامند.

این عید همزمان با انجام مناسک حج در مکه هستند و مردم دیگر در مساجد نماز می‌خوانند. گوشت قربانی پس از مراسم در میان دوستان و اعضای خانواده توزیع می‌گردد. خوراک‌های مخصوص و شیرینی به مناسبت عید آماده می‌شود. این مراسم از عید قربان شروع می‌شود، از دهم تا روز دوازدهم ماه ذی‌الحجه. مردم در روز عید لباس‌های جدید می‌پوشند، نماز می‌خوانند، و به دیدار یکدیگر برای تبادل سلام و تبریک می‌روند. دعاهای ویژه‌ای برای این سه روز وجود دارد که نماز عید بخشی از این مراسم هست.

اعمال روز دهم ذی الحجه؛ «روز عید قربان»
روز عید قربان از اعیاد مهمّ اسلامى است. این روز یادآور اخلاص و بندگى حضرت ابراهیم(علیه السلام)در برابر پروردگار خویش است، آن جا که فرمان حق براى ذبح اسماعیل صادر شد، و ابراهیم آن بنده فرمانبردار خداوند آماده اجراى این فرمان شد و اسماعیل را به قربانگاه برد و کارد بر حلقومش نهاد، ولى ندایى رسید که اى ابراهیم از عهده این آزمون الهى برآمدى! دست نگهدار که فرمانبردارى خویش را به درستى اثبات کرده اى.

جبرئیل همراه با «قوچى» فرود آمد و ابراهیم آن را قربانى کرد، و سنّت قربانى در منا از آن روز برقرار شد، این روز، روز عید و خوشحالى و سرور است. زیرا علاوه بر این که بنده اى مخلص از آزمونى دشوار، سربلند بیرون آمد و بندگى خویش را در پیشگاه خداى بزرگ ثابت کرد، گروه عظیمى از بندگان مخلص خدا به او تأسّى جسته، به زیارت خانه خدا مى شتابند و مراسم منا و از جمله، قربانى را انجام مى دهند.

اعمال روز «عید قربان»
براى عید قربان اعمالى چند نقل شده است:

1ـ غسل کردن است که به گفته مرحوم «علاّمه مجلسى»، غسل در آن روز سنّت مؤکّد است تا آن جا که بعضى از علما آن را واجب دانسته اند.

2ـ نماز عید قربان است و نحوه انجام آن، به همان کیفیّتى است که در نماز عید فطر گفته شد، و نماز عید قربان در زمان غیبت امام(علیه السلام)مطابق مشهور فقهاى عظام، سنّت مؤکّد است. (خواه به صورت جماعت خوانده شود یا فرادى).

3ـ مستحب است دعاهایى را که پیش از نماز عید و قبل از آن وارد شده است بخواند. به فرموده مرحوم «علاّمه مجلسى»، بهترین دعاها،دعاى چهل و هشتم «صحیفه کامله سجّادیه» است که اوّلش این است: أللّهُمَّ هذا یَومٌ مُبارَک و اگر دعاى چهل و ششم را نیز بخواند بهتر است.

4ـ خواندن دعاى ندبه در این روز و سایر اعیاد مستحبّ است.

5ـ قربانى کردن در این روز براى همه مستحبّ مؤکّد است و بسیار سفارش شده است، تا آن جا که برخى از علما آن را بر کسانى که توانایى دارند واجب دانسته اند و مستحب است بعد از نماز عید، کمى از گوشت آن بخورد.

و نیز مستحبّ است هنگام قربانى این دعا را که از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است بخواند:

وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ، حَنیفاً مُسْلِماً وَ ما أنَا
من روى خود را به سوى کسى کردم که آسمان ها و زمین را آفریده; من در ایمان خود خالصم

و مِنَ الْمُشْرِکینَ، إنَّ صَلاتى وَ نُسُکى وَ مَحْیاىَ وَ مَماتى لِلّهِ رَبِّ
از مشرکان نیستم. نماز و قربانى و زندگى و مرگم براى خداوندى است که پروردگار

الْعالَمینَ، لا شَریکَ لَهُ، وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمینَ. اَللّهُمَّ مِنْکَ
جهانیان است. شریکى براى او نیست. من به این برنامه مأمور شدم و از مسلمانانم. خدایا از تو و

وَلَکَ، بِسْمِ اللّهِ وَاللّهُ اَکْبَرُ. اَللّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّى.
براى توست. به نام خدا و خداوند بزرگتر است. خدایا از من قبول فرما.

(البتّه اگر به نیّت چند نفر قربانىِ مستحب انجام شود، بگوید: اَللّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّا)

بسیار مناسب است افراد توانگر، در این روز قربانى نمایند و اکثر آن را به فقرا و نیازمندان انفاق کنند و به همسایگان و آشنایان نیز بدهند.


در روایتى است که امام صادق(علیه السلام) فرمود: امام على بن الحسین و امام باقر(علیهم السلام) گوشت قربانى را سه قسمت مى کردند; یک قسمت آن را به همسایگان مى دادند و یک قسمت آن را به نیازمندان و قسمت سوم را براى اهل خانه نگه مى داشتند.

6ـ تکبیرات مشهور زیر را بگوید; براى کسانى که در این ایّام توفیق حضور در مراسم حج و صحراى «منى» را دارند، بعد از پانزده نماز این تکبیرها را مى خوانند; از نماز ظهر روز عید، شروع کرده تا نماز صبح روز سیزدهم; ولى کسانى که در آن جا نیستند، بعد از ده نماز آنها را مى خوانند، از نماز ظهر روز عید آغاز نموده، تا نماز صبح روز دوازدهم، و آن تکبیرها مطابق روایت کتاب شریف «کافى» چنین است:

اَللهُ اَکْبَرُ، اَللهُ اَکْبَرُ، لا اِلـهَ اِلاَّ اللهُ وَ اللهُ اَکْبَرُ، اَللهُ اَکْبَرُ، و للهِِ الْحَمْدُ، اَللهُ اَکْبَرُ عَلى
خدا بزرگتر از توصیف است معبودى جز خدا نیست و خدا بزرگتر است و ستایش خاص خداست خدا بزرگتر است بر آنچه

ما هَدانا; اَللهُ اَکْبَرُ عَلى ما رَزَقَنا مِنْ بَهیمَةِ الاَْنعامِ; وَ الْحَمْدُ لِلّهِ عَلى ما أبْلانا.
ما را راهنمایى کرد خدا بزرگتر است بر آنچه روزیمان کرد از چهار پایان انعام (شتر و گاو و گوسفند) و ستایش خاصّ خداست براى آن که آزمود ما را.

حدّاقل این تکبیرها را بعد از نماز در این ایّام، یکبار بگوید ولى اگر تکرار نماید، بهتر است، و حتّى اگر بعد از نوافل نیز بگوید خوب است.

«عید قربان» در آیینۀ شعر و ادب
پیوند ناگسستنی میان مذهب و مناسک مذهبی با شعر و هنر در گسترۀ جهان اسلام، آنچنان که در همۀ شئون مذهبی، نمود یافته در این این عید خجسته و مبارک نیز قابل رویت است.

گفته می شود که از دیرباز، شعرا و ادبیان بزرگ اسلامی به ویژه شعرا و ادیبان پارسی گو که انس و الفتی ویژه با قرآن و اسلام داشته اند و به اعتراف همۀ مورخین و کاتبان، اوج و بلندای خود را یکسره در دوران اسلامی تاریخ ایران زمین، یافته اند، هر کدام از زبان خود، بهترین توصیف ها و آرایه های ادبی و هنری شان را برای سرایش عظمت های این عید فرخنده و دیگر اعیاد اسلامی به کاربسته اند.

یکی از مناسک حج، قربانی است. حاجیان در این روز، در سرزمین منا حاضر می شوند و به پیشگاه حضرت دوست قربانی اهدا می کنند، ولی این، صورت کار است و حقیقت قربانی چیز دیگری است. حقیقت قربانی، ذبح خواسته های نفس و اعلان آمادگی نسبت به جان سپاری در راه مشیت معشوق است. در کتاب های عرفانی نیز به قربانی از این زاویه نگاه شده است:

کَبْشْ مَنی را به منا ریز خون

نفس دنی را به فنا کن زبون

(جامی)

***

در منای قرب یاران، جان اگر قربان کنند

جز به تیغ مِهر او در پیش او بِسمل مباش

(سنایی غزنوی)

***

ذبح منا کنیم ما تا ببریم از او لقا

نیست برای عاشقان، بهتر از این تجارتی

(فیض کاشانی)

***

آن عید قربان را بگو وان شمع قرآن را بگو

وان فخر رضوان را بگو مستان سلامت می کنند

(مولوی)

***

خویش را قربان نماییم از پی قربان عید

کان قصاب عاشقان بس خوب و زیبا می کشد

(مولوی)

***

خواهی که تو را کعبه کند استقبال

مایی و منی را به منا قربان کن

(مولوی)

***

همچو اسماعیل گردن پیش خنجر خوش بنه

در مدد از وی گلو گر می کِشد تا می کُشد

چنان چه در بالا نیز مشاهده کردید، در این میان، جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولوی و مولانا و رومی اما بیش از سایر بزرگان ادب فارسی به این روز فرخنده پرداخته و اشعار و ابیات بسیارتری در این خصوص سروده است که در این جا و به عنوان حُسن ختام، چند بیتی از ابیات گهربار این مرد بزرگ ادب پارسی را با هم می خوانیم.