اوراق بهادار در بورس و انواع آن

گروه اقتصادی بولتن نیوز به نقل از بازار خبر - کلمه بورس، درواقع واژه فرانسوی است که ریشه آن از یک نام یونانی و لغت لاتین بورسا Bursa گرفته شده است. البته ریشه حقیقی آن، قدری ناشناخته است.

بورس در اصطلاح بازار سرمایه و  اقتصادی، به‌نوعی بازار دادوستد و یا نوعی سیستم خریدوفروش اطلاق می‌شود که در آن اسناد و اوراق مالی، پول‌های کشورهای مختلف، طلا، کالاهای پایه‌ای و امثال آن مبادله می‌شوند؛ بنابراین گفته می‌شود: بورس اوراق بهادار، بورس ارز، بورس اسناد، بورس طلا، بورس نفت، بورس اتومبیل، بورس مسکن و … ؛ بنابراین  مفهوم عام بورس از هر نوع مبادله و واسطه مبادله و یا بازار مبادله است.

البته اگر بازار بورس، به‌صورت مطلق و بدون قید و قرینه خاصی عنوان شود، منظور از آن خریدوفروش اوراق بهادار است و اصولاً بیشترین حجم مبادلات بورس (نسبت به بورس ارز، طلا و نفت و …) مربوط به این اوراق است. قابل‌ذکر است که بزرگ‌ترین مرکز بورس دنیا بورس نیویورک و دومین آن، بورس لندن است. بورس‌های ژاپن، آلمان و فرانسه در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند.

اوراق بهادار، مجموعه اسنادی قانونی هستند که دارای مالیت اعتباری هستند، هرچند مالیت حقیقی ندارند، عقلا برای آن‌ها نوعی مالیت اعتبار کرده‌اند. بنابراین، مانند سایر اشیایی که مالیت دارند دارای ارزش بوده و در بازار بورس، موردمطالعه قرار می‌گیرند.

این اوراق، دارای قیمت اولیه و یا قیمت اسمی هستند که توسط منتشرکننده آن (که معمولاً دولت‌ها و یا شرکت‌های مختلف دولتی یا خصوصی هستند) روی آن‌ها ثبت می‌گردد.

اوراق بهادار در جهان بسیار متنوع هستند و به‌طور پیوسته ابزار معاملاتی جدیدی ایجاد می‌شود. در ایران هرچند تلاش‌هایی برای گسترش اوراق بهادار صورت گرفته شده، اما چندان متنوع نیستند.

در ادامه  انواع این اوراق و شرح مختصری درباره آن‌ها ارائه شده که بدین شرح است:

سهام عادی
متداول‌ترین نوع اوراق بهادار در بازار ایران است. سهام عادی توسط هر شرکت منتشر شده و از ارزشی اسمی برخوردار است (در ایران 1000 ریال است). تعداد سهام منتشرشدهٔ شرکت برابر است با سرمایه ثبت‌شدهٔ شرکت تقسیم بر ارزش اسمی. درنتیجه شرکتی با 500 میلیون ریال ارزش اسمی دارای 500 هزار سهم است. شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس از طریق عرضهٔ اولیه سهام خود را به فروش می‌رسانند. توجه داشته باشید سرمایه شرکت با ارزش آن برابر نیست. سهام‌داران به نسبت تعداد سهام عادی خود مالک شرکت هستند درنتیجه اگر کسی 1 میلیون سهم از ده میلیون سهم شرکتی را داشته باشد مالک 10 درصد آن است. 

در قانون بورس ایران محدودیت‌هایی در مورد سقف مالکیت شرکت توسط افراد حقیقی و حقوقی وجود دارد.

همچنین سهام‌دار به نسبت مالکیت خود در مجمع عمومی شرکت دارای حق رأی است. در کشورهای دیگر، شرکت می‌تواند سهام عادی منتشر کرده ولی آن را به فروش نرساند. همچنین شرکت قادر به بازخرید سهام خود است. از طرفی رابطهٔ مستقیمی بین تعداد سهام منتشره و سرمایه ثبت‌شده شرکت وجود ندارد. تمامی این موارد بر اساس قوانین ایران ممنوع هستند.

سهام ممتاز
سهام ممتاز نوعی سهم است که از سود مشخصی برخوردار است. به‌عنوان‌مثال سهام ممتازی که دارای سود ده درصد بوده و ارزش آن 1000 ریال است در آخر سال مالی 100 ریال سود دریافت خواهد کرد. همچنین سهام ممتاز ازنظر پرداخت سود بر سهام عادی اولویت داشته و پس از پرداخت سود سهام ممتاز، سهام عادی سود دریافت خواهند کرد. معمولاً سهام ممتاز در مجمع عمومی شرکت دارای حق رأی نیست.

حق تقدم
شرکت‌های بورسی می‌توانند به‌منظور توسعهٔ فعالیت‌های خود افزایش سرمایه دهند. افزایش سرمایه به روش‌های گوناگونی انجام می‌شود. یکی از روش‌های افزایش سرمایه که به آن افزایش سرمایه از محل آوردهٔ نقدی گفته می‌شود، با انتشار حق تقدم انجام می‌گیرد. در این روش شرکت به میزان درصد افزایش سرمایه، گواهینامهٔ حق تقدم منتشر می‌کند و آن‌ها را به سهام‌داران خود می‌دهد. به‌عنوان‌مثال فرض کنید شرکتی دارای 1000 سهم است و 50 درصد افزایش سرمایه دهد. در این حالت هرکسی به تعداد نصف سهام خود حق تقدم دریافت می‌کند؛ یعنی کسی که 20 سهم داشته، 10 گواهی حق تقدم دریافت می‌کند. حال سرمایه‌گذار با سه انتخاب روبروست: یا در مهلت مقرر به ازای هر حق تقدم مبلغ 1000 ریال به حساب شرکت واریز کرده و در افزایش سرمایه، شرکت می‌کند. پس از گذشتن مدتی، حق تقدم سهامدار فوق به سهام عادی تبدیل می‌شود.

در حالت دوم، سهام‌دار می‌توان در زمان مشخص شده، گواهی حق تقدم خود را مانند سهام عادی در بازار بورس به فروش برساند. در این صورت وی مبلغ فروش را دریافت می‌کند و دیگر در افزایش سرمایه، شرکت نخواهد داشت و حق تقدم به خریدار منتقل می‌شود. محدودیت‌های خریدوفروش حق تقدم با سهام عادی فرق می‌کند. در حالت سوم، سهام‌دار هیچ کاری انجام نداده و خود شرکت پس از پایان مهلت قانونی می‌تواند حق تقدم را به فرد دیگری فروخته و پس از کسر مبلغ مجاز، ماندهٔ فروش را به سهام‌دار دهد.

اوراق مشارکت
روشی برای تأمین مالی پروژه‌های شرکت است. شرکت پس از تدوین برنامه و اخذ مجوزهای لازم می‌تواند اقدام به انتشار و فروش اوراق مشارکت نماید. اوراق مشارکت مانند سهام ممتاز دارای نرخ سود اسمی هستند که در موعدهای مشخص به خریداران پرداخت می‌شود. اوراق مشارکت دارای تاریخ سررسید هستند که در آن تاریخ مبلغ اولیهٔ اوراق مشارکت (مبلغ اسمی مندرج بر روی اوراق مشارکت) به مالک اوراق پرداخت می‌شود. برخی از اوراق مشارکت از قابلیت تبدیل به سهم در تاریخ سررسید برخوردارند. در کشورهای دیگر اوراق مشارکت در انواع بیشتری منتشر شده و نام آن نیز اوراق قرضه است.

مشتقات
ابزار مشتقه، اوراق بهاداری هستند که به‌خودی‌خود ارزش ذاتی ندارند و ارزش آن‌ها بر اساس دارایی اصلی دیگری تعیین می‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر بر اساس یک دارایی اصلی یا زیربنایی، اوراق بهاداری فرعی ایجاد می‌شود. این اوراق بهادار با وجود آن‌که ارزش ذاتی ندارند ولی مانند یک اوراق بهادار مستقل در بورس معامله می‌شوند.

با وجود آنکه ابزار مشتقهٔ بسیار متنوعی در بازارهای بین‌المللی وجود دارند ولی مهم‌ترین آن‌ها در ایران اختیار معامله و قرارداد آتی هستند.