درباره آمارهای غیرواقعی ساخت پالایشگاه در گذشته

به گزارش بولتن نیوز، محمد آقایی مدیرعامل اسبق شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی با ارسال مقاله‌ای به خبرگزاری شانا به هجمه‌های صورت گرفته علیه وزارت نفت در دولتهای هفتم وهشتم مبنی بر مخالفت مهندس زنگنه در ساخت پالایشگاه پاسخ داد.

متن مقاله به این شرح  است:

در این روزها با ارائه نظریات و آمارهای غیر واقعی، مطالبی  در گفته‌های  بعضی از معدود حامیان و مرتبطین دولت گذشته  مطرح  می‌شود تا حقایق جور دیگر و وارونه جلوه داده شوند. یکی از این عرصه‌ها بحث تولید و توسعه پالایشگاهی  و حقایق و واقعیتهای کنونی و گذشته بر آن حداقل در یک‌دهه گذشته در کشور است.

صدور 20 موافقتنامه اصولی ساخت پالایشگاه  در دوران وزارت زنگنه

در سال 1368 کار طراحی و تدارکات پالایشگاه بندرعباس با کار مشترک پیمانکاران داخلی و خارجی آغاز و عملیات اجرایی آن نیز در سال 1371 آغاز شد که مرحله اول آن (با نیمی از ظرفیت تولید و حدود 100هزار بشکه در روز) در سال 1376 به بهره‌برداری رسید و بقیه مراحل توسعه وتکمیل  شامل 16 واحد از جمله دیگر واحدهای تقطیر و واحدهای بنزین‌سازی، آیزوماکس، تولید هیدروژن و غیره به‌تدریج در دولت جناب آقای خاتمی و وزارت جناب آقای مهندس  زنگنه ظرف 3 سال به تولید  رسید و نهایتاً در سال 1379 و در شروع برنامه سوم توسعه در بهره‌برداری کامل قرار گرفت.

در قانون برنامه سوم مصوّب مجلس شورای اسلامی  توسعه، ساخت و توسعه پالایشگاه توسط بخش خصوصی درنظر گرفته شد و وزارت نفت ظرف 3 سال اول برنامه سوم حدود 20 موافقت اصولی ساخت پالایشگاه توسط بخش خصوصی صادر کرد، لیکن هیچ‌کدام توسط بخش خصوصی به مرحله عمل نرسید که یکی از دلایل بارز آن در کشور ما حذف ماده (5) لایحه برنامه سوّم  توسعه و یارانه‌ای ماندن فرآورده‌های تولیدی آنها بود، البته یک دلیل عمده دیگر آن نیز  پایین بودن قیمت نفت‌خام در آن سالها بود که باعث می‌شد نرخ بازگشت سرمایه‌گذاری احداث پالایشگاه توسط بخش خصوصی را کم و حداکثر درحد سود سپرده‌گذاری بانکی قرار دهد و برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی صرف نداشت که در این کار سرمایه‌گذاری کنند اتفاق مشابهی که در اکثر نقاط جهان افتاد و عملاً 8-7 سال و تقریباً تا سال 1382سرمایه‌گذاری قابل ملاحظه‌ای در افزایش ظرفیت پالایشگاهی در نقاط مختلف جهان صورت نگرفت و در آن سالها افزایش ظرفیت و سرمایه‌گذاری احداث پالایشگاهی در دنیا به رکود درآمده بود.

ارتقاء کیفیت بنزین تولیدی با وجود مهیا نبودن امکانات

همان‌طور که گفته شد به‌دلیل قیمت پایین فرآورده‌ها و بنزین در سال‌های برنامه سوم و مهیا نبودن امکانات سرویس‌دهی مناسب وسایل حمل‌ونقل عمومی و مصرف بالای خودروهای تولیدی داخل کشور و سیل گسترده و خارج از برنامه ورود خودروهای جدید تولید داخلی به چرخه حمل‌ونقل و خارج نشدن خودروهای فرسوده از این چرخه در آن دوران ، حتی با وجود شروع تدریجی گسترش استفاده از CNG   به جای بنزین ، رشد وحشتناک و استثنایی مصرف فرآورده‌ها و بنزین در طول برنامه سوم و بعد از آن را شاهد بودیم، در همان سالهای نخست برنامه سوم با هویدا شدن رشد شدید مصرف، در استمرار فعالیتهای اصلاح ظرفیت و کیفیت تولید و عملیات پالایشگاه‌های موجود و درحد بودجه‌های محدود تخصیصی و مصوب داخلی از ناحیه شرکت ملی نفت ایران، این فعالیتها شتاب بیشتری گرفت که یکی از مهم‌ترین ثمرات آن در همان سال اول برنامه سوم ظهور یافت و منجر به ارتقاء کیفیت بنزین تولیدی عرضه داخلی و حذف آلاینده سرب از بنزین شد و عملاً به‌طور گسترده بنزین با دو اکتان متفاوت عرضه شد.

این اقدام و اهمیت ویژه آن باعث شد  که درآن زمان مدال طلای جهانی محیط زیست به شرکت ملی پالایش وپخش وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران اعطا شود. همچنین این حرکت زمینه اصلی و مناسب را برای اصلاح کیفیت و کم‌کردن مصرف خودروهای جدید تولید داخلی فراهم می‌کرد که از این اقدام، درآن زمان خودروسازان استفادة مناسب و بموقع نکردند.

افزایش ظرفیت تولید بنزین در دولتهای هفتم و هشتم

گامهای بعدی در نوسازی و توسعه و افزایش  ظرفیت در بخش گسترده‌ای از پالایشگاه آبادان و احداث و بهره‌برداری از واحد جدید تولید بنزین در پالایشگاه لاوان، و فاز 1 اصلاح کیفیت در پالایشگاههای تهران و تبریز (در قالب طرح سوآپ) و اصلاحاتی در پالایشگاه‌های اصفهان و بندرعباس بود که همگی در طول برنامه سوم اجرا وقبل از سال 1384 به بهره‌برداری رسیدند، حاصل این اقدامات در آن سالها کاهش روزانه 15 میلیون لیتر از نفت کوره تولیدی و متناسباً افزایش 6 میلیون لیتر تولید روزانه بنزین و 9 میلیون لیتر تولید روزانه نفت گاز و یک میلیون لیتر گاز مایع در پالایشگاهها بود.

گام دیگری که در برنامه سوم برداشته شد کار طراحی اصلاحات بعدی و تهیه طرح جامع فنی/ مهندسی در پالایشگاه‌های آبادان، تهران، تبریز، اراک، اصفهان، شیراز، بندرعباس، لاوان و کرمانشاه بود که برای این‌کار قریب به 30 شرکت برجسته مشاور خارجی و داخلی به خدمت گرفته شدند و این کاری حساس و وقت‌گیر و سنگین بود که انجام گرفت و در مورد پالایشگاه‌های اراک، اصفهان، تبریز، تهران، آبادان، بندرعباس و لاوان به پایان رفت و با کسب مجوز قانونی از مجلس ششم در قوانین بودجه سالهای 1383 و 1384 ، مرحله بعدی آن یعنی برقراری مناقصه اجرایی آغاز شد که نتایج این مناقصه‌ها در سال‌های 1384 و 1385 منجربه عقد قراردادهای اجرایی شد. گام بعدی که از سال 1381 آغاز شد کار طراحی افزایش ظرفیت پالایشگاه بندرعباس و مناقصه و قرارداد اجرایی و اقدامات اجرایی آن بود که تا سال 1384 حدود 50 درصد پیشرفت اجرایی داشت و سال 1391  به بهره‌برداری رسید.

گام دیگری که در برنامه سوم برداشته شد طراحی احداث پالایشگاه 360 هزار بشکه‌ای میعانات گازی بود که توسط وزارت نفت به بخش خصوصی واگذار شد و به‌دلیل عدم اقدام بخش خصوصی، در اواخر سال 1383 براساس مجوز اخذ شده از مجلس ششم که در قانون بودجه 1384 منعکس شد، توسط شرکت پالایش و پخش طراحی مهندسی پایه آن آغاز شد و پس از طراحی پایه، درسال 1385 کار طراحی تفصیلی و شروع کار اجرایی آن نیز آغاز شد.

گام دیگر در برنامه سوم شروع مطالعات امکان سنجی  پالایشگاه‌های نفت خیلی سنگین در آبادان و بندرعباس بود. حاصل این حرکتهای اخیر الذکر منجر به تثبیت برنامه از شروع سال 1384در دولت جناب آقای خاتمی و از اوائل برنامه چهارم برای سرمایه‌گذاری افزایش ظرفیت پالایشگاهی از 1.6 میلیون بشکه به 2.7 میلیون بشکه در روز و تولید فرآورده‌های اصلی از 220 میلیون لیتر در روز به 375 میلیون لیتر در روز و در مورد بنزین در حد 34 درصد  آن به‌میزان 130 میلیون لیتر در روز شد.

پشتوانه این حرکت ماده (4) لایحه برنامه چهارم توسعه بود که قیمت بعضی فرآورده‌ها و بنزین را از سال 1384 بدون یارانه می‌کرد و این سرمایه‌گذاری‌ها را منطقی می‌نمود. زیرا نفت‌خام دارایی بین نسلی است و باید وقتی تولید و فرآورش می‌شود تولید ارزش افزوده کرده و درآمد آن صرف توسعه زیر بناهای کشور شود نه آنکه در هوا با مصرف بی‌رویه و قیمت فوق‌العاده ارزان بسوزد.

احداث پالایشگاه در دولت نهم متوقف شد

در هر صورت در ابتدای سال 1384 و در شروع برنامه چهارم و در ادامه پروژه‌ها وفازهای برشمرده شده و انجام شده ، به شرح آنچه گذشت ، مقرر شده بود تا فاز های تکمیلی اصلاحی پالایشگاه‌های اراک، لاوان، بندر عباس، اصفهان، آبادان، تهران، تبریز و پالایشگاه میعانات گازی ادامه یابد که دولت نهم زمان بندی اتمام آنها را انتهای سال 1387 اعلام نمود که صرفا قسمتهایی ازاین فاز های تکمیلی در اراک، بندر عباس، لاوان ، تهران، تبریز و آبادان در یکی دو سال اخیر به نتیجه رسید و پالایشگاه 360 هزار بشکه‌ای میعانات گازی ستاره خلیج فارس نیز  با وجود حساسیت و اولویت تعیین کننده آن در تولید بنزین به میزان 36 میلیون لیتر در روز ، صرفا یک سوم این ظرفیت یعنی فاز اول آن  در پایان دولت سابق تا حدود  60 درصد پیشرفت کرده بود.

ضمنا دولت نهم پالایشگاه های جدید کاسپین در مازندران ، شهریار در تبریز ، آناهیتا در کرمانشاه ، پارس در شیراز ودو پالایشگاه نفت سنگین در خوزستان و بندر عباس را هم با تبلیغات سنگین برای احداث اضافه کرد و مطرح کرد، که احداث این پالایشگاه‌های جدید هیچ وقت ازمرحله مطالعات وبعضا روی کاغذ خارج نشد وعملا در آن دولت متوقف شد.

به نظر می‌رسد در مورد پالایشگاه‌های جدید مطرح شده ،‌ مطالعات عمیق توجیه فنی/ اقتصادی کامل نیز صورت نگرفت و فقط بحث احداث و تبلیغات مربوط به آنها در جامعه مطرح شد، زیرا مهترین رکن این مطالعات، ارزیابی و پیش بینی صحیح از فرصتهای بازاریابی و صادرات، مازاد بر مصرف داخلی است و این مطالعات نیز به درستی و کامل صورت نگرفت.

در این مورد آمارهاو  مطالعات مراجع معتبر بین‌المللی و مطالعات موسسه مطالعات بین المللی انرژی، نشان می‌دهد در افق 1395در جهان در حدود 6.6 میلیون بشکه ظرفیت مازاد پالایشگاه‌های قدیمی وجود دارد و حدود 8.5 میلیون بشکه نیز به ظرفیتهای موجود پالایشگاهی جهان، پالایشگاه‌های جدید و با کیفیت اضافه می‌شود. از این ظرفیتهای جدید حدود 4.1 میلیون بشکه در کشورهای چین و هند و حدود 1.35 میلیون بشکه از ظرفیت پالایشگاه‌های جدید در منطقه خاورمیانه احداث می‌شود. براین اساس فرصت بازاریابی و صادرات محصولات این 6پالایشگاه جدید نامشخص بوده وجای تردید جدی دارد که به نظر می‌رسد این امر در عدم استقبال بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری احداث پالایشگاه‌های جدید بی‌تاثیر نبوده است.

احداث پالایشگاه یعنی کاهش صادرات نفت خام  

نکته‌ای که معمولاً در بعضی بحثها از آن غفلت می‌شود این‌است که احداث هر پالایشگاه جدید از میزان صادرات نفت‌خام می‌کاهد، هر پالایشگاه نفت‌خام 200 هزار بشکه‌ای با فناوری روز حدود 10 میلیون لیتر بنزین تولید می‌کند و بقیه فرآورده‌های آن عمدتاً نفت‌گاز و نفت‌سفید و نفت‌کوره است که از این فرآورده‌ها عمدتا بنزین و گازوییل قیمت بالاتر از نفت‌خام دارند.

قیمت نفت‌خام ورودی به چنین پالایشگاهی با قیمت هر بشکه حدود 60 دلار در اوایل برنامه چهارم ،‌ به‌میزان 4.5 میلیارد دلار می‌شد و به همین میزان از درآمد  صادرات نفت‌خام کشور کسر می‌شد. بنابراین اگر مصرف قبل از سهمیه‌بندی را حدود روزانه 73میلیون لیتر در روز در سال 1385 در نظر بگیریم، نسبت به سطح تولید داخلی بنزین در آن زمان ، حدود 30میلیون لیتر کسری به‌وجود می‌آمد که از سه پالایشگاه 200 هزار بشکه‌ای با سرمایه‌گذاری حدود 9 میلیارد دلاری و به قیمت آن زمان قابل‌دستیابی بود و سالانه نیز با کم شدن 600هزار بشکه در روز از صادرات نفت‌خام، حدود 13.5میلیارد دلار از درآمد سالانه صادرات نفت‌خام، به قیمت آن دوران کشور می‌کاست.

جلوگیری از خام فروشی نفت خام امر مناسب ومهمی است لیکن این امر منوط به امکان سنجی فنی / اقتصادی واطمینان از پیش بینی‌های صحیح وقابل اتکا از بازارهای صادراتی است. طبق پیش بینی‌ها به شرح آنچه گذشت عمده بازار مهّم با قابلیت احتمالی صادراتی برای کشور ما بازار چین وهند است که ظرفیتهای سنگین پالایشگاهی را مطابق برنامه‌هایی که عنوان شد در این دو کشور شاهد هستیم که مهمترین ظرفیتهای در حال احداث در حال حاضر در جهان هستند.توجیه فنی / اقتصادی سرمایه‌گذاری در این زمینه‌ها طبق نص صریح مندرج درقوانین برنامه های پنج ساله مصوب مجلس نیاز به تحلیل صحیح امکان سنجی وارزیابی منطقی بازارهای صادراتی دارد و بخش خصوصی در این زمینه‌ها حتی حساسیت بیشتری به خرج می‌دهد.

علی ایحال این مطالب  نشان می‌داد  چقدر در کشور ما مدیریت مصرف بهینه بنزین و دیگر فرآورده‌ها و اصلاح قیمت آن ضرورت اساسی داشته ودارد تا در کنار دیگر فعالیتهای اساسی و مهم و زیرساختی، نهایتاً از مصرف بی‌رویه جلوگیری شود.

این نتیجه‌گیری اخیر همچنان پا بر جاست، و مصرف و قیمت و زیرساختها را  باید مدیریت و اصلاح کرد. بدون حل مسئله مصرف و قیمت و صرفاً با تأکید بر تولید بیشتر و عرضه بیشترمطابق مصرف بی رویه،  درد مدیریت بیمار مصرف انرژی کشور چاره نمی‌شود. کما این که یکی از اقدامات بزرگ و مهم در برنامه دوم و برنامه سوم که در تمام طول سالهای برنامه پیگیری شد بحث جایگزینی گاز مصرفی در کشور به‌جای فرآورده‌هایی نظیر گازوئیل و نفت‌سفید و نفت‌کوره بود که حتی کشور را در سالهای آخر برنامه دوم و سال‌های ابتدای برنامه سوم به صادر کننده مهم این سه فرآورده بدل کرد. لیکن مصرف بی‌رویه کار را به جایی رساند که با وجود افزایش تولید گازوئیل در برنامه سوم، مجدداً در سالهای 1384 و 1385 و سالهای بعد و با وجود صادرات گازوئیل در سالهای قبل از آن، واردات گازوئیل صورت ‌گیرد.

     محمّد آقایی تبریزی
ُمشاور موسسه مطالعات بین المللی انرژی

و مدرس دانشکده فنی دانشگاه تهران
                   سوم خرداد 1393