خانه سعدی از افسانه تا واقعیت

علیرضا کاردار- تخریب بافت تاریخی شیراز موضوعی است که چند وقتی است به شدت مطرح شده و موافقان و مخالفان بسیاری دارد. اهمیت این محدوده باعث شده تا کارشناسان و مردم بر آن بیشتر و دقیق‌تر تمرکز کنند و پیگیر اخبار آن باشند. از یک سو حفظ این مجموعه باارزش و از سوی دیگر نیاز به گسترش و نوسازی آن، دو سر این مجادله هستند. به تازگی استاندار شیراز هم پیشنهاد ثبت ملی بافت تاریخی را مطرح کرده که پیش از آن هم توسط جمعی از باستان شناسان، هنرمندان، مرمت‌گران، معماران، مردم، کنشگران و فعالان میراث فرهنگی ذکر شده بود. جدای از این موضوع، سوژه فرعی که در دل این بحث مطرح می‌شود، تخریب خانه‌های تاریخی و باارزشی است که در بافت تاریخی شیراز قرار دارند. یکی از این مکان‌های ارزشمند، خانه‌ای منسوب به شاعر پرآوازه ایران، سعدی است. به این بهانه ابتدا صحت این انتساب را بررسی کرده و در ادامه با یکی از اعضای هیئت مدیره سازمان نظام مهندسی استان فارس در این باره صحبت کرده‌ایم.

روایت کشف خانه‌ سعدی

پنج شنبه ۲۱ دی ۱۳۵۱ روزنامه اطلاعات به نقل از خبرنگار خود در شیراز خبر داد که «پس از هفتصد سال، خانه سعدی شاعر شیرین‌سخن ایران در یکی از محلات قدیمی شیراز کشف شد.» در این گزارش آمده بود گروهی از استادان دانشگاه و محققان شیراز پس از تحقیقات بسیار به این نتیجه رسیدند که خانه سعدی در پشت مسجد نو، کوچه علامه واقع شده است. یکی از دلایل هم این بود که هشتاد سال پس از درگذشت سعدی، فاضل ادیبی در این منزل سکنی داشته که یک بیت شعر با خط خوش در گوشه‌ای از اتاق نوشته که تا چند سال پیش کاملا خوانا بوده است: در جایگاه سعدی منزل نموده‌ام من/ با این‌که کمتر هستم از خاک پای سعدی. روزنامه اطلاعات در دو شماره به طور مفصّل به این کشف تاریخی و ادبی با ذکر جزئیات هیجان‌انگیز پرداخت.

همسایه مسجد جامع

به گزارش روزنامه اطلاعات، «علینقی بهروزی» نویسنده و محقّق معروف شیراز می‌گوید: «از قراین استنباط می‌شود این خانه، یا خانۀ پدری سعدی بوده یا آن که وی شخصاً در آن مسکن داشته است. اما در هر حال نمی‌توان به متعلّق ‌بودن این خانه به سعدی، تردید کرد. یکی از دلایل و براهین بارز در این باره، شعر خود سعدی به مضمون زیر است: «تا نشنوی ز مسجد آدینه بانگ صبح / یا از درِ سرای اتابک غریو کوس». خانۀ سعدی پشت قصر سلطنتی سعدبن زنگی بوده که بعدها به مسجد جامع جدید (معروف به مسجد نو) تبدیل شده است. مسجد نو در نزدیکی خانۀ سعدی واقع است و سعدی در اشعار خود حتی به بانگ اذان مسجد مذکور و نیز کوس کاخ سعدبن زنگی اشاره کرده است که این خود دلیلی اصولی و منطقی برای اثبات وجود خانۀ سعدی در جوار مسجد مورد بحث است.»

مشخصات خانه سعدی

در وسط خانه منسوب به سعدی، درخت کهن سالی وجود دارد از نژاد و شکل درخت‌های محوطۀ «مسجد نو» که قبلا باغ قصر سعد‌بن اتابک زنگی بود. آثار و ترکیب ساختمان خانه، مشابهت کامل با آجرکاری و مشبّک‌سازی مسجد دارد و نیز مؤید احداث مسجد در زمان اتابک زنگی و شیخ اجل سعدی است. این خانه دو اتاق پنج‌ دری در سمت شرقی و غربی دارد و یک اُرسی هم در طبقۀ دوم سمت شمال آن ساخته شده که به طور حتم محل کار یا نشست سعدی بوده است. درِ خانه هم مشابه درهای مورد استفاده در زمان کریم‌خان‌زند است. کنار درها با آجرهای ریزنقشی که فرم آن‌ها با آجرکاری مسجد نو شباهت دارد، تزیین شده است. در اطراف این خانه، خانه‌‌هایی تقریبا با همین هیئت و شکل ساخته شده که تجدید بنا نشده و به حال خود باقی مانده است.

خانه‌ای که باید از آن استفاده کرد

نظر دکتر یاسر پوست فروش فرد، عضو هیئت مدیره و دبیر هیئت رئیسه سازمان نظام مهندسی استان فارس را درباره خانه منتسب به سعدی و وضعیت خانه‌های تاریخی واقع در بافت تاریخی شیراز پرسیدیم. او که خود متولد یکی از محله‌های قدیمی شیراز است، مدیر عامل شرکتی بوده که تا کنون ده‌ها خانه و بنای تاریخی باارزش را مرمت کرده است. بناهایی مانند مقبره «ننه نادر» در شهر لار، باغ شاپوری شیراز و... در این باره می‌گوید: «کشورهای دیگر مانند کشورهای حاشیه خلیج فارس در تلاش هستند تا با هویت‌سازی برای خود اصالت کسب کنند. مثلا دولت امارات درحال ساخت مناطق تاریخی برای کشورش است. یا منطقه بستکیه که بادگیرهایش را از ایران الگوبرداری کرده است، ولی ما هرچه داریم قدرش را نمی‌دانیم و به مرور از دست می‌دهیم.»

حیف از خانه‌ آسیب‌‌دیده

دکتر پوست فروش فرد مشخصا درباره خانه منتسب به سعدی می‌گوید: «کارشناسان بر هویت این خانه صحه گذاشته‌اند و این که گفته می‌شود این خانه سعدی نیست، به سود افرادی است که می‌خواهند از آن محله و زمین سودجویی کنند. در سال 1351 اولین بار اشاره شد که این بنا؛ خانه سعدی است. در سال 1354 هم توسط سازمان‌های مربوط این موضوع اثبات و چندین خانه مانند خانه منطقی‌نژاد، خانه سعادت در محله سنگ سیاه و... شناسایی و خریداری و به میراث فرهنگی واگذار شد. آن زمان مالک خصوصی خانه سعدی، این بنا را نفروخت. اکنون هم متعلق به خانواده مدحت است که دچار آسیب‌های فراوان و وحشتناکی شده است که متاسفانه میراث فرهنگی هم کاری برای آن انجام نداده است. تا چند سال پیش مالک در خانه ساکن بود ولی به دلیل وضعیت خانه شاید اکنون آن را ترک کرده باشد.» این کارشناس مرمت درباره خانه های دیگر محدوده خانه سعدی می‌گوید: «حدود 360 هکتار بافت تاریخی شیراز است. الان بحث تخریب این مقدار نیست و فقط بحث بخشی از آن است ولی موضوع پیشروی است و ممکن است اصول شهرسازی در آن لحاظ نشود. متاسفانه خانه‌های همجوار خانه سعدی درحال تخریب است. مثلا مسجد محمدی سر باغ که 300 متر با خانه سعدی فاصله دارد یا خانه شوریده که حدود 700 متر فاصله دارد و متعلق به شاعر بزرگی بوده در حد ریزش و تخریب است.»

مزایای مرمت اصولی

عضو هیئت رئیسه سازمان نظام مهندسی درباره خطرات ناشی از مرمت نکردن این خانه‌ها بیان می‌کند: «169 سال پیش آخرین زلزله تاریخی شیراز انجام شد به بزرگی 6.4 ریشتر بین 9 هزار تا 13 هزار نفر فوت شدند. با توجه به گسل‌های فعال شیراز و بحث پیش‌بینی بحران در این بافت تاریخی، باید در نظر داشت وضعیت اکنون مناسب نیست و باید مسئولان همت کنند و از این بافت تاریخی محافظت شود. مخصوصا با روش ساخت خانه‌ها که با تیر چوبی و گل مسقف شده‌اند و فشار خاک و اثر موریانه و... که یک خطر بالقوه حساب می‌شوند و خدای نکرده با یک زلزله تمام این آثار و هویت ما زیر خاک می‌رود. در صورتی که اگر بودجه تخصیص یابد و طبق اصول مرمتی و کنوانسیون‌های جهانی مرمت شوند، نجات می‌یابند.»

میراث خود را حفظ کنیم

در پایان دکتر پوست فروش فرد درباره اهمیت بافت تاریخی، بناهای داخل آن و مخصوصا خانه منتسب به سعدی می‌گوید: «بافت تاریخی باید مقصد گردشگری باشد که از همه دنیا برای دیدن آن بیایند. وقتی با آرامگاه سعدی و حافظ می‌توانیم گردشگر به ایران بیاوریم، قطعا با خانه‌اش هم می‌توانیم این کار را انجام دهیم. از خانه سعدی که همه دنیا آن را می‌شناسند، می‌توان برای جذب گردشگر و هویت‌سازی و اصالت‌سازی برای کل منطقه استفاده کرد. البته تخریب غیراصولی تا حدودی متوقف شده است و امیدواریم که کار صحیح انجام شود. این بناها میراث ملموس هستند و میراث ناملموس هم آداب و رسومی هستند که باید حفظ شوند. اگر یک خانه سنتی به اقامتگاه و مقصد گردشگری تبدیل می‌شود باید علاوه بر تزیینات، تاسیسات استاندارد هم داشته باشد و ایمن‌سازی شود. مرمت‌ها باید با اصول مهندسی و زیر نظر کارشناسان و توسط سرمایه‌گذاران دلسوز انجام شود. منافع ملی و جان و مال و هویت مردم نباید قربانی یک سری بحث‌های مالی و سودجویی‌ها شود. مردم، کنشگران و متخصصان باید صدایشان را به گوش مسئولان برسانند که فضای مجازی بهترین راه است.»

خانه منسوب به سعدی، عامل جذب گردشگر

خانه منسوب به سعدی که باعنوان خانه «خاندان مدحت» شناخته می‌شود از سوی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در فهرست ابنیه نیازمند مرمت قرار گرفته و بر اساس آن چه از سوی کارشناسان این اداره کل مطرح شده قرار است با اختصاص بودجه در امسال مرمت شود. براساس اعلام مسعود منیعاتی مدیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس‌، خانه سعدی در زمره آثاری است که با شماره ۲۵۸۱ در ۱۱ بهمن ۱۳۸۷ ثبت ملی شده است. همچنین حسن دهقان، شیرازپژوه و نویسنده که مستندنگاری خانه‌های تاریخی را انجام داده، اظهار می‌کند خانه شوریده و خانه منسوب به سعدی حال و روز خوبی ندارند اما خانه ایرانمهر که منسوب به نوادگان فرصت‌الدوله شیرازی (شاعر) است، مرمت شده و اکنون به صورت اقامتگاه در حال بهره‌برداری است. گردشگری ادبی در شیراز فقط محدود به بازدید از آرامگاه‌های مفاخر ادبی حافظ و سعدی شده است، اما مسیرهای گردشگری می‌تواند بر اساس داستان‌هایی که جغرافیای آن‌ها شیراز بوده و شخصیت‌های داستان در شیراز می‌زیسته‌اند هم تعریف شود. شیراز به‌رغم داشتن خانه‌های بسیاری که در دل خود نویسندگان، شاعران و ادبای بزرگی را پرورش داده است در قلمرو گردشگری ادبی گام‌ برنداشته است. خانه سعدی ‌می‌تواند ظرفیت خوبی برای گردشگران ادبی شیراز باشد.

عکس‌ها توسط دکتر پوست فروش فرد گرفته شده و در اختیار ما قرار گرفته است