تقدم عدالت یا پیشرفت؟ کدامیک؟

کاندیداهای ریاست جمهوری در اعلام برنامه‌های خویش نکاتی را در این زمینه مطرح نموده و موضع خودرا اعلام کرده‌اند. فارغ از اینکه چه کسی چه حرفی زده است، لازم است در دفاع از گفتمان انقلاب اسلامی و مقاومت نکاتی در اینباره مطرح کنیم و به این سوال پاسخ دهیم که آیا عدالت بر پیشرفت مقدم است یا پیشرفت بر عدالت؟

عدالت ابعاد مختلفی دارد و در حیطه­های مختلفی از جمله سیاست، اقتصاد و فرهنگ نمود دارد. وجه مشترک همه امور عادلانه در این نکته نهفته است که در آن هر حقی به صاحب آن حق می رسد (اعطاء کل ذی حق حقه) و هر امری در جایگاه خویش قرار می­گیرد (وضع کل شیء فی موضعه). بیان مصادیقی از امور عادلانه، معنای عدالت را بهتر تبیین می کند:

1- شایسته سالاری: افراد شایسته باید در موضع خود قرار بگیرند و اگر شخص غیر شایسته‌ای بر مسندی بنشیند، نوع ظلم به حقوق مردم تلقی می‌شود. عدالت معنایش این است که متخصص‌ترین افراد در حوزه‌های مختلف قرار بگیرند. گفتمان عدالت چنین رویکردی را خواهد داشت.

2- بهترین استفاده از منابع: به طور کلی منابع به سه دسته تقسیم می­شود: منابع انسانی، منابع طبیعی و منابع اجتماعی.حق منابع، استفاده صحیح از آن است و عدم استفاده صحیح از آن به تعبیر شهید صدر نوعی کفران نعمت است. به عنوان مثال میزان استفاده از انرژی در ایران برای هر واحد تولید ناخالص ملی 2.5 الی 3 برابر استفاده از انرژی در کشورهای توسعه‌یافته است و این یعنی رعایت‌نکردن حق منابع و به عبارت دیگر بی‌عدالتی.هدفمندی یارانه­ها از همین منظر توجیه پیدا می­کند.

3- آزادی: همه انسان‌ها دارای حقوقی مشترک هستند و از جمله آن حق آزادی است. این آزادی در همه حیطه ها از جمله آزادی بیان، آزادی انتخاب و دیگر انواع آزادی ها است. عدالت یعنی رعایت این حق. در گفتمان انقلاب اسلامی و مقاومت این حق برای همه افراد در چارچوب دین و عدالت محفوظ است.

4- اشتغال، رشد اقتصادی و رفاه: از جمله حقوق مردم می‌توان به داشتن سطح معینی از منابع برای معیشت و رفاه اشاره کرد. این حق معین برای همه مردم محفوظ است و عدالت ایجاب می‌کند که فضای جامعه برای رسیدن به چنین حقی مهیا باشد. افراد باید بتوانند با کار کردن نیازهای خود را تامین نمایند. به تعبیر شهید صدر دولت وظیفه دارد فضای لازم برای تولید و اشتغال مردم را فراهم آورد.آوردآورد. این همان روی دیگر عدالت است که منجر به بهبود فضای کسب و کار، ایجاد اشتغال، بالا رفتن سطح تولید و رفاه مردم می شود.

5- رفع فقر: بسیاری از افراد عدالت را به منزله رفع فقر تلقی کرده‌اند و بر این اساس شان عدالت را پایین آورده‌اند. در حالی که رفع فقر تنها یکی از کارکرد‌های عدالت است. بر طبق آنچه که گفتیم دولت وظیفه دارد فضای کسب و کار و امکان اشتغال را در جامعه مهیا کند، اما همیشه افرادی هستند که بنا به دلایل مختلف نمی‌توانند نیازهای اساسی خود را تامین کنند. این افراد نیز حقی در جامعه دارند و حق آن‌ها این است که منابع حداقلی از معیشت آنها تامین شود. اسلام از همین باب زکات و خمس را وضع کرده است. تحقیقات تجربی در ایران نشان می‌دهد که اگر خمس و زکات پرداخت شود، هیچ فقیری باقی نخواهد ماند و منابع زکات و خمس آن‌قدر زیادی است که سطح زندگی دهک‌های اول تا چهارم به سطح دهک پنجم برسند.

6- حقوق زنان: همه زنان مانند مردان حقوق برابر اما غیر مشابهی دارند. عدالت به این معناست که همه حقوق رعایت شود و در گفتمان انقلاب اسلامی و مقاومت این معنا نهفته است.

7- توجه به محیط زیست: بر اساس روایات،برای محیط زیست نیز حقوقی وضع شده است و رعایت حق آنها ضروری شمرده شده است. رعایت حقوق محیط زیست یکی دیگر از کارکردهای عدالت است.

مصادیق عدالت محصور به موارد فوق نیست، بلکه دایره وسیعی را شامل می‌شود و در این‌جا تنها به گوشه­ای از آنها اشاره شد. تمامی مؤلفه‌های توسعه مانند رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و رفع فقر و امثال آن زیر مجموعه‌هایی از عدالت هستند. البته به نظر می‌رسد که پیشرفت با توسعه تفاوت دارد و علاوه بر گسترش ابعاد افقی انسان، شامل بعد عمودی آن نیز می‌شود. به عبارت دیگر پیشرفت هم شامل بعد معنوی و رشد مادی انسان می‌شود. با این اوصاف عدالت و پیشرفت لازم و ملزوم یکدیگرند و این دو یک روح در دو بدن هستند. حال به نظر می رسد که معنای کلام امیر المومنین علیه السلام که می فرمایند «فی العدل سعه» بهتر مشخص شده باشد.

در مقابل این گفتمان، رویکردی است که بحث از تقدم پیشرفت بر عدالت دارد. این رویکرد، ریشه در ادبیات اقتصاد لیبرال دارد و نظریه‌های اقتصاد سرمایه‌داری با درک اشتباه از مفهوم عدالت آن را در تعارض با پیشرفت و توسعه بر می‌شمارند. از همین رو می­گویند اگر ما به عدالت بپردازیم، از تولید و رشد اقتصادی باز می‌مانیم و عملاً آنچه که باقی می‌ماند توزیع فقر است. در نظر این‌ها باید ابتدا پیشرفت را مد نظر قرار داده و بعد از آنکه اقتصاد جامعه رشد زیادی کرد،عدالت خود به خود به وجود می‌آید. چنین رویکردی اقتصاد های بزرگ دنیا را با اختلاف طبقاتی زیادی مواجه کرده است و و حتی اگر رشد زیادی رخ داده باشد، هیچگاه دیده نشده است که به‌منظور ایجاد عدالت، سیاست‌های بازتوزیعی به آن صورتی که اقتصاددانان مد نظرشان بوده است اتفاق افتاده باشد.

بر همین اساس، گفتمان انقلاب اسلامی و مقاومت، تضمین می‌کند که همزمان با فراگیر شدن عدالت، جامعه رشد اقتصادی بالا و پیشرفت همه جانبه در عرصه‌های اقتصاد، سیاست و فرهنگ را تجربه خواهد کرد و این دو در هم تنیده و از هم جدا نشدنی هستند.