2 خبر مهم از «روزنامه نگاری» و «کاریکاتور»

گروه ادبیات، نشر و رسانه، بیست سال است که بحث انجمن صنفی کاریکاتوریست‌ها مطرح است؛ اتفاقی که هیچ‌گاه رخ نداده است. برای تشکیل نشدن این انجمن نیز دلایل متعددی ذکر شده‌ است؛ از تنبلی کاریکاتوریست‌ها گرفته تا وجود انحصار در این حوزه.

به گزارش بولتن نیوز، کاریکاتور یکی از معدود شاخه‌ها‌ و شاید تنها مورد از شاخه‌های هنرهای تجسمی است که هنرمندان آن، انجمن صنفی ندارند ولی ظاهرا اعضای آن، بحث تشکیل انجمن صنفی را بیش از 20 سال است که پی‌گیری می‌کنند.

به نظر می‌رسد که کاریکاتوریست‌ها یکی از اصنافی هستند که بنا به دلایل ویژه‌ای نیاز به داشتن انجمن صنفی برای آن‌ها بسیار ضروری به نظر می‌آید.

بارها دیده‌ایم که هنرمندان شاخه‌ی کاریکاتور مطبوعاتی برای اثر چاپ شده‌شان درگیر مشکلات حقوقی و قانونی شده‌اند، گاهی نشریه‌ای که در آن‌ کار می‌کردند به خاطر کاریکاتور این افراد تعطیل شده و گاهی هم برای کشیدن کارتون فردی محکوم به جزای شلاق شده‌اند! در چنین شرایطی به نظر می‌رسد که حضور انجمن صنفی ولو بدون قدرت اجرایی و فقط برای انجام فعالیت‌ها تبلیغی و فرهنگ‌سازی ضروری به نظر می‌رسد. و یا حداقل اینکه به قول جواد علیزاده – کارتونیست پیشکسوت- شاید بتواند برای تصحیح برداشت‌های اشتباهی که از تصاویر می‌شود، اقدام کند.

کاریکاتوریست‌ها در انجمن صنفی روزنامه‌نگاران

مدت‌ها تعدادی از کاریکاتوریست‌های مطبوعاتی در انجمن صنفی روزنامه‌نگاران عضو بودند و در واقع شاید بتوان گفت آن زمان تنها دوره‌ای بود که بخشی از کارتونیست‌ها انجمن صنفی داشتند.

جواد علیزاده این باره می‌گوید، در دوره‌ی ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی که عده‌ای از کاریکاتوریست‌ها در انجمن صنفی روزنامه‌نگاران عضو بودند، باعث شد بتوانند مسایل مربوط به صنف خود را در قالب انجمن صنفی مطبوعات پی‌گیری کنند ولی با تعطیلی انجمن صنفی فعالیت‌های صنفی کاریکاتوریست‌ها نیز تعطیل شد.

علی درخشی- کارتونیست- هم معتقد است که تعطیلی انجمن صنفی روزنامه‌نگاران خود عاملی برای دلسرد شدن کاریکاتوریست‌ها برای تشکیل انجمن صنفی شد.

البته باید در نظر داشت که انجمن صنفی روزنامه‌نگاران فقط می‌تواند در برگیرنده‌ی فعالیت‌های کاریکاتوریست‌های مطبوعاتی باشد و امور مربوط به بخش دیگر کاریکاتور یعنی بخش نمایشگاهی، مغفول می‌ماند امین مویدی -سردبیر نشریه‌ی خط‌خطی در این‌باره می‌گوید که حتما و قطعا می‌بایست کاریکاتوریست‌ها انجمن جدایی از انجمن صنفی روزنامه‌نگاران داشته باشند چون همه‌ی کاریکاتوریست‌ها لزوما مطبوعاتی نیستند؛ بنابراین نیاز به انجمن‌ فراگیری داریم که کارهای کاریکاتوریست‌ها را پی‌گیری کنند.

با این همه به نظر می‌رسد که با توجه به مشکلات عدیده‌ای که کاریکاتوریست‌های مطبوعاتی بعد از چاپ آثار انتقادی‌شان پیدا می‌کنند، آن‌ها نیاز بیشتری به انجمن صنفی دارند.

چرا انجمن ندارند؟

برای ناکامی بیست ساله‌ی تشکیل یک انجمن صنفی دلایل متعددی ذکر شده‌است. عده‌ای از کاریکاتوریست‌ها دلیل تشکیل نشدن یک انجمن صنفی حاصل کم کاری خودشان می‌دانند. چنانچه امین مویدی معتقد است کاریکاتوریست‌ها تا کنون کار تشکیلاتی و گروهی زیادی انجام نداده‌اند و به طور کلی در امور اجرایی تنبل هستند و پی‌گیری لازم را ندارد و بهرام عظیمی – کارتونیست و انمیشن‌ساز- هم می‌گوید که موضوع تشکیل انجمن صنفی نیازمند تیمی است که مشکلات و «دنگ و فنگ» بازگشایی انجمن را به عهده بگیرد ولی کسی نیست که این مسوولیت را به عهده بگیرد.

البته مشکلاتی به جز تنبلی هم برای تشکیل نشدن انجمن صنفی مطرح می‌شود. به نظر می‌رسد که بعضی از کارتونیست‌ها اصلا انگیزه‌ای برای تشکیل انجمن صنفی ندارند چون آن‌ را فاقد کارکرد می‌دانند.

مثلا علی درخشی معتقد است در ایران شرایط به گونه‌ای است که ساز و کارهای قوی و مشخصی وجود ندارد که به موجب آن انجمن‌ها بتوانند فعالیت‌های لازم را برای صنف خود انجام دهند .ما می‌بینیم که اصنافی هم که انجمن دارند مانند سینماگران در مواقعی که سینمایی‌ها نیاز به حمایت این انجمن داشتند در برابر مشکلات آن‌ها سکوت کردند و شرایط به گونه‌ای است که انجمن‌ها آن‌طور که باید نمی‌توانند از حقوق صنفی اعضای خود حمایت کنند.

از طرفی نیز به نظر می‌رسد که دو دستگی فکری در صنف کاریکاتوریست‌ها، به قدری عمیق است که امکان اجماع و توافق نظر آن‌ها با هم وجود ندارد. در این باره نیز علی درخشی اظهار می‌کند در ایران کارتونیست‌ها به دلیل تفاوت در سلیقه‌ها و گرایش‌های سیاسی متفاوتشان امکان اجماع ندارند و این تفاوت‌ نظر باعث می‌شود که انجمن‌ها در صورت تشکیل شدن هم در هنگام بروز مشکل نتوانند از اعضای خود حمایت کنند.

در حوزه‌ی کاریکاتور انحصار ایجاد شده است

عده‌ای از کارتونیست‌ها معتقدند در حوزه‌ی کاریکاتور انحصار ایجاد شده‌است و عده‌ای هستند که با به دست گرفتن همه‌ی امور مربوط به کاریکاتور از قبیل جشنواره‌ها، دو سالانه‌ها و... مانع تشکیل انجمن صنفی می‌شوند.

جواد علیزاده برای جلوگیری از این انحصار تشکیل شورای سیاست‌گذاری کاریکاتور را ضروری می‌داند و معتقد است که با توجه به اینکه اکثر جشنواره‌های ایرانی را افرادی خاص برگزار می‌کنند و این موضوع باعث شده که شکل برگزاری جشنواره‌ها یکنواخت شود. باید تغییراتی ایجاد شود که خود کاریکاتوریست‌ها اداره‌ی امور خود را به دست گیرند و در صورت تشکیل انجمن صنفی دو سالانه به انجمن صنفی واگذار شود.

محمدعلی خلجی- کارتونیست- نیز در این زمینه گفته‌ است: برخی، تشکیل انجمن را به ضرر منافع خود می‌دانند. مثلا خرده انجمن‌هایی دارند که اداره‌ی برخی امور مانند برگزاری مسابقات و جشنواره‌ها را به دست گرفته‌اند و نمی‌خواهند صندلی و منافع‌شان را از دست بدهند و از ترس اینکه مبادا پولی که به دستشان می‌آید از آن‌ها گرفته شود مانع تشکیل انجمن صنفی می‌شوند.

او می‌افزاید: چند سال پیش به دنبال جشنواره‌ای که در تبریز برگزار شد، به همراه عده‌ای از هنرمندان تصمیم گرفتیم که تشکیل انجمن را پایه‌ریزی کنیم ولی به خاطر اینکه این عمل حمایت نشد و اتفاقاتی از قبیل گم شدن برخی‌ نامه‌ها و... پیش آمد، تلاش‌ها حاصلی نداشت. نتیجه این است که اکنون عده‌ای می‌خورند و عده‌ای دیگر سیاه‌لشکرند.

جمال رحمتی – کارتونیست- هم با تاکید بر ایجاد انحصار در حوزه‌ی کاریکاتور می‌گوید تلاش‎های زیادی برای تاسیس انجمن صنفی کاریکاتور انجام شده است، ولی تعداد معدودی که بودجه کاریکاتور کشور را در دست دارند مانع تشکیل این انجمن صنفی شده‎اند. در مسیر تشکیل انجمن صنفی، همیشه موانعی ایجاد می‌شود که در این موانع رد پای این جمع معدود دیده می‎شود و همواره به بهانه‌ی منع قانونی این انجمن صنفی تشکیل نمی‌شود که این قانون، قانونی نانوشته است.

او معتقد است که با تغییر دولت وضعیت کاریکاتور مطبوعاتی بهتر شده‌است ولی در اوضاع کاریکاتور نمایشگاهی هیچ تغییری حاصل نشده است. در واقع این بخش به گروهی خاص تعلق دارد و به یک امر کاملاً تبدیل شخصی شده است. در واقع وجود دو دستگی، آفتی برای کاریکاتور نمایشگاهی است و تیمی که کل بودجه کاریکاتور در دست آنان است، عملاً با 10 درصد کاریکاتوریست‏‌ها همکاری می‎کنند.

آیا عامل ایجاد انحصار، خانه‌ی کاریکاتور است؟

عده‌ای از کاریکاتوریست‌ها به طور مستقیم بیان می‌کنند که مانع تشکیل انجمن صنفی و عامل ایجاد انحصار، خانه‌ی کاریکاتور است. چنانچه بزرگمهر حسین‌پور- کارتونیست- می‌گوید خانه‌ی کاریکاتور و مسؤولانش نشان داده‌اند که نمی‌خواهند کاریکاتوریست‌ها انجمن صنفی داشته باشند چون کارشان از رونق می‌افتد و وجود یک انجمن صنفی باعث می‌شود مدیریت خانه کاریکاتور تغییر کند. باید بهاین نکته توجه کرد که مدیریت خانه‌ی کاریکاتور از ابتدای تاسیسش تا کنون توسط یک نفر بوده‌ است.

او معتقد است که خانه‌ی کاریکاتور می‌توانست یک اتفاق خوب باشد ولی در حد یک آموزشگاه ضعیف است که مرکز برگزاری مسابقات و انتخاب داوران و برندگان براساس خط فکری رییس خانه کاریکاتور است.

این هنرمند می‌گوید که کارتونیست‌ها بارها جلسه‌ها‌یی برای تشکیل انجمن صنفی برگزار کرده‌اند ولی در مراحل پایانی انجام کار اتفاق‌های عجیب و غریبی افتاده و کارشان به انجام نرسیده‌است. مثلا اینکه در موردی با اینکه آیین نامه را که مطابق با ضوابط وزارت کشور و ارشاد تنظیم ‌کرده و تحویل ‌داد‌ه‌اند، کار معلق شده و جواب مشخصی برای علل تعلیق نگرفته‌اند.

هادی حیدری – کارتونیست حوزه‌ی مطبوعات- یکی از نقاط ضعف در کاریکاتور ایران را خانه‌ی کاریکاتور می‌داند که ریاستش حاضر به پاسخگویی نیست. او می‌گوید امور مربوط به دو سالانه‌ی کاریکاتور هم خانه‌ی کاریکاتور واگذار شده‌است. چنانچه این مرکز سه دوره دبیرخانه‌ی دوسالانه کاریکاتور بوده است، 6 دوره از این مسابقه نیز با دبیری ریاست خانه کاریکاتور برگزار شده است! بنابراین طبیعی است که با چنین وضعیتی اگر صنف یا انجمن صنفی هم به‌وجود بیاید، معلوم نیست که این امکانات موجود بدون حساب و کتاب در اختیار انجمن بگیرد.

این کارتونیست همچنین بیان کرد: از سوی دیگر، خانه‌ی کاریکاتور به واسطه‌ی پشتوانه مالی که دارد به بعضی از کارتونیست‌ها می‌رسد، آن‌ها را در جشنواره‌های مختلف به عنوان داور معرفی می‌کند و از لحاظ مالی ساپورت می‌کند و اگر کارتونیست‌های مستقل هم بخواهند این قضیه را نقد کنند، با آن‌ها برخورد می‌شود. بنابراین بسیاری از ما می‌ترسیم که ساز مخالف بزنیم، چون ممکن است از طرف بخشی که قدرت و ثروت به دست دارد، بایکوت شویم.

وی می‌افزاید: در بسیاری از مواقع کارتونیست‌های پیشکسوت در پاسخ به دغدغه‌های ما درباره مشکلاتی که خانه کاریکاتور ایجاد کرده است، می‌گویند ما حرف شما را باور داریم ولی می‌ترسیم اگر حرفی بزنیم مشکلاتی از قبیل چاپ نشدن کتاب‌هایمان، از بین رفتن امکان برای شرکت در نمایشگاه و... پیدا کنیم.

داوود شهیدی نیز درباره‌ی خانه‌ی کاریکاتور اظهار می‌کند: خانه کاریکاتور در بسیاری از جنبه‌ها در معرض انتقادهای فراوان قرار دارد چون خود را دربست به نظراتی که از بالا بر او اعمال می‌شود، سپرده است و فقط در راه خدمت به سیاست‌های دولت حرکت کرده‌است به همین دلیل نیز منزوی شده‌است. من نیز در بسیاری از مسابقات و همایش‌های خانه کاریکاتور شرکت نکردم ولی آن را بایکوت هم نکرده‌ام.

خانه‌ی کاریکاتور کجاست؟

خانه‌ی کاریکاتور ایران در سال ۱۳۷۵ توسط شهرداری تهران تاسیس شد. این مرکز زیرمجموعه سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران است و با هدف شناسایی، مهارت‎آموزی و سازمان‌دهی کاریکاتور و کارتورن در ایران و پشتیبانی از کاریکاتوریست‌ها و علاقه‌مندان کاریکاتور و معرفی آثار آنان در ایران و جهان فعالیت می‌کند. این خانه در حال حاضر دبیرخانه‌ی دایمی دو سالانه‌ی کاریکاتور هم هست.

کسی که از ابتدای تاسیس خانه‌ی کاریکاتور ریاست این خانه را به عهده داشته است مسعود شجاعی طباطبایی است. البته او در مصاحبه‌هایی که پیش‌تر با رسانه‌های دیگر داشته است، اعلام کرده که خود مانعی برای رفتن از خانه‌ی کاریکاتور ندارد و این مسؤولان شهرداری هستند که او را عوض نمی‌کنند.

مسعود شجاعی طباطبایی علاوه بر مدیریت خانه‌ی کاریکاتور، تا کنون مدیر مسوول مجله کیهان کاریکاتور، سردبیر مجله ایران کارتون، مدیر بخش لاتین سایت ایران کارتون، مسؤول گروه کاریکاتور حوزه هنری، دبیر بخش آسیای فصلنامه‌ی کمیک جهانی پنسیلوانیا، طراح و برنامه‌ریز اولین جشنواره‌ی کارتون بین‌المللی گریکارتون در سال ۱۳۸۵ در یونان و دبیر جشنواره‌ی بین‌المللی هولوکاست بوده است.

در میان مصاحبه‌هایی که بخش هنرهای تجسمی ایسنا، با چهره‌های کاریکاتوریست درباره‌ی انجمن صنفی گرفت، بهمن عبدی اظهار کرده بود که شجاعی طباطبایی برای خانه‌ی کاریکاتور زحمت زیادی کشیده‌ است و نباید آن‌ها را نادیده گرفت.

خبرنگار ایسنا، برای اینکه درباره‌ی موضوع خانه‌ی کاریکاتور یک جانبه سخن نگفته باشد، بعد از تلاش چند روزه موفق به گرفتن مصاحبه‌ای با شجاعی طباطبایی شد و به در خواست او تصمیم به چک کردن مصاحبه با شجاعی قبل از انتشار مطلب گرفت ولی مدیر خانه‌ی کاریکاتور، هنگام چک مصاحبه اصرار بر حذف سوالات خبرنگار از متن مصاحبه یا ایجاد تغییراتی در آن داشت و اعلام کرد که در غیر این صورت ترجیح می‌دهد مصاحبه‌اش منتشر نشود. گروه فرهنگی هنری ایسنا ضمن داشتن فایل صوتی مصاحبه‌ی او -با وجود نداشتن منع قانونی - ‌مصاحبه‌ی شجاعی را منتشر نکرد.

او در این مصاحبه به این پرسش‌ها پاسخ داده بود:

1:موانع تشکیل انجمن صنفی کاریکاتوریست‌ها در ایران را چه می‌دانید؟

2: آیا این درست است که شما در حوزه‌ی کاریکاتور انحصار ایجاد کرده‌اید؟

3: آیا این درست است که به خاطر وابستگی‌های سیاسی خود و با توجه به اینکه ریاست خانه‌ی کاریکاتور را به عهده‌ی دارید، تلاش می‌کنید که هنر کاریکاتور به جای کارکرد انتقادی آن به سمت هنر تزیینی ببرید؟

4: اگر نگاهی به رزومه شما بیاندازیم و آن را با سایر کاریکاتوریست‌ها مقایسه کنیم به نظر می‌رسد که شما در بسیاری از جشنواره‌ها مسابقات و بینال‌های ملی و خارجی شرکت کرده و مسؤولیت‌هایی مانند دبیری جشنواره، مسؤول اجرای جشنواره و... را بر عهده داشته‌اید آیا همه‌ی کاریکاتوریست‌ها با هر خط فکری از این امکانات بهره‌مندند؟

پیش‌نویس اصلاح قانون مطبوعات منتشر می‌شود