دریاچه ارومیه؛ امیدهای زندگی دوباره

به گزارش بولتن نیوز،چند سالی می شود که ناقوس نابودی محیط زیست در کشور ما به صدا درآمده است و از ویرانی جنگل ها، پارک های ملی و زیستگاه های طبیعی تا از میان رفتن گونه های گیاهی و جانوری، آلودگی هوا، آب و خاک و خشکیدن تالاب ها و دریاچه ها را شامل می شود.

دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران یکی از گرانبهاترین سرمایه های طبیعی است که قربانی زیاده خواهی، بی مسوولیتی و سیاستگذاری های نادرست انسانی شده است.

تا دیروز جهانیان این دریاچه را با ویژگی های منحصر به فردش می شناختند و امروز نفس های بریده و بی جانش، دوستداران طبیعت و محیط زیست را نگران ساخته است.

** دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه 167 کیلومتر مربع طول و 54 کیلومتر مربع عرض دارد و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد‎ یک هزار و 278 متر و بلندترین منطقه آن نیز دارای ‎ 1600متر ارتفاع است.

این دریاچه بزرگ ترین پهنه آبی در ایران و تا پیش از این، دومین دریاچه شور جهان بوده است که زندگی در آن جریان داشت اما امروز با بیش از 94.5 درصد خشکی و 400 گرم نمک در لیتر به شورترین دریاچه جهان تبدیل شده است.

پارک ملی دریاچه ارومیه نیز با 462 هزار و 600 هکتار وسعت از زیباترین و شگفت انگیزترین پارک های ملی کشور به شمار می رود به طوری که حیات وحش این دریاچه را 27 گونه پستاندار، 212 گونه پرنده، 41 گونه خزنده، هفت گونه دوزیست و 26 گونه ماهی تشکیل داده اند.

102 جزیره تپه ماهوری کوچک و بزرگ این دریاچه پوشش گیاهی استپی دارند و از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) به عنوان اندوخته طبیعی جهان به ثبت رسیده اند (1).

دریاچه ارومیه در فراهم کردن رطوبت لازم برای رشد گیاهان، تلطیف آب و هوا و ایجاد تعادل در آبهای زیرزمینی نقش کلیدی دارد و منابع آبی مهمی همچون رودخانه های زرینه رود، سیمینه رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا آن را تغذیه می کنند.

این دریاچه یکی از مناطق حفاظت شده مهم جهان است که در مقیاس جهانی برای ادامه چرخه زندگی شماری از پرندگان مهاجر نقش تعیین کننده ای بازی می کند.

یونسکو در برنامه جهانی «انسان و بیوسفر» (انسان و زیست کره) 9 نقطه ویژه را برای حفاظت برگزیده که دریاچه ارومیه یکی از آنها است.

زیست کره یا بیوسفر به آن بخش یا لایه از کره زمین گفته می شود که در آن زندگی وجود دارد. این لایه، زیستگاه انسان و دیگر موجودات زنده همچون پرندگان، ماهیان و موجودات خاکزی است و تا لایه های زیرین زمین که ریشه درختان و دیگر جانداران نفوذ می کند، ادامه دارد (2).

تالاب های دریاچه ارومیه در کنوانسیون رامسر ثبت شده اند که دوم فوریه 1971 میلادی (سیزدهم بهمن 1349 خورشیدی) به منظور حفاظت از تالاب ها و پرندگان مهاجر به امضای 18 کشور رسید. کشورهای عضو این پیمان وظیفه پاسداری از تالاب های ثبت شده را بر عهده دارند.

پس از نشست ‎ 180کشور سازمان ملل متحد با عنوان «مجمع سران زمین» در سال ‎1992 میلادی (1371 خورشیدی) درباره «توسعه زیست محیطی» در شهر «ریودوژانیرو» برزیل، اعلامیه ای صادر شد که فعال شدن طرح تسهیلات زیست محیطی جهان (Global Environment Facility) را رقم زد (3).

کارشناسان ‎طرح محیط زیست جهانی پس از بازدید از دریاچه ارومیه، آن را به عنوان نخستین منطقه ای که مناسب و قابل حفاظت تشخیص داده شد اعلام کردند. در سال 1380 نیز کارگاهی در شهر ارومیه با عنوان «راه حل اکوسیستمی برای مدیریت دریاچه ارومیه» برگزار شد (4).

** دلایل نابودی دریاچه آب شور

به دنبال گسترش فعالیت های انسانی، افزایش مصرف آب در مزارع کشاورزی و ساخت سدهایی در این منطقه، اندک اندک آب دریاچه رو به کاستی گذاشت و روز به روز بر خشکی آن افزوده شد و هم اکنون نیز نفس های آن به شماره افتاده است.

از آنجا که سدها جریان سیلاب ها را کنترل می کنند و آب تنظیم شده مورد بهره برداری قرار گرفته و وارد دریاچه ارومیه نمی شود از این رو، کارشناسان سازمان حفاظت از محیط زیست در خشک شدن آب دریاچه ارومیه عوامل انسانی به ویژه ساخت بی رویه سدها را موثر می دانند.

آنان همچنین استفاده بی رویه از آبهای زیرزمینی برای آبیاری باغ های توسعه یافته اطراف دریاچه ارومیه را در وضعیت آب این دریاچه تاثیرگذار می دانند.

خشکی دریاچه ارومیه به عنوان یک بحران، هشدار مهمی برای پیش آمدن بحران های بعدی است زیرا شوره زار ناشی از پسروی آب، تمامی مزارع، ساختمان ها، نواحی مسکونی و آبادی های اطراف را تهدید می کند و با وزش باد، نمک موجود در شوره زارها به سوی این مناطق و نواحی مسکونی هدایت و منتشر می شود و همین پدیده افزون بر تاثیرگذاری مستقیم بر کشاورزی منطقه و بروز خشکسالی، بر سلامت مردم و مهاجرت ساکنان اثر می گذارد.

کارشناسان محیط زیست بر این باورند که خشکی دریاچه و پیامدهای آن به دلیل نبود ارزیابی های زیست محیطی در طراحی و برنامه ریزی و ساخت سدها رخ داده و برخلاف اهداف تعیین شده در سیاست بیابان زدایی کشور بوده است زیرا ایجاد شوره زارها و بروز خشکسالی در منطقه، گسترش و افزایش مناطق کویری را در پی دارد.

کویرها از نظر نوع ترکیب به کویر نمک و کویر بدون نمک تقسیم می شوند که کویرهای نمکی از نوع بسیار خطرناک به شمار می روند (5).

از آنجا که کویرهای ناشی از پسروی دریاچه ارومیه از نوع کویرهای بسیار خطرناک هستند ادامه حیات گونه های بومی منطقه را با خطر جدی روبرو می کنند.

در همین پیوند، «اسماعیل کهرم» مشاور محیط طبیعی رییس سازمان حفاظت محیط زیست، به ایرنا می گوید: دریاچه ارومیه بر اثر برنامه ریزی های نادرست رو به نابودی کامل است و علت این نابودی، ته کشیدن آب آن در نتیجه ساخت سدهایی است که از جریان پنج میلیارد و 500 میلیون مترمکعب آب رودخانه های ورودی به این دریاچه جلوگیری کرده و در بلندمدت خشکی آن را رقم زدند.

عواملی همچون تغییرات اقلیمی (دگرگونی های آب و هوایی)، تخلیه سفره های زیر زمینی، به هم خوردن تعادل آبهای سطحی و زیرزمینی، گسترش سدسازی، انتقال بی رویه آبهای سطحی و زیرزمینی برای مصارف صنعتی و آبزی پروری و نبود مدیریت علمی و کارآمد در رویارویی با این موارد موجب شد دریاچه با شدت بیشتری به سوی نابودی حرکت کند.

کاهش تدریجی و بدون بازگشت آب دریاچه ارومیه با توجه به اینکه از مهمترین و باارزش ترین زیست بوم های آبی کشور به شمار می رود، نه فقط دوستداران محیط زیست را نگران کرده بلکه مجموعه تصمیم گیران کشور را برای نجات و احیای آن به تکاپو وا داشته است.

**چاره اندیشی برای نجات

خشکی دریاچه ارومیه با توجه به شوری زیاد آن فاجعه ای زیست محیطی است که افزون بر از میان رفتن امکانات زیستی برای پرندگان آبزی و کنار آبزی، محیط زیست طبیعی و انسانی را نیز دچار خسارات جبران ناپذیری می کند.

کارشناسان بر این باور هستند که خشک شدن دریاچه ارومیه، پهنه بزرگی از باتلاق و نمک های روان سطح دریا را برجای می گذارد که در نوع خود فاجعه ای زیست محیطی است.

با وزش هر بادی مولکول های نمک تمام مزارع، باغ ها و مراتع را فرا می گیرد و حتی تنفس نیز برای ساکنان اطراف دریاچه ارومیه مشکل می شود.

از این رو، امروزه مسوولان و دست اندرکاران محیط زیست کشور بیش از پیش نگران این مساله هستند و برای نجات این دریاچه ارزشمند عزم خود را جزم کرده اند.

خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) هشتم تیرماه سال جاری از ابلاغ رییس جمهوری برای آغاز عملیات اجرایی احیای دریاچه ارومیه خبر داد.

«حسن روحانی» رییس جمهوری اسلامی ایران، در جلسه کارگروه نجات دریاچه ارومیه تاکید داشت این دریاچه نباید در وضعیت کنونی رها شود و دولت آماده است هزینه های احیا را تا هر جا که لازم باشد تامین کند.

ادامه وضعیت کنونی دریاچه ارومیه با توجه به موقعیت جغرافیایی ویژه ای که دارد، مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بسیاری را برای ساکنان منطقه به بار می آورد. از این رو اجرای هر طرح و برنامه ای برای تنفس دوباره آن نیازمند امکان سنجی و ارزیابی های کارشناسی است.

در نشست کارگروه نجات دریاچه ارومیه مصوباتی همچون روان سازی آب روان منطقه به پیکره اصلی دریاچه ارومیه، شناسایی کانون های تولید ریزگرد و تثیبت حرکت ریزگردها از روش مالچ پاشی، شن و ماسه و آب در دستور کار مدیران و عوامل اجرایی این کارگروه قرار گرفت.

همچنین طرح های حفاظت از اکولوژی نظیر کاشت گیاهان سازگار با محیط، انتقال آب، شناسایی آثار ناشی از خشک شدن دریاچه در حوزه اقتصادی و اجتماعی و راهکارهای رویارویی با آن، امکان سنجی استفاده از فناوری های نوین، ایجاد واحدهای صنعتی به منظور اشتغال جایگزین با کشاورزی و عملیات آبخیزداری بررسی شد.

به گزارش پانزدهم تیرماه خبرگزاری فارس، «عیسی کلانتری» دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه، از تایید مصوبه های این کارگروه از سوی هیات وزیران خبر داد و گفت تمهیدهایی اندیشیده شده است که میزان مصرف پتانسیل آب تجدید شونده در حوزه دریاچه ارومیه از 70 درصد به 45 درصد برسد.

مشاور طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست هم در گفت و گو با ایرنا با اشاره به بررسی های صورت گرفته، تاکید می کند طرح هایی مانند انتقال آب از «رود ارس» و «دریای خزر» به دلایلی از جمله مشکلات انتقال هم در مبدا و مسیر و هم در مقصد و همچنین هزینه بر بودن آن و اعتراض همسایگان سهیم در حوزه این آبها امکانپذیر نخواهد بود.

کهرم با اشاره به اینکه «تاکنون ۱۸ راهکار اجرایی و ۶ راهکار مطالعاتی به عنوان مصوبه دولت پذیرفته شده اند»، می گوید: انتقال آب رودخانه ارس، بسته شدن چاه ها، توقف همه طرح های سدسازی در دست مطالعه و اجرا، ایجاد «مرکز آینده پژوهی دریاچه ارومیه» در سازمان حفاظت محیط زیست، انتقال آب به جزایر و تالاب های حاشیه دریاچه ارومیه از سد حسنلو و بازگشایی مسیر آبراهه های ورودی به تالاب های جنوبی و مطالعه و بررسی آثار جاده میان گذر شهید کلانتری بر اکوسیستم دریاچه ارومیه راهکارهای ارایه شده برای نجات دریاچه بوده اند.

کهرم «کم کردن 40 درصدی آب زراعی منطقه» را مناسب ترین راه حل می داند که به از بین رفتن کشاورزی منطقه منجر نخواهد شد و چاه های غیرمجاز نیز پلمپ می شود.

وی پیش بینی می کند با پیاده شدن طرح مذکور و بارش های پاییزه و زمستانه تا پنج سال آینده نیمی از این دریاچه احیا شود.

** مشارکت خارجی

با توجه به کنوانسیون رامسر و تعهد کشورهای عضو در حفاظت تالاب ها، احیای دریاچه ارومیه تعهدی زیست محیطی است و نه فقط در سطح ملی بلکه در مجامع بین المللی نیز دوستداران دریاچه و محیط زیست را برای نجات خود نگران و مصمم کرده است به طوری که دولت ها و کارشناسان چندین کشور برای همکاری مالی و علمی در این زمینه اعلام آمادگی کرده اند.

به گفته مشاور محیط طبیعی رییس سازمان حفاظت محیط زیست، سی و دومین گردهمایی و نخستین کنگره بین المللی علوم زمین با عنوان «نجات دریاچه ارومیه» بیست و هفتم تا سی ام بهمن پارسال در ارومیه برگزار شد که در آن متخصصانی از کشورهای گوناگون از جمله، آلمان، روسیه و انگلستان حضور داشتند.

وی بر مشارکت کارشناسان ژاپنی با متخصصان داخلی نیز تاکید می کند.

در همین پیوند، تارنمای برنامه توسعه سازمان ملل متحد (یو. ان. دی. پی) هجدهم اردبیهشت ماه امسال در گزارشی با عنوان «کمک دولت ژاپن به یو. ان. دی. پی برای احیای دریاچه ارومیه» نوشت: پنجم مه 2014 (پانزدهم اردیبهشت ماه) طی مراسمی در سازمان حفاظت محیط زیست ایران و با حضور مقام های سازمان ملل متحد، دولت ژاپن برای همکاری در احیای دریاچه ارومیه یک میلیون دلار به ایران کمک کرد (6).

البته آنگونه که پانزدهم تیرماه ایرنا به نقل از کلانتری نوشت جمهوری اسلامی ایران برای احیای دریاچه ارومیه در سال جاری 15 هزار میلیارد ریال در نظر گرفته است و پیش بینی می شود بیشترین اعتبار تخصیص یافته در سال های 1394 تا 1398 به 25 هزار میلیارد تا 30 هزار میلیارد ریال برسد.

وی کل اعتبار تایید شده برای طرح احیای دریاچه ارومیه طی 10 سال آینده را 145 تا 150 هزار میلیارد ریال اعلام کرد.

از این رو، به نظر می رسد کمک یک میلیون دلاری ژاپن در برابر بودجه تصویب شده ایران چندان قابل توجه نباشد.

** جمع بندی

افزون بر دریاچه ارومیه تالاب های مهم و ارزشمندی دیگری نیز همچون هامون، بختگان و... وجود دارند که در صورت ادامه بی توجهی سرنوشتی مشابه آنچه در دریاچه شمال غربی کشورمان رخ داده است پیدا می کنند.

در همین پیوند، روحانی در نشست کارگروه نجات دریاچه ارومیه بیان داشت: نجات و احیای دریاچه ارومیه معیاری برای احیای همزمان سایر تالاب ها در کشور است که با مشکلات بسیاری روبرو هستند.

دریاچه ارومیه به عنوان یک اکوسیستم آبی بی مانند، سالها عامل کلیدی تلطیف آب و هوای منطقه به شمار می رفت و به عنوان یک زیستگاه و تالاب بین المللی منحصر به فرد میزبان هزاران پرنده مهاجر از مناطق گوناگون جهان بود.

از سوی دیگر، جاذبه های گردشگری این دریاچه هر ساله هزاران گردشگر داخلی و خارجی را به سوی خود می کشاند و بدین گونه افزون بر تعاملات اجتماعی و فرهنگی مثبت، فضا را برای رونق اقتصادی زندگی ساکنان منطقه فراهم می آورد اما امروز با خشکی دریاچه این جاذبه ها رو به کاستی نهاده است.

چندین سال است که کارشناسان و دوستداران محیط زیست درباره خشکی و نابودی این دریاچه هشدار می دهند اما طی سال های گذشته، طرح های کوتاه مدت و مقطعی بی توجه به آمایش سرزمین و ارزیابی های کارشناسانه در کنار پیشرفت های صورت گرفته، آسیب های فراوانی نه فقط بر پیکره محیط زیست طبیعی بلکه بر محیط زیست انسانی و اقتصاد کشور در بلندمدت وارد آورد و روز به روز بر دامنه پیامدهای منفی توسعه یک بعدی افزوده می شود.

هم اکنون وضعیت دریاچه ارومیه از حالت بحران فراتر رفته به طوری که بیش از 90 درصد شورترین دریاچه جهان خشک شده است اما در شرایط کنونی تنها راه خروج از این وضعیت بکارگیری راهکارهای درست، علمی و آینده نگرانه است و پیاده شدن راهکارها به همکاری پیوسته دولت و تعهد کاری سازمان های متولی و هماهنگی آنها نیاز دارد.

--------------------------

منابع:

1- http://cchul.conference.gsi.ir

2- http://www.eoearth.org

3- http://afarineshdaily.ir

4- همان

5- http://www.irandeserts.com

6- http://www.ir.undp.org

از فاطمه دوله - گروه تحقیق و تفسیر خبر

پژوهشم**ف.د**1961**1358