نوروز 1404 و يكصدمين سالروز بنيانگذاري تقويم رسمي ايران

به گزارش بولتن نیوز ،صد سال قبل٬ در يازدهم فروردين سال 1304 شمسي٬ تقويم يا گاهشمار رسمي ايران با نام " گاهشمار هجري خورشيدي "  در مجلس شوراي ملي ايران تصويب شد.

ميرزا عبدالغفار خان نجم الدوله ٬ پايه گذار و مبدع تقويم هجري خورشيدي است. اين گاهشمار يكي از دقيق ترين تقويم هاي جهان است. عمر ايجاد تقويم هجري شمسي تنها حدود 140 سال است. در اين گاهشمار٬ مبدا تاريخ نگاري٬ هجرت پيامبر اسلام از مكه به مدينه است و داراي دوازده ماه با نام هاي فارسي است.

تقويم امروزي ما ايرانيان يكي از دقيق ترين و بهترين تقويم هاي جهان است و لحظه شروع سال نو در آن برای تمام ساکنان این کره خاکی در لحظه‌ای واحد به نام لحظه تحویل سال رخ می‌دهد.

طول مدت يك سال در تاريخ هجری شمسی٬ يك سال شمسی واقعی است. یعنی مدت زمان دو عبور متوالي مرکز خورشید از نقطه اعتدال زمين و لحظه تحویل سال مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است٬ يعني لحظه ايي که خورشید از نیمکره جنوبی وارد نیمکره شمالی آسمان می‌شود. این لحظه٬ که اول برج "حمل" (ماه فروردين) نامیده می‌شود، نوروز نامیده شده و همیشه بر روز اول بهار منطبق است.

اين تقويم بر پايه تقويم كهن جلالي است و در ابتدا نام دوازده ماه (برج) آن عربي بود و به نام " هجري شمسي برجي " معروف بود.

نام عربي و معناي فارسي دوازده برج (ماه)

ميرزا عبدالغفار اصفهاني مشهور به نجم الدوله يكي از نوابغ رياضيات و نجوم عهد معاصر و هم زمان با دوره سلطنت ناصرالدين شاه قاجار است. وی در روزگار خود در حساب ٬هندسه٬ نجوم و نقشه‌برداری سرآمد بود و تمام زندگی ‌اش را با ریاضیات و هندسه و نجوم گذراند. عبدالغفار پس از فرگيري مقدمات علوم و رياضات نزد پدرش٬  ملا علی ‌محمد مهندس اصفهانی٬ ملقب به غیاث‌الدین جمشید ثانی٬ وارد مدرسه دارالفنون شد و ریاضیات جدید و شاخه‌هایی از علوم جدید را آموخت تا آنجا که سرانجام در ریاضیات و نجوم استاد شد . وی در سن بيست سالگي معلم علوم ریاضی دارالفنون شد.

عبدالغفار٬ منجم و گاهشمار مخصوص دربار ناصرالدين شاه بود و مسووليت استخراج و انتشار تقويم رسمي كشور به وي سپرده شده بود. وي پس از سالها كار و تحقيق بر روي تقويم هجري قمري٬ و تطبيق دادن اين تقويم با تقويم كهن جلالي٬ سرانجام در سال 1264 هجري شمسي براي اولين بار اين واژه " تاريخ هجري شمسي" را اعلام كرد. وي در سال‌ 1303 هجری قمری، در گوشه صفحه تقویم٬ اشاره ‌ايی به سال هجری ‌شمسی کرد و نوشت : "... سال 1264 هجری شمسی ..." و اين زمان تولد وظهور تاريخ هجري شمسي در ايران است.

عبدالغفار خان نجم الدوله که از پایه ‌گذاران دانش ریاضی نوین در ایران است، در سال 1287 شمسی درگذشت.

تا قبل از معرفي تاريخ هجري شمسي٬ تاريخ رسمي كشور٬ تاريخ هجري قمري بود. از سال 1289 هجري شمسي ٬ تاريخ هجري شمسي در مناسبات دولتي و گمركي مورد استفاده قرار گرفت اما تاريخ رسمي كشور نبود.

نكته قابل ذكر٬ وجود سالشماري بر پايه جانوران يا همان ختاوایغور است كه بر اساس يك افسانه كهن بودايي است و ريشه چيني دارد و از زمان حمله مغول٬ به ايران راه يافت. خاستگاه افسانه كهن بودايي اينچنين است :

" ... روزی بودا در آغاز سال نو، همهٔ جانوران را به نزد خویش دعوت کرد، اما از میان همه جانوران، تنها دوازده جانور دعوت بودا را پذيرفتند و به محضر او رفتند. این دوازده جانور عبارت بودند از: موش، گاو، ببر٬ خرگوش، اژدها، مار، اسب، گوسفند، میمون، مرغ ، سگ و خوک . از آن پس٬ بودا مقدر نمود که سرنوشت انسان و جهان، تنها به دست این دوازده حیوان باشد و هریک از این جانوران در هر سال یکی پس از دیگری پدیدار شوند و مقدورات کائنات و سرنوشت جهان را در دست بگیرند ..."

ویژگی‌های هریک از سال‌هایی را که با نام یکی از جانوران دوازده‌ گانهٔ مذکور قرین می‌شد و نام آن جانور را می‌گرفت، همانند خوی و سرشت آن جانور می‌دانستند و انتظار حوادثی مطابق با چنان خلق ‌وخویی از آن سال را داشتند. سالشماري بر اساس جانوران در زمان حكومت قاجار در ايران مرسوم بوده است.

جانوران در سالشماري چيني - مغولي

سرانجام ...

در اواخر سال 1303 هجری شمسی برجي، جمعی از نمایندگان دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران، كه رياست آن را حسين پيرنيا٬ ملقب به موتمن الملك٬ بر عهده داشت طرحی را پیشنهاد کردند که نام برج‌های عربی متداول در تقویم هجري شمسي برجی به نام‌های فارسی تبدیل شود و نام سال‌ها در سالشماري دوازده حیوانی رایج نیز كنار گذاشته شود. پس از بحث‌های فراوان، سرانجام مجلس شورای ملی ایران در شب سه ‌شنبه 11 فروردین سال 1304 ، قانون تبدیل برج ها به ماه‌های فارسی از نوروز 1304 شمسی به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد.

حسين پير نيا (موتمن الملك)

متن اين قانون بدين شرح بود :

" ... قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی از نوروز 1304 خورشیدی (شمسی) - مصوب شب 11 فروردین ماه 1304 شمسی

ماده اول - مجلس شورای ملی تصویب می‌نماید که از نوروز 1304 ٬ تاریخ رسمی سالیانه مملکت به ترتیب ذیل معمول گردد و دولت مکلف ‌است که در تمام دوایر دولتی اجرا نماید :

الف - مبداء تاریخ : سال هجرت حضرت خاتم ‌النبیین محمد بن‌ عبدالله صلوات‌الله علیه از مکه معظمه به مدینه طیبه.

ب - آغاز سال : روز اول بهار.

ج - سال : کماکان شمسی حقیقی.

د - اسامی و عده ایام ماه‌ها: فروردین 31 روز٬ اردیبهشت 31 روز٬ خرداد 31 روز٬ تیر 31 روز٬ مرداد 31 روز٬ شهریور 31 روز٬ مهر 30 روز٬ آبان 30 روز٬ آذر 30 روز٬ دی 30 روز٬ بهمن 30 روز٬ اسفند 29 روز

تبصره - در سنین کبیسه اسفند 30 روز خواهد بود.

ماده دوم - ترتیب سال‌شماری ختاوایغور که در تقویم‌های سابق معمول بوده از تاریخ تصویب این قانون منسوخ خواهد بود.

این قانون که مشتمل بر دو ماده است در جلسه شب یازدهم ماه فروردین یک هزار و سیصد و چهار شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

رییس مجلس شورای ملی - مؤتمن‌الملك ... "

نام فارسي ماه ها در تقويم هجري خورشيدي و معناي آنها :

ماه اول٬ فروردين٬ به معناي روح نياكان و روان هاي پاك٬ نيروي پيشرفت

ماه دوم٬ ارديبهشت٬ به معناي بهترين راستي و پاكي

ماه سوم٬ خرداد٬ به معناي كمال و تندرستي

ماه چهارم٬ تير٬ به معناي بركت و فراواني

ماه پنجم٬ مرداد٬ به معناي زنده بودن و جاودانگي

ماه ششم٬ شهريور٬ به معناي شهرياري نيرومند و برگزيده

ماه هفتم٬ مهر٬ به معناي دوستي و محبت و پيمان

ماه هشتم٬ آبان٬ به معناي آب ها

ماه نهم٬ آذر٬ به معناي آتش و روشنايي و پاكي

ماه دهم٬ دي٬ به معناي آفريدگار و دادار

ماه يازدهم٬ بهمن٬ به معناي انديشه و منش نيك

ماه دوازدهم٬ اسفند٬ به معناي فروتني و بردباري پاك

با ياد همه بزرگان اين سرزمين كه در راه اعتلاي دانش٬ هنر و فرهنگ ايران تلاش كردند و به اميد روزهاي بهتر براي همه ايرانيان ....

تهيه و تنظيم : دكتر حسين شهزادي